→ Εκ Θεού άρξασθε → Σύμμεικτα

Όταν ο Θεός δημιουργούσε τη μύτη, σκεφτόταν τα ματογυάλια

Τάκης Θεοδωρόπουλος, εφ. Τα Νέα, 19/8/2006

Mπέρτραντ Pάσελ: H αθεΐα είναι η άλλη όψη της πίστης

«H ανθρωπότητα μπορεί να βρίσκεται στο κατώφλι μιας χρυσής εποχής. Aλλά είναι αναγκαίο πρώτα να σκοτώσουμε τον δράκο που φυλάει την πύλη, και αυτός ο δράκος είναι η θρησκεία». Τάδε έφη Mπέρτραντ Pάσελ, ο φιλόσοφος που πίστευε ότι η αθεΐα είναι η άλλη όψη της πίστης.

Το δεύτερο σκέλος της διαπίστωσης, αυτό που αφορά στην θρησκεία, εξίσου δύσκολα θα μπορούσε να το προσυπογράψει κανείς σήμερα. Είναι προφανές ότι αυτός που το έγραψε πίστευε πως το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών με τον δράκο ήταν μια υπόθεση που μάλλον πλησίαζε προς το αίσιον τέλος της. Στα χρόνια που μεσολάβησαν αποδείχτηκε το ακριβώς αντίθετο.

Από την δολοφονική Χεζμπολάχ, το «κόμμα του Θεού» που δρα ανεξέλεγκτα στο Λίβανο, ως τον απάνθρωπο σκοταδισμό του σιιτικού Ιράν και την βλακώδη μακαριότητα του αναγεννημένου χριστιανού κυρίου Μπους οι θεϊκές υποθέσεις επί γης μοιάζουν να πηγαίνουν μια χαρά. Για να μην ξεχνάμε και τα καθ' ημάς που κάθε χρόνο τέτοια εποχή οι θλιβεροί γενειοφόροι με τα άμφια επιβάλουν τα δικά τους ριάλιτι στην τηλεόραση. Με το ελαφρυντικό της αβάσταχτης και κουτοπόνηρης ελαφρότητας της ελληνορθόδοξης παράδοσης εννοείται, η οποία δεν ορρωδεί προ ουδενός προκειμένου να διατηρήσει τα αναχρονιστικά της προνόμια και να εισπράξει την υπεραξία της συναίνεσης που ανέχεται την κάθε είδους πνευματική και κοινωνική - παραχάραξη, τις κατ' εξοχήν δυνάμεις που διοικούν την χώρα.

Δυστυχώς δεν μπορώ να ξέρω πόσα ακριβώς χρόνια μας χωρίζουν από τότε που ο Ράσελ διατύπωσε την εν λόγω θέση αφού οι εκδότες της συλλογής δεν έχουν χρονολογήσει τα κείμενα που παραθέτουν. Και εννοώ τους Άγγλους επιμελητές, τον Λούις Γκρίνσπαν και τον Στέφαν Άντερσον και τις εκδόσεις Routledge των οποίων ακριβή μεταφορά αποτελεί η έκδοση της Scripta, με την έξοχη μετάφραση του Άρη Μπερλή.

Τέλος πάντων. Διαβάζοντας αυτά τα Κείμενα για τη θρησκεία σκεφτόμουν συνέχεια ότι υπήρξε μια εποχή, όχι και τόσο μακρινή αφού πρόλαβα να την ζήσω, που η ανθρωπότητα πίστευε πως ήταν δυνατόν να απαλλαγεί από τις αγκυλώσεις που της κληροδότησαν οι αιώνες, για να κερδίσει ένα μέλλον που το εδικαιούτο για λογαριασμό της ευδαιμονίας της. Κι αν όχι ολόκληρη η ανθρωπότητα, τουλάχιστον το κομμάτι εκείνο της ανθρωπότητας που είχε μάθει να καθρεφτίζεται στο αισιόδοξο χαμόγελο του διαφωτισμού του οποίου μακρινός απόγονος υπήρξε και ο Μπέρτραντ Ράσελ.

Ο Ράσελ με την κομψή γραφή ο οποίος μας θυμίζει επίσης ότι υπήρξε κάποτε μια εποχή, όχι και τόσο μακρινή, που οι φιλόσοφοι σκέφτονταν για λογαριασμό μιας πραγματικότητας η οποία, μπορεί μεν να μην ήταν «φιλοσοφική», ήταν όμως το πεδίο στο οποίο μπορούσε να βρει αντίκρυσμα και να αποτιμηθεί η σκέψη τους.

Αν δεν υπήρξε χριστιανός, αυτό δεν σημαίνει ότι υπήρξε άθεος. Και πιστεύω ότι σ' αυτό το σημείο εντοπίζεται και το ενδιαφέρον αλλά και η αμεσότητα της σκέψης του για τον σημερινό άνθρωπο. Σε μια εποχή όπου η πραγματικότητα εκβιάζει την πίστη σου κραδαίνοντας πάνω από το κεφάλι σου όλα τα πρόσωπα του τρόμου με τα οποία πολιορκεί την ελευθερία της σκέψης σου, σε μια εποχή, όπως η σημερινή όπου ο κόσμος μοιάζει έτοιμος να διαμελισθεί ανάμεσα σε διάφορες θεοκρατίες που διεκδικούν την απόλυτη εξουσία του, αυτή η σκέψη της αμφιβολίας μοιάζει περισσότερο επείγουσα παρά ποτέ.

Αγνωστικισμός

«Δεν μπορώ να διανοηθώ ότι κάποιος που είναι βαθύτατα ανθρωπιστής είναι δυνατόν να πιστεύει στην αιώνιο τιμωρία. Είναι βέβαιο ότι ο Χριστός, όπως μας τον περιγράφουν τα Ευαγγέλια, πίστευε πράγματι στην αιώνιο τιμωρία και διαπιστώνει κανείς επανειλημμένα μιαν εκδικητική μανία εκ μέρους του που στρέφεται εναντίον όσων δεν άκουγαν το κήρυγμά του... Για παράδειγμα δεν θα τη βρείτε αυτή τη στάση στον Σωκράτη»

Ο Ράσελ πίστευε ότι η αθεΐα είναι η άλλη πλευρά του νομίσματος της πίστης. Είτε πιστεύεις ότι υπάρχει θεός, είτε πιστεύεις ότι δεν υπάρχει θεός, πιστεύεις σε μιαν απόλυτη αρχή και πίσω από κάθε απόλυτη αρχή ελλοχεύει αναγκαστικά κάποιο δόγμα. Εξ ου και η φιλοσοφική του σύγκρουση με τον κομμουνισμό: «Ο κομμουνισμός, τουλάχιστον στη μορφή που του έδωσε η σοβιετική κυβέρνηση και το κομμουνιστικό κόμμα, είναι ένα νέο δογματικό σύστημα, από τα πλέον κακεντρεχή και επιρρεπή σε διώξεις. Επομένως, κάθε γνήσιος αγνωστικιστής οφείλει να τον αντιμάχεται».

Βρισκόμαστε στον πυρήνα της σκέψης του δεύτερου διάσημου κειμένου της συλλογής, του «Τι είναι αγνωστικιστής;». Και είναι η στάση του αγνωστικιστή που θεμελιώνει, μέσα από τους δρόμους της αμφιβολίας όλο το οικοδόμημα μιας σκέψης ανθρωπιστικής, καθότι ανθρωποκεντρικής, και το κυριότερο αρκούντως θαρραλέας ώστε να μπορεί να υπερασπίζεται την ελευθερία της. «Ακόμη κι αν υπάρχει Θεός δεν μας έχει δώσει αρκετές αποδείξεις για την ύπαρξή του».

Αγνωστικιστής είναι αυτός που διατηρεί το δικαίωμα της αμφιβολίας απέναντι σε οποιαδήποτε πίστη, ακόμη και στην πίστη ότι η επιστήμη και η τεχνολογική πρόοδος οδηγούν τον άνθρωπο στην ευτυχία. Ο Ράσελ πίστευε πως μια επιστήμη η οποία είναι παραδομένη στις επιταγές της τεχνολογικής προόδου, άρα στις επιταγές της επιβολής της δύναμης, είναι ανευλαβής απέναντι στο σύμπαν, άρα επικίνδυνη.

Ο Ράσελ έγραψε αυτά τα κείμενα σε μία εποχή κατά την οποία η εξουσία των θρησκευτικών δογμάτων έδειχνε να κάμπτεται μπροστά στις αλλεπάλληλες διαψεύσεις της πραγματικότητας. Σήμερα συμβαίνει το αντίθετο και γι' αυτό τον λόγο τα κείμενα αυτά μοιάζουν σήμερα περισσότερο επίκαιρα παρά ποτέ.

«Έκφυλος, λάγνος, ασεβής...»

Από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του 20ού αιώνα, ο Μπέρτραντ Ράσελ δεν υπήρξε χριστιανός και πολλές φορές είχε αντιμετωπίσει τη σωφρονιστική μανία της επίσημης εκκλησίας

Το πρώτο πράγμα που θα εισπράξει ο αναγνώστης αυτών των κειμένων είναι το βολταιρικό χαμόγελο που εμπνέει έναν από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους του εικοστού αιώνα μαζί με το αίσθημα μιας φιλοσοφικής σκέψης η οποία δεν ξεχνά, σε καμιά στιγμή, πως σκοπός της ύπαρξής της είναι η ανθρώπινη ευτυχία. «Όχι μόνο πνευματικά αλλά και ηθικά η θρησκεία είναι επιβλαβής. Εννοώ ότι διδάσκει ηθικούς κώδικες που δεν συμβάλλουν στην ανθρώπινη ευτυχία».

Ένα φιλοσοφικό έρμα ελευθερίας της σκέψης το οποίο επανενεργοποιεί την παλαιά διαμάχη φιλοσοφίας και θεολογίας και το οποίο του επιτρέπει να αναιρέσει ένα- ένα τα επιχειρήματα του δόγματος.

«Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε ότι ο κόσμος έχει αρχή. H ιδέα ότι τα πράγματα πρέπει να έχουν μιαν αρχή οφείλεται στη φτώχεια της φαντασίας μας».

Λόγος και νόμος

«Αν πεις, όπως λένε οι πιο ορθόδοξοι θεολόγοι, ότι για όλους τους νόμους που θέσπισε, ο Θεός είχε τον λόγο του - που σημαίνει, βέβαια, ότι ο λόγος ήταν να δημιουργήσει τον καλύτερο δυνατό κόσμο, μολονότι δεν θα το λέγαμε αυτό βλέποντάς τον -, αν λοιπόν πεις πως υπάρχει λόγος για τους νόμους που θέσπισε ο Θεός, τότε ο ίδιος ο Θεός υπόκειται στον νόμο και επομένως δεν υπάρχει λόγος να εισαγάγεις τον Θεό ως μεσάζοντα».

«Όλα όσα υπάρχουν στον κόσμο είναι έτσι φτιαγμένα ώστε να μπορούμε να ζήσουμε σε αυτόν τον κόσμο... Αυτό είναι το τελεολογικό επιχείρημα... Γνωρίζετε ασφαλώς το σχόλιο του Βολταίρου, ότι προφανώς η μύτη σχεδιάστηκε έτσι για να στηρίζει τα ματογυάλια».

Αυτά από το διάσημο κείμενο της συλλογής «Γιατί δεν είμαι χριστιανός». E, ναι, ο Ράσελ δεν υπήρξε χριστιανός και πολλές φορές είχε αντιμετωπίσει την σωφρονιστική μανία της επίσημης εκκλησίας: το σχολείο που ίδρυσε στο Μπήκον Χιλ συκοφαντήθηκε ως «άντρο αθεΐας, γυμνισμού και ελεύθερου έρωτα» - τους φαντάζεσαι να κυκλοφορούν γυμνοί, να κάνουν έρωτα σαν να τρώνε ξηρούς καρπούς συμφωνώντας όλοι στο ενδιάμεσο πως δεν υπάρχει Θεός. Και το 1940 ο επίσκοπος της Νέας Υόρκης τον χαρακτήρισε «έκφυλο, λάγνο, ακόλαστο, ερωτομανή, αφροδίσιο και ασεβή».