Τσουνάμι στην ιστορία του Θουκυδίδη!

Σπυρίδων Βλιώρας, εφ. Ενημέρωση, 30/12/2004 & εφ. Τα Μετέωρα, 7/1/2005

http://gym-karper.gre.sch.gr

H ιαπωνική γραφή της λέξης τσουνάμι

(κύμα στο λιμάνι)

Τις μέρες αυτές τις γιορτινές έκπληκτος ο κόσμος όλος παρακολουθεί τα συμβάντα στον Ινδικό Ωκεανό και στις γύρω από αυτόν παραθαλάσσιες περιοχές μετά τον καταστροφικό σεισμό και το επακόλουθο φονικό τσουνάμι[1]. Οι περιγραφές που διαβάζουμε και οι εικόνες που αντικρίζουμε είναι τραγικές. Ταυτόχρονα όμως μας φέρνουν στο νου ανάλογες περιγραφές που μας έρχονται από την αρχαιότητα και δείχνουν τη ‑διαχρονικά‑ μεγάλη αδυναμία του ανθρώπου να αντεπεξέλθει στις αντιξοότητες της φύσης.

Θελήσαμε να βρούμε περιγραφές αρχαίων Ελλήνων σχετικές με το φαινόμενο του σεισμού και των επακόλουθων σεισμικών κυμάτων. Ψάχνοντας στο «Μουσαίος» (έκδ. 2002), ένα πρόγραμμα υπολογιστή με όλα τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και αναζητώντας τη λέξη σεισμός και τα συνώνυμα-παράγωγά της, βρήκαμε 2000 (!) περίπου παραπομπές σε αρχαία κείμενα, πράγμα που δείχνει πόσο ανησυχούσαν τους Έλληνες από την αρχαιότητα οι σεισμοί…

Επιλέξαμε να μοιραστούμε μαζί σας μια περιγραφή του Θουκυδίδη από το 3^ο βιβλίο της Ιστορίας του. Όπως αναφέρει ο αναπληρωτής καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, μέλος της πανεπιστημιακής ανασκαφής της Βεργίνας κ. Παναγιώτης Β. Φάκλαρης[2], «τον χειμώνα του 427 π.Χ., όταν η Αθήνα μαστιζόταν από τον λοιμό, έγιναν πολλοί σεισμοί στην Αθήνα, στην Εύβοια και στη Βοιωτία και πιο δυνατοί στον βοιωτικό Ορχομενό. Το επόμενο θέρος, ενώ οι Πελοποννήσιοι είχαν προχωρήσει ως τον Ισθμό για να εισβάλουν στην Αττική, ισχυροί σεισμοί τούς ανάγκασαν να γυρίσουν πίσω. Τότε οι Οροβιές, στο ΒΔ άκρο της Εύβοιας, κατά την εξιστόρηση του Θουκυδίδη, κατακλύσθηκαν από τεράστιο κύμα και όσοι δεν πρόφθασαν να καταφύγουν στα υψώματα σκοτώθηκαν, ενώ τμήμα της ξηράς καταποντίστηκε. Το κύμα παρέσυρε και τμήμα του αθηναϊκού τείχους στο νησάκι Αταλάντη της Λοκρίδος, όπου κομμάτιασε μία από τις δύο αθηναϊκές τριήρεις που ήταν τραβηγμένες στην ξηρά. Στην αντικρινή Πεπάρηθο (Σκόπελο) ‘εγένετο κύματος επαναχώρησις’ και καταστράφηκε τμήμα του τείχους, το πρυτανείο και οικίες.»

Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως ο ορθολογιστής Θουκυδίδης αποδίδει το ‘τσουνάμι’ στο σεισμό και όχι σε άλλη αιτία, όπως η οργή του σεισίχθονος[3] ή ἐνοσίχθονος Ποσειδώνος. Παραθέτουμε το κείμενο από το πρόγραμμα Μουσαίος (εκδ. Οξφόρδης) και τη μετάφραση από τον Ελευθέριο Βενιζέλο (http://www.mikrosapoplous.gr/thucy).

Θουκυδίδης, 3, 89, 1

Τοῦ δ' ἐπιγιγνομένου θέρους Πελοποννήσιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι μέχρι μὲν τοῦ ᾿Ισθμοῦ ἦλθον ὡς ἐς τὴν ᾿Αττικὴν ἐσβαλοῦντες, ῎Αγιδος τοῦ ᾿Αρχιδάμου ἡγουμένου Λακεδαιμονίων βασιλέως, σεισμῶν δὲ γενομένων πολλῶν ἀπετράποντο πάλιν καὶ οὐκ ἐγένετο ἐσβολή. Καὶ περὶ τούτους τοὺς χρόνους, τῶν σεισμῶν κατεχόντων, τῆς Εὐβοίας ἐν ᾿Οροβίαις ἡ θάλασσα ἐπανελθοῦσα ἀπὸ τῆς τότε οὔσης γῆς καὶ κυματωθεῖσα ἐπῆλθε τῆς πόλεως μέρος τι, καὶ τὸ μὲν κατέκλυσε, τὸ δ' ὑπενόστησε, καὶ θάλασσα νῦν ἐστὶ πρότερον οὖσα γῆ· καὶ ἀνθρώπους διέφθειρεν ὅσοι μὴ ἐδύναντο φθῆναι πρὸς τὰ μετέωρα ἀναδραμόντες. Καὶ περὶ ᾿Αταλάντην τὴν ἐπὶ Λοκροῖς τοῖς ᾿Οπουντίοις νῆσον παραπλησία γίγνεται ἐπίκλυσις, καὶ τοῦ τε φρουρίου τῶν ᾿Αθηναίων παρεῖλε καὶ δύο νεῶν ἀνειλκυσμένων τὴν ἑτέραν κατέαξεν. Ἐγένετο δὲ καὶ ἐν Πεπαρήθῳ κύματος ἐπαναχώρησίς τις, οὐ μέντοι ἐπέκλυσέ γε· καὶ σεισμὸς τοῦ τείχους τι κατέβαλε καὶ τὸ πρυτανεῖον καὶ ἄλλας οἰκίας ὀλίγας. Αἴτιον δ' ἔγωγε νομίζω τοῦ τοιούτου, ᾗ ἰσχυρότατος ὁ σεισμὸς ἐγένετο, κατὰ τοῦτο ἀποστέλλειν τε τὴν θάλασσαν καὶ ἐξαπίνης πάλιν ἐπισπωμένην βιαιότερον τὴν ἐπίκλυσιν ποιεῖν· ἄνευ δὲ σεισμοῦ οὐκ ἄν μοι δοκεῖ τὸ τοιοῦτο ξυμβῆναι γενέσθαι.

Μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου

Κατά το επόμενον θέρος, οι Πελοποννήσιοι και οι σύμμαχοι, υπό την αρχηγίαν του βασιλέως των Λακεδαιμονίων Άγιδος, υιού του Αρχιδάμου, ήλθαν μέχρι του Ισθμού με την πρόθεσιν να εισβάλουν εις την Αττικήν αλλ' επειδή έγιναν πολλοί σεισμοί επέστρεψαν οπίσω, χωρίς να γίνη εισβολή. Κατά την ιδίαν περίπου εποχήν, ενώ εξηκολούθουν οι σεισμοί, η θάλασσα, αφού απεσύρθη από την παραλίαν των Οροβιών της Ευβοίας και επυργώθη εις κύμα, επέδραμε τμήμα της πόλεως, και εν μέρει μεν υπεχώρησεν, εν μέρει όμως κατέκλυσε την ακτήν, ούτως ώστε ό,τι πριν ήτο γη, είναι σήμερον θάλασσα, και όσοι δεν επρόφθασαν να καταφύγουν εις τα υψηλότερα σημεία, επνίγησαν. Και περί την νήσον Αταλάντην, κειμένην πλησίον της παραλίας των Οπουντίων Λοκρών, έγινε παρομοία πλημμύρα, η οποία παρέσυρε μέρος του Αθηναϊκού φρουρίου και συνέτριψεν εν εκ των δύο πλοίων, τα οποία ήσαν ανειλκυσμένα επί της ξηράς. Και εις την Πεπάρηθον, η θάλασσα απεσύρθη από την παραλίαν αλλά δεν κατέκλυσε την ξηράν, σεισμός όμως κατέρριψε μέρος του τείχους και το πρυτανείον και ολίγας άλλας οικίας. Αιτία του φαινομένου αυτού κατά την γνώμην μου είναι ότι ο σεισμός, εις το σημείον όπου ήτο ισχυρότερος, έσπρωξε προς τα οπίσω την θάλασσαν και με την αιφνιδίαν παλινδρόμησίν της κατέστησε την πλημμύραν βιαιοτέραν, χωρίς τον σεισμόν όμως μου φαίνεται ότι δεν ημπορούσε να συμβή τούτο.

Λεξιλόγιο

κατακλύω: πλημμυρίζω, σκεπάζω με νερό, καταποντίζω
ὑπονοστῶ (<ὑπὸ+νόστος): επιστρέφω, επανέρχομαι.
φθῆναι: αόρ. β΄ του φθάνω=προλαβαίνω, προφθαίνω, καταφθάνω
μετέωρος: αιωρούμενος, ανυψωμένος
ἀναδραμόντες: μτχ. αορ. του ἀνατρέχω=τρέχω προς τα πίσω ή προς τα πάνω
ἐπικλυσις: πλημμύρα
παρεῖλε: αόρ. β΄ του παραιρῶ=μεταφέρω, παρασέρνω
ἀνειλκυσμένων: μτχ. πρκ. του ἀνέλκω=σύρω από τη θάλασσα στη στεριά
κατέαξεν: αόρ. του κατάγνυμι=συντρίβω (πρβ. κάταγμα)
ἐπαναχώρησις: τράβηγμα προς τα πίσω
ἐξαπίνης: ξαφνικά, απροσδόκητα
ἐπισπωμένην<ἐπισπῶ=σέρνω, προσελκύω

Σημειώσεις[4]

Λοκρίς (-ίδος) ονομασία δύο περιοχών της Στερεάς Ελλάδας 1. Ανατολική ή Χώρα των Οπουντίων Λοκρών, από τις Θερμοπύλες μέχρι την Κωπαΐδα 2. Δυτική ή Χώρα των Οζολών Λοκρών, στην πεδιάδα της Άμφισσας
Αταλάντη: πρωτεύουσα της επαρχίας Λοκρίδας του νομού Φθιώτιδας
Οπούς (-ούντος): αρχαία πόλη της Λοκρίδας, κέντρο των Οπουντίων Λοκρών.
Πεπάρηθος: το νησί Σκόπελος

Βιβλιογραφία

Κορακιανίτης Βασίλης, Νέο σύγχρονο ελληνο-ιαπωνικό λεξικό, εκδ. Καστανιώτης, 2004, σελ. 490, 28,08 €.
Σπυρόπουλος Παναγιώτης, Χρονικό των σεισμών της Ελλάδας: Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα (βάσει αρχαίων και βυζαντινών κειμένων, κωδίκων, αφηγήσεων περιηγητών κ.ά.), εκδ. Δωδώνη, 1997, σελ. 453, 33 €.
Παπαζάχος Βασίλης-Παπαζάχου Κατερίνα, Οι σεισμοί της Ελλάδας, εκδ. Ζήτη, 2003, σελ. 286, 45 €. [Το βιβλίο αποτελείται από δέκα κεφάλαια. Στα εννέα κεφάλαια γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστεί συνοπτικά η σύγχρονη επιστημονική γνώση στα κύρια γνωστικά αντικείμενα της Σεισμολογίας που αφορούν την Ελλάδα και στο δέκατο κεφάλαιο περιγράφονται τα μακροσεισμικά αποτελέσματα των ισχυρών σεισμών στη χώρα μας.]
Chiesa Pierre, Σεισμοί και παλιρροϊκά κύματα. Εγκυκλοπαίδεια τσέπης, εκδ. Πατάκης, 1992, Μεταφραστής: Πετρόπουλος Νίκος, Εικονογράφος: Jean - Marie Le Faou, σελ. 67, 3 €.

Δορυφορικός Χάρτης της περιοχής

Επιμέλεια χάρτη: Σπυρίδων Βλιώρας

Τσουνάμι

Ο Ποσειδώνας, ενώ ετοιμάζεται να εκσφενδονίσει ένα μεγάλο κομμάτι γης (πιθανόν νησί) εναντίον του Γίγαντα Εφιάλτη. Από ερυθρόμορφο κρατήρα του 480 π.Χ. Kunsthistorisches Museum, Βιέννη.

Υποσημειώσεις

[1] Ιστορικά, τα σεισμικά κύματα του ωκεανού ονομάζονταν λανθασμένα "παλιρροϊκά κύματα". Αυτά τα γεγονότα δεν σχετίζονται με κανένα τρόπο με παλίρροιες. Τα σεισμικά κύματα του ωκεανού είναι σήμερα διεθνώς γνωστά ως τσουνάμι (Ιαπωνική λέξη που σημαίνει "κύματα λιμανιού"). Ένα τσουνάμι είναι μία σειρά ωκεάνιων κυμάτων τα οποία έχουν μεγάλα μήκη κύματος και τα οποία μπορούν να ταξιδεύσουν σε μεγάλες αποστάσεις. Ωστόσο, τα τσουνάμι μπορούν να δημιουργηθούν και σε μεγάλες λίμνες. Σε βαθείς ωκεανούς τα τσουνάμι μπορεί να αποκτήσουν ταχύτητες μεγαλύτερες των 800 χιλιομέτρων ανά ώρα. Τα ύψη των κυμάτων των τσουνάμι κοντά σε μία ακτή φθάνουν κατά μέσο όρο τα 9 μέτρα, αλλά έχουν επίσης καταμετρηθεί και ύψη κυμάτων πάνω από 30 μέτρα. (http://www.learn-hazards.org/21.php?l=gr)

[2] «Οι σεισμοί της αρχαιότητας και ο ενοσίχθων Ποσειδών», εφ. Το Βήμα, 12/12/1999.

[3] Παραθέτουμε από το ηλεκτρονικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας της εταιρείας Ματζέντα (εκδ. 2001) λεξιλόγιο σχετικό με το σεισμό:

σείω: κουνώ, αναταράζω, αναστατώνω
σεῖσις: σεισμός
ἔνοσις (<ἐν+ὠθῶ): σεισμός
ἐνοσίχθων (<ἔνοσις+χθών=γη): αυτός που σείει τη γη, επίθετο του Ποσειδώνα. Συνώνυμο: ἐνοσίγαιος
σεισίχθων (<σείω+χθών=γη): αυτός που σείει τη γη, επίθετο του Ποσειδώνα
σεισάχθεια (<σείω+ἄχθος=βάρος): η απόσυρση (απόρριψη) των βαρών· διάταξη της νομοθεσίας του Σόλωνα με την οποία σβήνονταν ή μειώνονταν τα χρέη των φτωχών αγροτών

[4] Από το Μείζον Ελληνικό Λεξικό, εκδ. Τεγόπουλος-Φυτράκης.