Ταρκόφσκι: ούτε ειρήνη ούτε γαλήνη

Όλγα Σελλά, εφ. Καθημερινή, 5/11/2006

Προδημοσίευση από το «Μαρτυρολόγιο» του κορυφαίου Ρώσου σκηνοθέτη

Η διαρκής αναζήτηση και η διαρκής αγωνία χαρακτήριζαν τη σκέψη του και την καθημερινότητα του Ρώσου σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι. Αναζητούσε ιδέες για τις ταινίες, χρήματα για την πραγματοποίησή τους, ηθοποιούς για να ενσαρκώσουν τους ήρωές του, τόπους για τα γυρίσματα και, κυρίως, ανθρώπους που θα μπορούσαν να τον καταλάβουν και να τον διευκολύνουν στην προ περεστρόικας Σοβιετική Ένωση. Και είχε για όλα αγωνία. Για το αν θα προλάβει τις ημερομηνίες, αν θα του επιτρέψουν να κάνει τα γυρίσματα στα εξωτερικό, αν πέρασε ο πυρετός στον γιο του τον Αντριούσκα, αν είναι καλά η αγαπημένη του Λαρίσα, αν θα καταφέρει να επιδιορθώσει τη στέγη, αν.... Το γράφει άλλωστε και ο ίδιος: «Ούτε η γαλήνη ούτε η ειρήνη χαρακτηρίζουν τη ζωή μου».

Ιδέες και αγωνίες

Στις ημερολογιακές σημειώσεις δεκαέξι χρόνων, από το 1970 ώς τον θάνατό του, στις 29 Δεκεμβρίου 1986, σε ηλικία μόλις 54 ετών, ο Αντρέι Ταρκόφσκι καταγράφει τις καλλιτεχνικές του ιδέες και αγωνίες, τις πολιτικές, ιδεολογικές και μεταφυσικές σκέψεις του, και ταυτοχρόνως σκιαγραφεί τον παραλογισμό ενός γραφειοκρατικού και αυτιστικού καθεστώτος.

Το «Μαρτυρολόγιο», όπως επιγράφονται τα ημερολόγιά του, κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα ελληνικά το 1990 από τις εκδόσεις «Νεφέλη» και επανεκδόθηκε. Ηταν για πολλά χρόνια εξαντλημένο. Οι εκδόσεις «Ινδικτος» ανέλαβαν να το επανεκδώσουν τις επόμενες μέρες, στην ίδια μετάφραση (του Αλέξανδρου Ισαρη). Είναι συμπληρωμένο με πολλές φωτογραφίες από την προσωπική και καλλιτεχνική του πορεία και με ένα dvd για τη ζωή του Αντρέι Ταρκόφσκι, που πρώτη φορά παρουσιάζεται στην Ελλάδα.

Ο κόσμος πίσω από τον «Στάλκερ», τη «Νοσταλγία», τον «Αντρέι Ρουμπλιώφ», τη «Θυσία», τον «Καθρέφτη» περνούν απ' αυτές τις σελίδες, σαν ντοκουμέντο και σαν όνειρο. Γιατί, «όταν ο κινηματογράφος δεν είναι ντοκουμέντο, είναι όνειρο. Γι' αυτό ο Ταρκόφσκι είναι ο μεγαλύτερος απ' όλους. Κινείται με απόλυτη άνεση στον χώρο των ονείρων, χωρίς να εξηγεί, αλλά και τι να εξηγήσει;» λέει ο Ινγκμαρ Μπέργκμαν στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Laterna Magica.

Στο «Μαρτυρολόγιο» ο Αντρέι Ταρκόφσκι προσπαθεί να είναι γήινος, προσπαθεί να εξηγήσει και περιγράψει ξεκάθαρα τον κόσμο των ονείρων που αποτύπωνε στις ταινίες του. Από τη γήινη πραγματικότητα της Σοβιετικής Ενωσης και από την ονειρική αναζήτηση του Αντρέι Ταρκόφσκι, η «Κ» προδημοσιεύει μερικά αποσπάσματα.

«Αγαπάω τη Λάροτσκα πάνω απ' όλα»

1970, 12 Ιουλίου: Χθες μέθυσα κι έκοψα το μουστάκι μου. Ομως σήμερα το πρωί σκέφτηκα πως σ' όλα τα επίσημα χαρτιά και στη φωτογραφία του διαβατηρίου μου έχω μουστάκι· έτσι πρέπει να το ξαναφήσω να μεγαλώσει το γρηγορότερο δυνατόν. Αγαπάω τη Λάροτσκα πάνω απ' όλα. Είναι μια γυναίκα υπέροχη. Γιατί άραγε να χαρίζει μόνο το αλκοόλ πραγματική ελευθερία; Πιθανότατα για τον απλό λόγο ότι σ' εμάς εδώ δεν υπάρχει αυτό το πολυθρύλητο αγαθό.

1970, 3 Σεπτεμβρίου: Πόσο ματαιόδοξοι είναι όλοι αυτοί οι γέροι, ετούτοι οι κ. Γκεράσιμοφ. Πώς τρελαίνονται για μεγαλεία, επαίνους, διακρίσεις και βραβεία! Προφανώς πιστεύουν πως όλ' αυτά θα τους βοηθήσουν να κάνουν καλύτερες ταινίες. Τι αξιολύπητοι άνθρωποι! Δυστυχισμένοι ντιλετάντες, ασήμαντα όντα, που έχουν γίνει πλούσιοι πουλώντας τα κίβδηλα προϊόντα τους. Και μάλιστα με τρόπο πέρα για πέρα επαγγελματικό, πρέπει να ομολογήσω. Ο Χέιζε διατύπωσε με μεγάλη οξυδέρκεια τον εξής ορισμό: «Ντιλετάντης είναι ένας περίεργος άνθρωπος, που ηδονίζεται ν' ασχολείται με πράγματα που δεν καταλαβαίνει».

1972, 15 Φεβρουαρίου: Είμαι κουρασμένος. Τον Απρίλιο γίνομαι σαράντα χρόνων. Ούτε η γαλήνη ούτε η ειρήνη χαρακτηρίζουν τη ζωή μου. Ο Πούσκιν είχε αντί της ελευθερίας, τουλάχιστον την ουτοπία της ελευθερίας, και μια εσωτερική γαλήνη - εγώ δεν έχω ούτε καν αυτό. Από τότε που άρχισε να προβάλλεται ο Ρουμπλιώφ στους κινηματογράφους, λαμβάνω συνεχώς γράμματα θεατών. Μερικά έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Οι άνθρωποι, φυσικά, έχουν καταλάβει τα πάντα, πράγμα που περίμενα άλλωστε.

1978, 23 Δεκεμβρίου: Μ' αυτήν την ταινία («Στάλκερ») θέλω να καταργήσω κάθε επαφή με το σήμερα και να στραφώ στο παρελθόν, όπου οι άνθρωποι είχαν διαπράξει τόσα σφάλματα, ώστε να είμαστε σήμερα υποχρεωμένοι να ζούμε μέσα σε πυκνή ομίχλη. Θα είναι ένα φιλμ για το θεϊκό στοιχείο που ενυπάρχει στον άνθρωπο, καθώς και για την εξαφάνιση κάθε πνευματικότητας λόγω της επικράτησης εσφαλμένων γνώσεων.

1979, 9 Απριλίου: Συνάντησα τον Αντονιόνι, τον Φελίνι και τον Ρόζι. Στον Ρόζι πήγα με τον Τρομπαντόρι, που είναι μέλος του Κοινοβουλίου και κομμουνιστής. Εβγαλε ένα κραυγαλέο λογύδριο, όπου αφού έβγαλε όλα τα άπλυτά μας στη φόρα, ανέλυσε τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο κόμματα.

1979, 10 Απριλίου: Οι Ιταλοί πρότειναν τον «Καθρέφτη» για το βραβείο Ντονατέλο (βραβείο της Ακαδημίας), αλλά οι δικοί μας απέρριψαν την πρόταση και αντ' αυτού πρότειναν κάποιο φιλμ του Λοτεάν. Στη Ρώμη έχουν μείνει όλοι άναυδοι.

Επτά ταινίες και δεκατρία σχέδια για γυρίσματα

Οι ταινίες που έκανε...

Σε διάστημα 23 χρόνων, ο Αντρέι Ταρκόφσκι ολοκλήρωσε μόνο επτά ταινίες, παρότι όπως γράφει συχνά, «θα ήθελα να γυρίζω δύο ταινίες τον χρόνο».

1959: Το τηλεοπτικό φιλμ «Δεν έχει άδεια απόψε», με το οποίο παίρνει το προδίπλωμα της Σχολής.

1960: «Το βιολί και ο οδοστρωτήρας» με την οποία παίρνει το πτυχίο του. Η ταινία παίρνει το πρώτο βραβείο στο κινηματογραφικό φεστιβάλ σπουδαστών (Ν. Υόρκη) το 1961.

1962: «Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν», ταινία που τιμάται με το Χρυσό Λιοντάρι του Φεστιβάλ Βενετίας. Οι κριτικοί της Δυτικής Ευρώπης βλέπουν στο πρόσωπο του Ταρκόφσκι τη νέα μεγάλη ελπίδα του σοβιετικού κινηματογράφου. Την ίδια χρονιά τού απονέμεται η Χρυσή Γέφυρα για την καλύτερη σκηνοθεσία στο Φεστιβάλ του Σαν Φρανσίσκο.

1964: Γυρίζει την ταινία «Αντρέι Ρουμπλιώφ». Το 1966 η ταινία προβάλλεται σε επιλεγμένους θεατές, κατακρίνεται ως ανήθικη και εξαιρετικά ωμή και μπαίνει στο αρχείο.

1971: Σκηνοθετεί το «Σολάρις», ταινία που τον επόμενο χρόνο, 1972, προβάλλεται στο Φεστιβάλ των Καννών και αποσπά το μεγάλο βραβείο της επιτροπής.

1974: Η επόμενη ταινία του, «Ο καθρέφτης», που περιέχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, κατακρίνεται για τον «ελιτισμό» και τον «υποκειμενισμό» της.

1979: Στα περίχωρα του Τσερνομπίλ γυρίζει τον «Στάλκερ».

1979: Γυρίζει στην Ιταλία την ταινία «Νοσταλγία», ιταλοσοβιετική παραγωγή (το σενάριο έγραψε μαζί με τον Τονίνο Γκουέρα). Η ταινία παίζεται στις Κάννες και μοιράζεται το Μέγα Βραβείο του κινηματογράφου των δημιουργών.

1985: Στη Σουηδία και σε σενάριο δικό του γυρίζει την ταινία «Η θυσία», που είναι αφιερωμένη στον γιο του Αντριούσκα, στον οποίο οι σοβιετικές Αρχές δεν δίνουν άδεια να φύγει στο εξωτερικό. Το 1986, λίγο πριν πεθάνει ο Ταρκόφσκι, «Η θυσία» παίρνει το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ των Καννών.

...και οι ταινίες που θα ήθελε να κάνει

«Να μερικά θέματα που θα μ' ενδιέφερε να τα κάνω ταινίες», έγραφε το 1970 στα ημερολόγιά του:

1. «Η Ορδή». Με θέμα τη δίκη του Μάρτιν Μπόρμπαν. 2. Το θέμα ενός φυσικού που γίνεται δικτάτορας (διάφορες παραλλαγές). 3. Το σπίτι με τον πυργίσκο. 4. Φωνές και αντίλαλοι του δάσους. 5. «Οι Λιποτάκτες». 6. «Ο Ιωσήφ και τ' αδέλφια του». 7. «Το σπίτι της Ματριόνας» (Σολζενίτσιν). 8. «Ντοστογιέφσκι». 9. «Η φωτεινή μέρα» (όσο γίνεται πιο γρήγορα)! 10. «Ο έφηβος» (Ντοστογιέφσκι). 11. «Ζαν ντ' Αρκ 1970». 12. «Η πανούκλα» (Καμύ). 13. «Οι δύο που είδαν μια αλεπού».

Σενάρια:

1. Το στερνό κυνήγι ή Η σύγκρουση. 2. Η καταστροφή. 3. Για έναν άνθρωπο που πετά. Εμπνευσμένο από τα θέματα ενός συγγραφέα που γράφει βιβλία επιστημονικής φαντασίας.