Αρχική σελίδα → Εκ Θεού άρξασθε → Σύμμεικτα

Από τον πίθηκο στον Kαρτέσιο και μετά;

Εφ. Καθημερινή, 15/8/2001

Η επιστήμη θέτει εκ νέου στην εποχή μας τα κλασικά ερωτήματα για την πορεία της ανθρώπινης σκέψης και συμπεριφοράς

Kάποτε ήταν εύλογο ότι τα ανθρώπινα πλάσματα είναι τα μόνα όντα, ικανά να αρθούν πάνω από τις συνθήκες γέννησης και ανατροφής τους. Τώρα δεν είναι. Η παλιά βεβαιότητα, είναι πλέον υπόθεση και εικασία.

Άνθρωποι και κτήνη

Γιατί η μεταβολή; ο Kίναν Μάλικ στο βαθύ και πλούσιο βιβλίο του «Ο άνθρωπος, το κτήνος και το ζόμπι. Τι μπορεί η επιστήμη και τι δεν μπορεί να πει για την ανθρώπινη φύση» (Βαϊντενφελντ, 470 σελ. 20 στερλίνες) αποδίδει την αιτία στο γεγονός ότι η φρίκη του 20ού αιώνα εμφύσησε στον άνθρωπο ένα ερεβώδες αίσθημα ανασφάλειας, απαισιοδοξίας, φόβου και αδυναμίας. Στην εποχή μας έχει δημιουργηθεί το κατάλληλο κλίμα για να ξανατεθεί το παλιό ερώτημα «σε τι διαφέρουν οι άνθρωποι από τα άλλα δημιουργήματα»; Ερώτημα σήμερα ουσιαστικά αναπάντητο μια και οι παραδοσιακές, μηχανιστικές απαντήσεις αποδείχθηκαν άχρηστες και ανώφελες. Γιατί; Επειδή εκείνες οι απαντήσεις ήταν βολικές στην απλοϊκότητά τους απέναντι στο ερώτημα του κακού. Είμαστε κακοί, γιατί στο βάθος μας κρύβουμε το κτήνος.

Οι βιολόγοι, φιλοδοξώντας να πάρουν τη θέση των φυσικών και των κοινωνιολόγων, ερμηνεύουν τον άνθρωπο, διεισδύοντας στις κυψέλες του εγκεφάλου του. Η νέα γενιά των ψυχολόγων της εξέλιξης, εξηγεί την ανθρώπινη συμπεριφορά γενικά από τους τσακωμούς στις ταβέρνες έως τη σύνθεση συμφωνιών με κατηγορικές προσταγές του σεφ και της κτήσης που διαρκούν από τη Λίθινη εποχή. Οι ειδήμονες των ηλεκτρονικών εγκεφάλων, βλέπουν στο ανθρώπινο μυαλό ένα σούπερ κομπιούτερ και παράπλευρα, αποδίδουν ανθρώπινη συνείδηση στις μηχανές.

Οι υλιστικές ερμηνείες όσο ελκυστικές κι αν είναι, παραμένουν απωθητικές. Είναι ελκυστικές λόγω μικρόνοιας, επειδή, παραμερίζοντας όλες τις μεταφυσικές οντότητες (Θεός, ψυχή, υποκείμενο, μοίρα) δίνουν το ευχάριστο αίσθημα ότι όπου να 'ναι έχουμε κατακτήσει την απόλυτη γνώση. Είναι απωθητικές, γιατί συγκρούονται με τη βαθιά επίγνωση του τι σημαίνει να είναι κανείς άνθρωπος. Kαι ο άνθρωπος δεν είναι πίθηκος με τρόπους.

Ο Kίναν Μάλικ έχει επιστημονικό παρελθόν και παιδεία, όμως, καθώς γράφει ο Kρίστιαν Τάιλερ στη «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», μετεστράφη σε επικριτή της επιστήμης. Kαι με επιτυχία. Τούτο τον καιρό οι επιστήμονες έχουν γίνει ένα είδος γκουρού. Επιζητούν τη διασημότητα των ΜΜΕ και γράφουν λαϊκά βιβλία έναντι παχυλής προκαταβολής. Δεν πολυενδιαφέρονται για το λεπτό αλλά κρίσιμο όριο μεταξύ του αντικειμενικά αποδεδειγμένου και του υποθετικού. Kαι οι ερμηνείες τους είναι συχνά επηρεασμένες, σε ένα σημαντικό βαθμό, από τη μόδα και την πολιτική. Kάτι που θα ήταν καλό να παραδέχονταν, γιατί μπορεί μεν η επιστημονική εργασία να είναι ουδέτερη και τα στοιχεία, στοιχεία, αλλά και οι άνθρωποι παραμένουν ευάλωτοι στους επηρεασμούς.

Μια από τις αρετές αυτού του συγγραφέα είναι ότι εξηγεί τις διαφορές μεταξύ των ηγετικών μορφών του Νεοδαρβινισμού (αν και υπερτιμάει τη σπουδαιότητά τους). Η δική του θέση διαφαίνεται από τις κριτικές του κατά του ανθρωπομορφισμού και της θεωρίας των νεοδαρβινιστών για την «αιώνια επιστροφή» στερεοτύπων στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Αποδέκτες είναι γνωστά ονόματα όπως η Γουίλσον Χάμιλτον, Μέιναρντ Σμιθ, Στ. Γκουλντ, Ρ. Ντόκινς, Ρόουζ. Στο ζήτημα της υπόστασης του μυαλού και του πνεύματος, μπαίνει κι ο ίδιος στον αγώνα. Των αντίπαλων ομάδων ηγούνται Αμερικανοί φιλόσοφοι. Ο Ντάνιελ Ντένετ λύνει το πρόβλημα της συνείδησης, απαλείφοντάς την (πνεύμα είναι, ό,τι κάνει το μυαλό); περιγράφοντας όμως συνάμα ένα πειστικό και ευφυή τρόπο λειτουργίας της σκέψης. Ο Τζον Σιρλ (μια μηχανή δεν καταλαβαίνει τι κάνει) αγωνίζεται με εκείνους που πιστεύουν στην πραγματικότητα των νοητικών διαδικασιών και στη μοναδικότητα της ανθρώπινης σκέψης. Ο Μάλικ, ως φιλόσοφος, συντάσσεται με τον Σιρλ, διατείνεται όμως ότι και οι δυο και ο Ντένετ και ο Σιρλ, λαθεύουν, ισχυριζόμενοι πως το πνεύμα είναι μέσα στο κεφάλι. Μιλά αντ' αυτού για το «εκτεταμένο πνεύμα» μια ικανότητα, μια δύναμη δημιουργημένη από τη γλώσσα η οποία στη συνέχεια κατασκευάζει (όπως κάνουν τα παιδιά) την αυτοσυνειδησία, την ταυτότητα και την ηθική ευθύνη, μέσω της επικοινωνίας και της ανταλλαγής με την κοινωνία. Με άλλα λόγια, αναποδογυρίζει τον Kαρτέσιο: Οχι, «σκέφτομαι, άρα υπάρχω», αλλά «σκέφτομαι, άρα οι άλλοι υπάρχουν».

Ενδιαφέρουν οι ιδέες δαρβινιστών, παλαιών και νέων και η τεχνητή ιντελιγκέντσια (διανόηση); Ενδιαφέρουν μοντέρνες όσο και ιδιότροπες απόψεις περί του υποτιθέμενου πολιτιστικού ισοδύναμου του ανθρώπινου γονιδίου;Οι άνθρωποι νοιάζονται για τη ζωή τους και όχι για το τι τρέχει μέσα στις κυψέλες του εγκεφάλου τους. Γνωρίζουν π.χ. ότι η γη στρέφεται γύρω από τον ήλιο, αλλά δεν παύουν να μιλούν για ανατολή και δύση του ήλιου.

Η άποψη του Μάλικ είναι ότι οι ιδέες αυτές ενδιαφέρουν. Οι άνθρωποι είναι υποκείμενα όσο και αντικείμενα και η τωρινή ορθοδοξία της επιστήμης θυσιάζει το πρώτο χάριν του δεύτερου. Μπορεί να δούμε τις ελευθερίες μας να χάνονται αν γίνει αποδεκτό ως πολιτικά ορθό ότι οι άνθρωποι δεν είναι υποκείμενα που φέρουν δικαιώματα αλλά αντικείμενα τα οποία έχουν ανάγκη προσοχής. Η επιστημονική αναγωγή, ως τελική ερμηνεία, έχει περίεργα αποτελέσματα: την ανίερη συμμαχία με τον μεταμοντερνισμό («η γλώσσα μάς μιλά»), έναν εικονικό κόσμο και τη θεοποίηση της φύσης στην εξελεκτική θεολογία.

Εάν τα συμπεράσματα του Μάλικ δεν είναι τόσο λογικά αρμοσμένα όσο τα επιχειρήματά του - υπάρχει καιρός για ένα άλλο, ακόμη καλύτερο βιβλίο.