Η υγεία (καλή ή κακή) του βιβλίου

Νίκος Μπακουνάκης, εφ. Το Βήμα, 13/5/2007

Η Κατρίν Βελισσάρη, διευθύντρια του ΕΚΕΒΙ, «ακτινογραφεί» το εκδοτικό τοπίο στην Ελλάδα με αφορμή την 4η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης


Η Κατρίν Βελισσάρη


Φαίνεται πως είναι η ισχυρότερη πολιτιστική βιομηχανία παγκοσμίως, ιδιαίτερα μετά την κρίση της μουσικής βιομηχανίας που οφείλεται στο Διαδίκτυο. Ο λόγος για το βιβλίο ή την «εκδοτική βιομηχανία», αν προτιμάτε. Τα πράγματα δεν διαφοροποιούνται στην Ελλάδα, παρά τη διαφορά των μεγεθών. Εξηγήσεις από την Κατρίν Βελισσάρη, διευθύντρια του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), με αφορμή την 4η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Θεσσαλονίκης, η οποία ανοίγει τις πύλες της στις 17 Μαΐου και φέρνει στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας εκδότες, ατζέντηδες και πολλούς συγγραφείς.

- Σε τι κατάσταση είναι η «υγεία» του βιβλίου σήμερα στην Ελλάδα;

«Ποτέ δεν εκδόθηκαν τόσο πολλά βιβλία. Φτάσαμε σε αποτελέσματα ρεκόρ το 2006. Κυκλοφόρησαν 9.200 νέοι τίτλοι (αύξηση 8,7% από πέρυσι). Οσοι πίστευαν ότι η τηλεόραση θα αντικαθιστούσε το βιβλίο διαψεύστηκαν. Κάθε χρόνο κυκλοφορούν όλο και περισσότερα βιβλία. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν προβλήματα».

- Ποιο είναι το προφίλ του έλληνα αναγνώστη;

«Αυτοί που διάβαζαν παλιά 20 βιβλία, στις μέρες μας μειώνονται, ενώ αυτοί που διαβάζουν ένα-δύο βιβλία αυξάνονται. Είναι μια αλλαγή. Αυτό σημαίνει ότι ο σκληρός πυρήνας των αναγνωστών μικραίνει αλλά ότι είναι περισσότεροι αυτοί που διαβάζουν, γι' αυτό έχουμε αύξηση της βιβλιοπαραγωγής. Γεννιέται μια νέα μορφή αναγνωστών: οι καταναλωτές. Γενικό φαινόμενο που δεν αφορά μόνο το βιβλίο. Οφείλεται στο ότι όλοι έχουν σήμερα δικαίωμα στον πολιτισμό και ότι το βιβλίο έγινε ένα προϊόν σαν τα άλλα, χρησιμοποιώντας κριτήρια όπως το μάρκετινγκ και η διαφήμιση. Μια έρευνα την οποία μόλις ολοκλήρωσε το ΕΚΕΒΙ δείχνει ότι όποιος μπαίνει σε ένα βιβλιοπωλείο μένει μέσα μόνο ένα τέταρτο. Εντυπωσιακό. Ξέρει τι θέλει να αγοράσει. Είναι ενημερωμένος. Δεν πάει για να ανακαλύψει καινούργια πράγματα. Ο αναγνώστης μεταμορφώθηκε σε καταναλωτή. Είτε το θέλουμε είτε όχι. Η τηλεόραση και το Internet συνέβαλαν πολύ σε αυτό».

- Πώς επηρεάζει το Internet την ανάγνωση;

«Το βιβλίο, τα επαγγέλματά του, όλα αλλάζουν, γιατί ο κόσμος αλλάζει, αλλά η μεγάλη επανάσταση είναι το Internet. Εκεί είναι η ιστορική αλλαγή, ίσως η σημαντικότερη από την εποχή του Γουτεμβέργιου. Και δεν ξέρουμε πού μπορεί να μας οδηγήσει. Κανείς δεν το ξέρει αυτή τη στιγμή. Αυτό που ξέρουμε όμως είναι ότι το Internet δεν αποτελεί απειλή για το βιβλίο, όπως η τηλεόραση που εξαπλώνεται εις βάρος του. Το αντίθετο. Οσο περισσότερο διαβάζουμε τόσο περισσότερο μπαίνουμε στο Internet, και αντίστροφα. Ποτέ άλλοτε ο κόσμος δεν διάβασε και δεν έγραψε τόσο πολύ όσο σήμερα με το Internet - και ας είναι με διαφορετικό τρόπο. Και αυτό είναι καλό. Σίγουρα με το Internet θα υπάρξουν αλλαγές, αλλά πρέπει να είναι αυτές που θέλουμε. Ας γίνει η ψηφιοποίηση μια ευκαιρία για τη δημιουργία και τους αναγνώστες, και όχι απειλή!».

- Δεν υπάρχει λοιπόν κρίση του βιβλίου, όπως υπάρχει κρίση της δισκογραφίας;

«Οχι, δεν έχει γενική κρίση το βιβλίο, όπως έχουν κρίση η δισκογραφία και ο κινηματογράφος, όπου η αποσύνδεση από το αντικείμενο έχει επιφέρει σοβαρές συνέπειες και στη δημιουργία και στα παραδοσιακά δίκτυα διανομής. Αυτό δεν έχει συμβεί στο βιβλίο, τουλάχιστον όχι ακόμα. Αν όμως υπάρχει ένα θέμα που πρέπει να μας απασχολεί σήμερα, πριν να είναι αργά, αυτό είναι η ψηφιοποίηση και η επίδρασή της στο βιβλίο.

Το 2005, μετά το κλείσιμο της ΔΕΒ Θεσσαλονίκης εκείνης της χρονιάς, είχα ανοίξει στο Πόρτο Καρράς μια συζήτηση γι' αυτό ακριβώς το θέμα. Πολύ μεγάλα ονόματα από όλη την Ευρώπη είχαν έρθει τότε, μεταξύ άλλων ο διευθυντής του Google της Ευρώπης και ο πρόεδρος της Εθνικής Γαλλικής Βιβλιοθήκης, ο οποίος είχε αναλάβει το ευρωπαϊκό σχέδιο για την ψηφιοποίηση του βιβλίου. Κανείς όμως - ή σχεδόν κανείς - δεν ήρθε από την Ελλάδα. Μάλλον ήταν νωρίς. Με το υπουργείο Πολιτισμού θα επανέλθουμε στο θέμα. Είναι επείγον πλέον. Δεν θα βρούμε ίσως τη λύση-"θαύμα", αλλά όταν κανείς σκέφτεται, προχωρεί».

- Στην Αγγλία το μικρό βιβλιοπωλείο εξαφανίστηκε. Νομίζετε ότι αυτή η τάση θα έρθει και στην Ελλάδα;

«Μόλις επέστρεψα από το Λονδίνο. Είναι λυπηρό· σχεδόν δεν υπάρχουν πλέον ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία. Ολοι σήμερα αγοράζουν μέσω Internet. Ευτυχώς δεν είναι έτσι σ' εμάς, ούτε άλλωστε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Πρέπει όμως να είμαστε προσεκτικοί. Τα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία αντιμετωπίζουν σήμερα πολλά προβλήματα επιβίωσης. Λίγα πράγματα μπορούν να γίνουν βέβαια - η οργάνωση της αγοράς είναι που το καθορίζει αυτό. Σε κάθε εποχή το βιβλίο ψάχνει ένα σημείο για να πωλείται. Παλαιότερα το βιβλίο πουλιόταν σε καροτσάκια. Σήμερα υπάρχει μια γενική τάση να πάνε τα βιβλιοπωλεία στα καινούργια στέκια της κατανάλωσης και της διασκέδασης. Εκεί που συχνάζει ο κόσμος.

Τα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία της Γαλλίας έχουν "σηκώσει τα μανίκια τους" για να φτιάξουν μια αλυσίδα βιβλιοπωλείων τα οποία θα έχουν ένα σήμα ποιότητας. Δεν υπάρχει σήμερα ορισμός τι ακριβώς είναι ένα βιβλιοπωλείο και ο καταναλωτής είναι λίγο χαμένος. Μπορεί να είναι μια καλή ιδέα να ξεχωρίζουμε με ένα σήμα ποιότητας τα ποιοτικά βιβλιοπωλεία: αυτά που παίζουν έναν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της ανάγνωσης και στην πολιτιστική ζωή. Πρέπει να αναγνωρίσουμε τον ρόλο τους και να τα στηρίξουμε. Αν εξαφανιστούν, τι θα κάνουμε;».

- Πραγματικά τι κάνει το κράτος για τα βιβλιοπωλεία;

«Το ΕΚΕΒΙ, που είναι ο αρμόδιος φορέας του υπουργείου Πολιτισμού για την εφαρμογή της πολιτικής βιβλίου, "τρέχει" σημαντικά προγράμματα. Τη Βιβλιονέτ πρώτα απ' όλα, τη βάση δεδομένων που καταγράφει όλη την ελληνική βιβλιοπαραγωγή. 120.000 βιβλία στο Διαδίκτυο. Την προσφέρουμε δωρεάν. Πουθενά αλλού στο εξωτερικό δεν παρέχεται δωρεάν - μάλιστα είναι μια πολύ ακριβή υπηρεσία. Το ότι καλούμε τους βιβλιοπώλες όλης της Ελλάδας και της Κύπρου στη ΔΕΒ Θεσσαλονίκης για να παρακολουθήσουν τις επαγγελματικές συναντήσεις και να ανταλλάξουν ιδέες και εμπειρίες είναι μια άλλη στήριξη. Ξέρετε πολλές χώρες που το κάνουν; Είναι και το Βραβείο Αναγνωστών. Και οι Λέσχες Ανάγνωσης. Ο κόσμος ζητεί εκδηλώσεις στα βιβλιοπωλεία. Αυτές τις μέρες θα εγκαινιάσουμε και το καινούργιο πρόγραμμα στήριξης εκδηλώσεων στα βιβλιοπωλεία. Η τελευταία έρευνα, την οποία θα ανακοινώσουμε σε λίγες ημέρες στη Θεσσαλονίκη, για τη συμπεριφορά των αναγνωστών στα βιβλιοπωλεία δείχνει ότι το κοινό ζητεί εκδηλώσεις και καφέ».

- Ποια είναι τα θετικά του μικρού βιβλιοπωλείου;

«Το βιβλιοπωλείο της γειτονιάς προσφέρει κατ' αρχήν μια ανθρώπινη σχέση, μια θαλπωρή. Σημαντικό σε μια εποχή που χάνεται. Εκεί επίσης μπορεί να βρει κανείς παλαιότερες εκδόσεις, εκεί τα βιβλία δεν φεύγουν από τα ράφια τόσο γρήγορα, μετά δύο μήνες, όπως πολλές φορές το απαιτεί η αγορά. Το ανεξάρτητο βιβλιοπωλείο είναι ένας από τους εγγυητές της πολιτιστικής πολυμορφίας και της ποιότητας. Το βιβλίο, αντικείμενο της διάρκειας, της σκέψης, θέλει τον χρόνο του. Δεν προσαρμόζεται εύκολα στα κριτήρια των γρήγορων αλλαγών».

- Είναι το βιβλίο η μεγαλύτερη πολιτιστική βιομηχανία σήμερα και γιατί;

«Γιατί δεν είναι; Πρώτα απ' όλα το βιβλίο είναι σύμβολο γνώσης και πολιτισμού, αλλά είναι αλήθεια πως πρόκειται επίσης για ένα πολιτιστικό προϊόν. Η λέξη προϊόν μάς ξενίζει λιγάκι. Αν το δεχθούμε όμως, θα είμαστε πιο δυνατοί. Θα ακούγεται καλύτερα η φωνή του βιβλίου. Σε όλον τον κόσμο το βιβλίο είναι η πρώτη πολιτιστική βιομηχανία, πριν από τη μουσική και τον κινηματογράφο, με εξαίρεση βέβαια τα περιοδικά. Τώρα αν ισχύει στην Ελλάδα; Δεν έχουμε στατιστικές, αλλά μάλλον. Το σίγουρο είναι ότι το βιβλίο εδώ, όπως παντού, δημιουργεί μεγάλο τζίρο. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι του βιβλίου είναι πλούσιοι. Δυστυχώς πολλές φορές είναι το αντίθετο. Αυτό σημαίνει απλώς ότι η αλυσίδα του βιβλίου είναι μακριά. Από τον συγγραφέα ως τον αναγνώστη έχουμε πάρα πολλά επαγγέλματα: εκδότης, μεταφραστής, διορθωτής, εικονογράφος, γραφίστας, τυπογράφος, βιβλιοπώλης, βιβλιοθηκονόμος, δημοσιογράφος, κριτικός και πολλά άλλα. Γιγαντιαία αλυσίδα».

- Οι άνθρωποι του βιβλίου καταλαβαίνουν ότι είναι μια δύναμη;

«Δεν νομίζω. Τόσο στο πολιτιστικό επίπεδο όσο και στο εμπορικό είναι μια τεράστια δύναμη. Μπορούμε να είμαστε περήφανοι γιατί ανήκουμε σε μια τόσο παλαιά παράδοση και ταυτόχρονα γιατί το βιβλίο είναι το πολιτιστικό προϊόν που αυτή τη στιγμή αντιστέκεται τόσο καλά στην αγορά. Πρέπει να ενώσουμε τις δυνάμεις μας. Στις Βρυξέλλες δεν υπάρχει καν ένα "γραφείο" για το βιβλίο, όπως υπάρχει ένα γραφείο για τον κινηματογράφο και για τη μουσική. Κάτι πρέπει να γίνει».

- Τι μπορεί να προσφέρει μια Εκθεση σαν της Θεσσαλονίκης;

«Εκεί είναι το ετήσιο ραντεβού μας για το βιβλίο. Οπως ο κινηματογράφος έχει το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και ο χορός το Φεστιβάλ Καλαμάτας. Ολοι είναι επάνω. Εκεί, στη Θεσσαλονίκη, είναι το φυτώριο για καινούργιες ιδέες».

- Ποιες είναι οι φιλοδοξίες σας με την 4η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης;

«Να είναι το μεγάλο ραντεβού του βιβλίου. Η Ελλάδα να παίξει έναν ρόλο στη διεθνή σκηνή. Ενα ραντεβού που δεν θα λείπει από την ατζέντα κανενός έλληνα και ξένου εκδότη. Εθνικό στοίχημα. Στην πρώτη Εκθεση είχαμε πει ότι μας χρειάζονταν πέντε χρόνια για να κερδίσουμε το στοίχημα. Μπορούμε να πούμε ότι στην 4η ΔΕΒΘ, έναν χρόνο νωρίτερα, κερδίσαμε το στοίχημα. Η 4η ΔΕΒΘ είναι 12.000 τ.μ., 400 εκδότες, 150 εκδηλώσεις και 47 ξένες χώρες. Είναι από τις 17 ως 20 Μαΐου. Pas mal, όπως λένε οι Γάλλοι!».

- Είναι πραγματικά διεθνής η Εκθεση αυτή;

«Και πολύ διεθνής μάλιστα. Φέτος 47 χώρες θα λάβουν μέρος. Περισσότεροι από 100 ξένοι εκδότες θα είναι εκεί, ανάμεσα στους οποίους πάρα πολύ σημαντικοί εκδότες. Ερχονται από ολόκληρη την Ευρώπη, τα Βαλκάνια και τη Μεσόγειο, αλλά και από πιο μακριά, τη Ρωσία, την Ιαπωνία, την Αργεντινή και την Κούβα. Η Γαλλία και η Γερμανία θα έχουν τα μεγαλύτερα περίπτερα. Θα έρθουν επίσης λογοτεχνικοί πράκτορες από όλη την Ευρώπη και δημοσιογράφοι από τις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές εφημερίδες. Ολοι όσοι ήρθαν πέρυσι, θα έρθουν ξανά».

- Μπορούμε να πούμε ότι αυτή τη στιγμή είναι η μεγαλύτερη από όλες τις διεθνείς εκθέσεις που γίνονται στην Ελλάδα;

«Νομίζω ότι μπορούμε να το πούμε. Αφού όμως δεν έχω κάνει καμία έρευνα, καλύτερα να πούμε μία από τις δύο διεθνείς. Ολοι στο εξωτερικό έχουν ακούσει γι' αυτήν την έκθεση. Διαδόθηκε από στόμα σε στόμα. Βγήκε μια πολύ δυνατή εικόνα από την έκθεσή μας».