Αναθηματική επιγραφή των Αιγινιέων σε δύο Ρωμαίους Αυτοκράτορες

Σπυρίδων Βλιώρας, εφ. Τα Μετέωρα, 6/5/2016

Μία από τις πολλές αρχαίες επιγραφές που έχουν βρεθεί στην Καλαμπάκα (πάνω από 15) είναι και η εξής τιμητική-αναθηματική επιγραφή:

«Aὐτοκράτορας Καίσαρας Λούκιον Σεπτίμιον Σεουῆρον Περτίνακα καὶ Μᾶρκον Αὐρήλιον Ἀντωνεῖνον Παρθικοὺς Ἀραβικοὺς Ἀδιαβηνικοὺς Μεγίστους Σεβαστοὺς ἡ̣ πόλις Αἰγινιέων.»¹

Η αναθηματική επιγραφή βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του ναού του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου², πάνω από μια κρήνη, που εξέρχεται απ' τον ναό. Είναι γραμμένη σε ορθογωνισμένο γκριζωπό λευκό μάρμαρο³, με διαστάσεις 0,68 Χ 1,24 μ. Το βάρος της φαίνεται μεγάλο⁴, κάτι που δείχνει ότι είναι πολύ δύσκολο να μετακινηθεί σε μεγάλη απόσταση, πόσο μάλλον από περιοχή εκτός της Καλαμπάκας. Άρα βρισκόταν στην ίδια θέση με τη σημερινή της ή κάπου εκεί κοντά.

Ο απόστρατος αξιωματικός και αρχαιοδίφης Ιωάννης Αλμπάνης πιθανολογεί ότι η επιγραφή ήταν εντοιχισμένη σε ειδικό βάθρο που υπήρχε στο κέντρο της αγοράς του αρχαίου Αιγινίου. Υποθέτει ότι διάφορα διάσπαρτα στην περιοχή του Προδρόμου αρχαία κατάλοιπα είναι τμήματα του βάθρου στο οποίο ήταν αναρτημένη η επιγραφή. Γοητευτική θεωρία που μένει να αποδειχθεί…⁵

Σχηματική αναπαράσταση του ειδικού βάθρου της επιγραφής από τον Ιωάννη Αλμπάνη

Οι περισσότεροι ερευνητές που ασχολήθηκαν με την επιγραφή συμφωνούν πως αναφέρεται σε τρεις Ρωμαίους Αυτοκράτορες. Ισχυρίζονται πως ένας απ' αυτούς είναι ο Publius Helvius Pertinax (Πέρτιναξ -όπως προφερόταν στα λατινικά- ή Περτίναξ), που διετέλεσε Αυτοκράτορας για τρεις μόνο μήνες, από την 1 Ιανουαρίου 193 μ.Χ. ως τις 28 Μαρτίου 193 μ.Χ., οπότε και δολοφονήθηκε από την Πραιτοριανή Φρουρά.

Προτομή του Publius Helvius Pertinax

Εθνικό Μουσείο στην πόλη Alba-Iulia στη Ρουμανία

Δεν αναφέρεται όμως σ' αυτόν η επιγραφή αλλά στον Λεύκιο Σεπτίμιο Σεβήρο, ο οποίος, αφού κέρδισε στα τέλη του 193 μ.Χ. τον σύντομο ρωμαϊκό εμφύλιο πόλεμο, μετά από την είσοδό του στη Ρώμη, αναγνώρισε τον Περτίνακα ως τον νόμιμο προκάτοχό του κι όχι τον Δίδιο Ιουλιανό που είχε την εξουσία στο μεταξύ διάστημα, εκτέλεσε τους υπευθύνους για το θάνατο του Περτίνακα και απαίτησε από τη Σύγκλητο την ταφή του με τιμές και, τελικά, τη θεοποίησή του. Υιοθέτησε μάλιστα το όνομα Πέρτιναξ σαν δικό του προσωνύμιο και για αρκετά χρόνια μετά το θάνατο του Περτίνακα διοργάνωσε αγώνες προς τιμήν του. Έτσι, το πλήρες όνομα του Σεπτίμιου Σεβήρου ως Αυτοκράτορα ήταν Caesar Lucius Septimius Severus Eusebes Pertinax Augustus.

Παρόμοια επιγραφή με την τιμητική επιγραφή του Αιγινίου έχει βρεθεί και στην Έφεσο της Μικράς Ασίας, όπου ο Σεπτίμιος Σεβήρος αναφέρεται με το πλήρες όνομά του και τους τίτλους του. Αναφέρονται ακόμη τα δυο παιδιά του, με τα οποία την εποχή που γράφτηκε η εφέσια επιγραφή συμβασίλευε (209 μ.Χ. - 4 Φεβρουαρίου 211 μ.Χ.) καθώς και η γυναίκα του Ιουλία Δόμνα: «Αὐτοκράτορας Καίσαρας Λ(ούκιον) Σεπτίμιον Σεουῆρ(ον) Εὐ[σεβῆ Περτίνα]κα Σεβ(αστὸν) Ἀραβικὸν Ἀδιαβηνικὸν Παρθικὸν μέγιστο[ν καὶ Μ(ᾶρκον) Αὐρήλιον] Ἀντωνῖνον Σεβ(αστὸν) [καὶ Λ(ούκιον) Σεπτίμιον Γέταν Καίσαρα] καὶ Ἰουλίαν Δόμναν Σεβαστὴν μητέρα κάστρων [Λ(ούκιος) Αὐφίδιος Εὔφημος]».⁶

Προτομή του Μάρκου Αυρήλιου

Μουσείο Saint-Raymond στην Τουλούζη

Αυτοκράτορας με το όνομα Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (Marcus Aurelius Antoninus) ήταν και ο γνωστός στωικός φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος, που διετέλεσε Αυτοκράτορας από τις 8 Μαρτίου 161 μ.Χ. ως τις 17 Μαρτίου 180 μ.Χ. Ούτε σ' αυτόν όμως αναφέρεται η αναθηματική επιγραφή των Αιγινιέων.

Οι Αιγινιείς κατασκεύασαν και αφιέρωσαν την επιγραφή σε δύο Ρωμαίους Αυτοκράτορες:

1)τον Λεύκιο Σεπτίμιο Σεβήρο (Lucius Septimius Severus: 11 Απριλίου 146 - 4 Φεβρουαρίου 211), που ήταν Αυτοκράτορας…

• …από τις 9 Απριλίου 193 μ.Χ. - 198 μ.Χ. μόνος του
• …από το 198 μ.Χ. - 209 μ.Χ. μαζί με τον γιο του Καρακάλλα
• …από το 209 μ.Χ. - 4 Φεβρουαρίου 211 μ.Χ. μαζί με τους δυο γιους του Καρακάλλα και Πόπλιο Σεπτίμιο Αντωνίνο Γέτα.

2)τον Μάρκο Αυρήλιο Σεβήρο Αντωνίνο - Καρακάλλα (Marcus Aurelius Antoninus - Caracalla: 4 Απριλίου 188 - 8 Απριλίου 217 μ.Χ.), γιο του Σεπτίμιου Σεβήρου και της Ιουλίας Δόμνας, που ήταν Ρωμαίος Αυτοκράτορας…

• …από το 198 μ.Χ. - 209 μ.Χ. μαζί με τον πατέρα του Σεπτίμιο Σεβήρο
• …από το 209 μ.Χ. - 4 Φεβρουαρίου 211 μ.Χ. μαζί με τον πατέρα του Σεπτίμιο Σεβήρο και τον αδερφό του Πόπλιο Σεπτίμιο Αντωνίνο Γέτα
• …από τις 4 Φεβρουαρίου 211 μ.Χ. - Δεκέμβριο 211 μ.Χ. μαζί με τον αδερφό του Πόπλιο Σεπτίμιο Αντωνίνο Γέτα
• …από τον Δεκέμβριο του 211 μ.Χ. - 8 Απριλίου 217 μ.Χ. μόνος του.

Υιοθέτησε το προσωνύμιο Καρακάλλας εξαιτίας του μανδύα με κουκούλα που συνήθιζε να φορά.

Οι δύο αυτοί Αυτοκράτορες ήταν συναυτοκράτορες από το 198 μ.Χ. ως τις 4 Φεβρουαρίου 211 μ.Χ., οπότε και πέθανε ο Σεπτίμιος Σεβήρος.⁷ Άρα η επιγραφή του Αιγινίου αφιερώθηκε ως ανάθημα σ' αυτούς κάποια στιγμή ανάμεσα σ' αυτές τις ημερομηνίες.

Τα επίθετα παρθικός, ἀραβικὸς και ἀδιαβηνικὸς είχαν αποδοθεί στον αυτοκράτορα Λεύκιο Σεπτίμιο Σεβήρο. Ο Σεβήρος, μετά από εισβολή των Περσών στη Μεσοποταμία το 197 μ.Χ., επιχείρησε νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Πάρθων (197-202), καταλαμβάνοντας και λεηλατώντας την πρωτεύουσά τους, Κτησιφώντα (197). Μέχρι το 199 είχε καταλάβει και προσαρτήσει στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία την Οσροηνή και τη Μεσοποταμία. Σε ανάμνηση της νίκης του έστησε στη Ρώμη θριαμβευτική αψίδα, η οποία σώζεται έως σήμερα.

Το 195 μ.Χ. η Σύγκλητος απένειμε στον Σεπτίμιο Σεβήρο τους τίτλους Αραβικός και Αδιαβηνικός (Arabicus, Adiabenicus), μετά την πρώτη νικηφόρα εκστρατεία του εναντίον των Αράβων και των Αδιαβηνών, υποτελών των Πάρθων.⁸ Του απένειμε επίσης τον τίτλο Παρθικός, όμως ο Σεπτίμιος Σεβήρος τον αρνήθηκε τότε· ωστόσο σε νομίσματα και επιγραφές, ήδη από το 197, αποδιδόταν και με τον τίτλο Παρθικός.⁹

Στις 28 Ιανουαρίου του 198 μ.Χ., όταν κατέλαβε την πρωτεύουσα των Πάρθων Κτησιφώντα, έλαβε επίσημα και το προσωνύμιο Παρθικός Μέγιστος (Parthicus Maximus),¹⁰ ενώ δύο ή τρία χρόνια αργότερα (209 ή 210) έλαβε και το προσωνύμιο Βρεταννικός Μέγιστος (Britannicus Maximus).¹¹

Ο Μάρκος Αυρήλιος Σεβήρος Αντωνίνος (Καρακάλλας) έλαβε το προσωνύμιο Augustus / Σεβαστός σε ηλικία δέκα ετών, στις 28 Ιανουαρίου του 198 μ.Χ., όταν ο πατέρας του Σεπτίμιος Σεβήρος επέβαλε στο στράτευμα να του αναγνωρίσει τον τίτλο αυτό. Το 209 ή το 210 μ.Χ., σε ηλικία 21 ή 22 ετών, αναγορεύτηκε Βρεταννικός Μέγιστος (Britannicus Maximus), ενώ το 213 Γερμανικός Μέγιστος (Germanicus Maximus).¹²

Συνοψίζοντας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η επιγραφή θα γράφτηκε από τους Αιγινιείς σίγουρα στο διάστημα που ήταν συναυτοκράτορες ο Σεβήρος με τον γιο του Καρακάλλα (198 μ.Χ. ως τις 4 Φεβρουαρίου 211 μ.Χ.) και ίσως από το 209/10 ως το 211, όταν και ο Καρακάλλας είχε πάρει τον τίτλο Μέγιστος.

Για ποιον λόγο οι Αιγινιείς αισθάνθηκαν την ανάγκη να κατασκευάσουν και να αναρτήσουν στην αγορά της πόλης τους μια τέτοια τιμητική για τους Ρωμαίους Αυτοκράτορες επιγραφή; Έκαναν κάτι καλό οι Αυτοκράτορες στην πόλη τους ή απέτρεψαν κάτι κακό; Δεν γνωρίζουμε αλλά δεν ήταν απαραίτητο κάτι τέτοιο. Μην ξεχνάμε ότι από το 215 π.Χ., οπότε και άρχισε μια σειρά ένοπλων συγκρούσεων των Ρωμαίων με τους Μακεδόνες, οι λεγόμενοι Μακεδονικοί Πόλεμοι, και ιδίως μετά από τον Τρίτο Μακεδονικό Πόλεμο και τη μάχη της Λευκόπετρας το 146 π.Χ., οπότε και οι Ρωμαίοι έθεσαν υπό τον έλεγχό τους ολόκληρη την Ελλάδα, το Αιγίνιο βρισκόταν υπό ρωμαϊκή κυριαρχία. Κατά την περίοδο αυτή συνηθιζόταν πολλές πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ιδίως μετά από νικηφόρους πολέμους των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων και ιδίως όταν αυτοί λάμβαναν κάποιους τιμητικούς τίτλους, να αφιερώνουν στους Αυτοκράτορες -εκούσια ή κυρίως ακούσια- ανάλογες τιμητικές επιγραφές, όπως αυτή του Αιγινίου ή όπως της Εφέσου που είδαμε πιο πάνω.

Όσον αφορά τις τρεις τελευταίες λέξεις της επιγραφής («ἡ πόλις Αἰγινιέων»), τη θέση, το χρόνο ίδρυσης και το όνομα του αρχαίου Αιγινίου, θα χρειαστεί να επανέλθουμε…

Από επιμορφωτική επίσκεψη μαθητών του 2ου Γυμνασίου Καλαμπάκας

στα πλαίσια του μαθήματος της Τοπικής Ιστορίας με καθηγητή τον γράφοντα

Υποσημειώσεις

¹ Supplementum Epigraphicum Graecum 53:514, http://epigraphy.packhum.org/text/324756. Βλ. επίσης: IG IX, 2 329 (199-210 μ.Χ.): «Αὐτοκράτορας Καίσαρας Λούκιον Σ[ε]πτίμιον Σεουῆρον Περτίνακα καὶ Μᾶρκον Αὐρήλιον Ἀντωνεῖνον Παρθικοὺς Ἀρ[α]βικοὺς Ἀδιαβηνικοὺς Μεγίστους Σεβαστοὺς <ἡ> πόλις Αἰγινιέων.» (http://epigraphy.packhum.org/text/148209) Περιοχή ευρέσεως της επιγραφής: Κεντρική Ελλάδα (IG VII-IX), Θεσσαλία (IG IX, 2) (Ἑστιαιῶτις) — Αἰγίνιον (Καλαμπάκα)· βλ. Μ.-Η. Ζάχου-Κοντογιάννη, περιοδικό Εγνατία 7 (2003) 30-31. http://epigraphy.packhum.org/text/324756.

² Νημάς Θεόδωρος, Τα μνημεία της Καλαμπάκας, σελ. 29.

³ που προέρχεται από τον Άτραγα. Αλμπάνης, Αιγίνιο, 219. Πιθανολογείται επίσης ότι ήταν βάση, πάνω στην οποία ήταν στηριγμένο κάτι. http://epigraphy.packhum.org/text/324756.

⁴ ίσως 1-1,5 τόνος.

⁵ Αλμπάνης, Αιγίνιο, σελ. 216-217, 265.

⁶ http://noapplet.epigraphy.packhum.org/text/248773.

⁷ Birley Anthony R., Septimius Severus: The African Emperor. London 1999, εκδ. Routledge, ISBN 0415165911, σελ. 187.

⁸ «Atque ob hoc reversus triumpho delato appellatus est Arabicus Adiabenicus Pathicus». Scriptores Historiae Augustae. Aeli Spartiani Severus, 6, 5, 1-2 & Τσιχλακίδου Σοφία, Ο όρος ασιανός στην αρχαία γραμματεία και την επιγραφική παράδοση, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2009, σελ. 104 & Birley Anthony Richard, The African Emperor Septimius Severus, εκδ. Routledge, London 1989, σελ. 97, 105 και 116.

⁹ Erika Manders, Coining Images of Power: Patterns in the Representation of Roman Emperors on Imperial Coinage, A.D. 193-284, σελ. 85.

¹⁰ «datis ad senatum quasi post victoriam litteris Parthicus appellatus est». Scriptores Historiae Augustae. Aeli Spartiani Severus, 9, 10, 1 - 9, 11, 1.

¹¹ https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Roman_imperial_victory_titles.

¹² https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Roman_imperial_victory_titles.