Περί Πολιτισμού

Σπυρίδων Βλιώρας, εφ. Τα Μετέωρα, 25 Αυγούστου 2000

Πολύ συχνά στις μέρες μας, από τα στόματα ποικίλων κατηγοριών ανθρώπων και με διάφορους σκοπούς ακούγεται η λέξη πολιτισμός και τα παράγωγά της. Κι όπως ανέφερε ο γνωστός (;) θεατρολόγος καθηγητής Βάλτερ Πούχνερ (πρόεδρος στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών) σε ομιλία του κατά την έναρξη του διεθνούς συμποσίου "Πολιτισμός, ελευθερία έκφρασης και διάλογος" που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, υπάρχουν πάνω από 200 ορισμοί για την έννοια "πολιτισμός"! Κατά πόσο γνωρίζουμε λοιπόν επακριβώς τη σημασία της πολυσήμαντης αυτής λέξης όταν συχνά τη χρησιμοποιούμε και τι σημαίνουν στο κάτω-κάτω της γραφής οι φράσεις "πολιτιστικές εκδηλώσεις" ή "αυτές οι ενέργειες ανεβάζουν το πολιτιστικό επίπεδο"; Ας αποπειραθούμε μια προσέγγιση της έννοιας.

Καταρχάς, η λέξη πρωτοπλάστηκε στην ελληνική γλώσσα από τον Αδαμάντιο Κοραή (Σμύρνη 1748-Παρίσι 1833) κατά μετάφραση του γαλλικού όρου civilisation. Βασικό του συστατικό είναι η λέξη "πόλη" (πολιτισμός<πολιτίζω<πόλις). Η αρχική αναγωγή της λέξης "πόλη" μάς πηγαίνει στο ρήμα πέλω, που σημαίνει (και) συναναστρέφομαι, συναθροίζομαι. Απ' αυτή την ίδια την ετυμολογία της λέξης γίνεται κιόλας φανερό ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού, η ομαδική συμβίωση. Ο πολιτισμός δεν υπάρχει έξω απ' αυτή. "Χωρίς την ανθρώπινη συμβίωση δεν θα εξελισσόταν ο νους και η ανθρώπινη ζωή και δεν θα δημιουργούταν ποτέ πολιτισμός". (Φωφώ Κωνσταντινίδου, "Πολιτισμός: Σημεία προσέγγισης", περιοδικό 'Φιλόλογος', τ. 93, Φθινόπωρο 1998).

Στη σημερινή ελληνική γλώσσα η λέξη (το σημαίνον) πολιτισμός αναφέρεται σε δύο έννοιες (σημαινόμενα), που σε άλλες γλώσσες αποδίδονται με δύο διαφορετικές λέξεις: "τόσο στον πολιτισμό ως κατάσταση, ως μέσο επίπεδο της αισθητικής και της τεχνολογίας του καθημερινού βίου μιας εποχής και μιας κοινωνίας (civilisation), όσο και στον πολιτισμό ως στάση, ως πνευματική καλλιέργεια, ως ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γράμματα, τις τέχνες και την Ιστορία (culture). Ίσως δε η διπλή χρήση της λέξης πολιτισμός στην ελληνική γλώσσα να είναι ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της γλώσσας μας ως του βασικού πολιτιστικού πεδίου". (Ευάγγελος Βενιζέλος, Διαχρονία και συνέργια: Μια πολιτική πολιτισμού, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1998).

Απλοποιώντας και συγκεφαλαιώνοντας, όταν μιλάμε για πολιτισμό εννοούμε την αδιάκοπη προσπάθεια και τον αγώνα του ανθρώπινου γένους, μέσα σε πλαίσια κοινωνικά, να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του σε όλους τους τομείς και να προοδεύσει τόσο σε ατομικό όσο και σε ευρύτερο κοινωνικό και εν γένει πανανθρώπινο επίπεδο. Στην προσπάθειά του αυτή ο άνθρωπος έχει επιτύχει πολλά στον υλικό, πνευματικό και ψυχικό-ηθικό τομέα, παρόλα τα πισωγυρίσματα, τις αμφιταλαντεύσεις ή τις κατά περίπτωση αστοχίες.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, καταρρέει η άποψη πως στην Ελλάδα δε νοιαζόμαστε καθόλου για τον πολιτισμό, επειδή στο αρμόδιο υπουργείο αντιστοιχεί μόλις το 0,3% του κρατικού προϋπολογισμού (και το ποσοστό που διαθέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση για τον πολιτισμό υψούται στο εξίσου δυσθεώρητο 0,3% των ποσών που προγραμματίζονται για τα διαρθρωτικά προγράμματα στο διάστημα 2000-2006: εφημερίδα Τα Νέα, 21/5/1999). Στο κάτω-κάτω και η κατασκευή τεχνικών έργων (δρόμοι, γέφυρες, αεροδρόμια), η μέριμνα για την παιδεία ή την υγεία, η αμυντική θωράκιση μιας χώρας (που τόσο πλουσιοπάροχα -δυστυχώς- χρηματοδοτείται στον τόπο μας), όλα αυτά έχουν να κάνουν με τον πολιτισμό.

- "Καταρχήν, πολιτισμός είναι τα πάντα. Πολιτισμός είναι μια πόλη καθαρή, ένα καλό σύστημα υγείας, πολιτισμός είναι ένα χαμόγελο που βλέπεις το πρωί όταν ξυπνάς, πολιτισμός είναι να υπάρχουν ποιοτικές σχέσεις, δημοκρατικές διαδικασίες στις πολιτικές δυνάμεις και στο πολιτικό σύστημα, πολιτισμός είναι τα πάντα. Το οδυνηρό για την πατρίδα μας είναι ότι έχουμε περιορίσει τον πολιτισμό σ' ένα κομματάκι, που είναι αυτό της άσκησης κυβερνητικής πολιτικής μέσω του Υπουργείου Πολιτισμού. Άρα δεν έχει διεισδύσει σε όλες τις πλευρές της πολιτικής. Για μένα αυτό είναι ένα μεγάλο πρόβλημα...". (Σταύρος Μπένος, τέως υφυπουργός Πολιτισμού, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 5/4/1995).

- "Θα το πω ακόμα μια φορά. Ο Πολιτισμός δεν είναι μόνο τα βιολιά και τα λαούτα. Δεν είναι μόνο τα χρώματα και οι θεατρικοί λόγοι. Δεν είναι μόνο το βινίλιο και οι φουστανέλες των επετείων. Πολιτισμός είναι η ίδια η ζωή. Είναι αυτό που γίνεται μέσα στο Μέγαρο Μουσικής στις επίσημες βραδινές κι αυτό που σέρνεται νυσταγμένο τα ξημερώματα στις στάσεις των λεωφορείων, την ώρα που οι εργάτες πάνε με τα πλαστικά "τάπερ" γεμάτα από τους χτεσινούς κεφτέδες για τη δουλειά! (Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, εφημερίδα Ριζοσπάστης, 1/2/1998).

- "Οι πολιτιστικές αξίες τότε και μόνον τότε αποκτούν διάρκεια, εφόσον είναι πανταχού παρούσες. Αλλιώς αφήνουν εντυπώσεις, αλλά όχι ήθος. Η αρχιτεκτονική των κτηρίων, η αισθητική μιας διαφημίσεως ή μια εκπομπή από το ραδιόφωνο είναι, με το δικό τους μέτρο, επίσης πολιτιστικές εκφράσεις, στο σύνολό τους εξίσου σημαντικές με την ύπαρξη μιας συμφωνικής ορχήστρας ή ενός ωραίου μνημείου. Ο πολιτισμός της καθημερινότητας είναι μια πρόταση προς το μέλλον, που αγκαλιάζει ωστόσο το παρόν. Ότι ο πολιτισμός αυτός της καθημερινότητας ασφυκτιά στη σημερινή Ελλάδα, δίκαια προκαλεί την αγωνία σε όσους έχουν ακόμα τα μάτια και την ψυχή ανοικτή" (Γ. Γραμματικάκης, Κοσμογραφήματα, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1996). "Η λογική μου είναι πολύ απλή: εκτός από τον πολιτισμό που ξέρουμε όλοι περίπου τι είναι, υπάρχει και ο πολιτισμός της καθημερινότητας, που είναι εξίσου σημαντικός. Γιατί στην ουσία είναι η καθημερινή ζωή και δεν έχει καθόλου λιγότερη αξία. Και αυτός είναι που υποφέρει στην Ελλάδα". (Γ. Γραμματικάκης, εφ. Τα Νέα, 2/7/1999).

Αυτός ο πολιτισμός της καθημερινότητας που στη σημερινή Ελλάδα ασφυκτιά πρέπει να είναι το ζητούμενο και της τοπικής μας κοινωνίας. Και επειδή ο πολιτισμός εξ ορισμού είναι υπόθεση κοινωνική, κρίνεται επιβεβλημένη η συμμετοχή όλων μας στην προσεχή κυριακάτικη συγκέντρωση αλλά και η γενικότερη ενεργοποίηση και συνεργασία. Για να μην είναι η Καλαμπάκα και η γύρω περιοχή γνωστή μόνο για "κάποιους βράχους" της όσο κυρίως για τους "ζωντανούς" και δραστήριους κατοίκους της.

Θα επανέλθουμε...