Kλεφτρόνια και μόρτες στη Pώμη

Σοφία Νικολαΐδου, εφ. Τα νέα, 25/2/2006

Tο πρώτο μυθιστόρημα του Παζολίνι καταδύεται στις παραγκουπόλεις

TΟ ΠPΩTΟ MYΘIΣTΟPHMA TΟY ΠAZΟΛINI EKΔΟΘHKE TΟ 1955. ΘEΩPHΘHKE MEΓAΛH ΣYΓΓPAΦIKH EΠITYXIA, ΟMΩΣ ΠPΟKAΛEΣE TA HΘH THΣ EΠΟXHΣ. H ITAΛIKH KYBEPNHΣH MHNYΣE TΟN ΣYΓΓPAΦEA TΟY BIBΛIΟY ΓIA «ΠPΟΣBΟΛH THΣ ΔHMΟΣIAΣ AIΔΟYΣ». Ο ΠAZΟΛINI MIΛA ΓIA ENA ΣKΛHPΟ ΘEMA ME AΠEΛEKHTH ΓΛΩΣΣA ΚΑΙ MΟNΟTΟNΟ AΦHΓHMATIKΟ PYΘMΟ.

O Παζολίνι υπήρξε, ίσως, ο πιο προκλητικός δημιουργός σκανδάλων στην ιστορία της ιταλικής διανόησης. Σωρεία οι μηνύσεις σε βάρος του: το περιοδικό Οφιτσίνα έκλεισε, μετά από άρθρο που έγραψε εναντίον του Πάπα Πίου ΧΙΙ. Το πρώτο του μυθιστόρημα Τα παιδιά της ζωής προκάλεσε σωρεία καταγγελιών. H ιταλική κυβέρνηση έστειλε τον Παζολίνι και τον εκδότη του στα δικαστήρια για «προσβολή της δημόσιας αιδούς».

Ο Παζολίνι υπήρξε τρομοκρατικά πολυτάλαντος. Σκηνοθέτης (Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Οιδίπους τύραννος, Δεκαήμερον, Θεώρημα, 120 μέρες στα Σόδομα και Γόμορρα κ.ά.π.), σεναριογράφος, δοκιμιογράφος, ποιητής (έγραψε δέκα ποιητικές συλλογές), κριτικός και μυθιστοριογράφος. Υπήρξε αντισυμβατικός διανοούμενος. Προσέγγισε την τέχνη ολιστικά: ως καλλιτέχνης και ως μελετητής, ως συγγραφέας και ως φιλόλογος, ως σκηνοθέτης και ως κριτικός. Είχε τις εμμονές του (αυτές άλλωστε έθρεψαν την τέχνη του), αλλά την ίδια στιγμή τις υπονόμευε. Εξέδωσε το μυθιστόρημα Τα παιδιά της ζωής το 1955. Το συγκεκριμένο βιβλίο, μαζί με το μυθιστόρημα Μια βίαιη ζωή (1959) σχηματίζουν θεματολογική και υφολογική ντουμπλέτα. Πρόκειται για βιβλία που εδραίωσαν τη συγγραφική του ταυτότητα.

Χωρίς κανένα φρένο

Τα παιδιά της ζωής αφηγούνται, με γρήγορο, σχεδόν αγχωτικό, συχνά μονότονο αφηγηματικό ρυθμό τη ζωή των νεαρών αγοριών στις παραγκουπόλεις της Ρώμης στο τέλος της δεκαετίας του '40 και στην αρχή της δεκαετίας του '50. Αδιόρθωτη φτώχεια, ωμή βία, ακατέργαστη γλώσσα χωρίς κανένα φρένο. Κλεφτρόνια και μόρτες μπαινοβγαίνουν και ενηλικιώνονται στις φυλακές, πουλάνε μαγκιά παντού και κυρίως στους φίλους τους, ζουν κλέβοντας τους πάντες, παίζουν τα λεφτά τους στα χαρτιά, πληρώνουν τις πουτάνες για ένα πήδημα στα γρήγορα. Ο κώδικας τιμής τους είναι ελαστικός και αλλάζει κατά περίσταση, ζουν σε συνθήκες βάναυσης φτώχειας και προσβλητικής κακομοιριάς. Πεθαίνουν από αρρώστιες ή σκοτώνονται από μαχαίρι, ζουν για το σήμερα, έχουν ορμές με τη σέσουλα, ψωνίζονται για λίγα λεφτά σ' όποιον κάτσει. Καταχωνιάζουν τα αισθήματα, πολτοποιούν τα πάντα. Δεν έχουν ιερό ούτε όσιο. Προσπαθούν να τη βγάλουν καθαρή. Ή απελπίζονται. Και σαλτάρουν χωρίς προειδοποίηση στο ορμητικό νερό.

Ένα τέτοιο θέμα θέλει τη γλώσσα του. Μια γλώσσα χωρίς φτιασίδια και καλολογίες, σκληρή σαν το πετσί των παιδιών. Όλο βρισιές. Τραχιά στα αυτιά, κάποιες φορές δεν αντέχεται. Κάποιοι αναγνώστες ίσως δυσανασχετήσουν μ' αυτήν την απελέκητη γλώσσα, την τόσο γεμάτη βωμολοχίες. Κάποιοι άλλοι πιθανόν να ενοχληθούν από το ασίγαστο μπιτ της αφήγησης, τον διαρκή κοφτό ρυθμό της, που δεν ησυχάζει πουθενά και, αρκετά συχνά, καταντά ένα μονότονο τριβέλισμα. Σίγουρα η πλοκή είναι χαλαρή, ο Παζολίνι δεν ενδιαφέρεται να κεντήσει μια συγκεκριμένη ιστορία, αλλά να αποδώσει μια ατμόσφαιρα.

Σε δυο σημεία, η αφήγηση εκτρέπεται: χάνει την τραχιά, προκλητική, αλαζονική γυαλάδα της και υψώνεται σε στεγνή ποίηση, χωρίς λυρικά στολίδια. Πρόκειται για την περιγραφή μιας φεγγαράδας, που σταματά για μια και μόνη παράγραφο τη ροή της διήγησης και αποτυπώνει μια μαγική εικόνα μέσα από στεγνές και στενές λέξεις. Και για την περιγραφή μιας απελπισμένης αυτοκτονίας, χωρίς φωνές, χωρίς προσπάθεια διαφυγής, μ' ένα περήφανο τελεσίδικο σάλτο. Σ' αυτές τις δυο εικόνες, ο Παζολίνι κάνει πέρα τον ωμό, αφάγωτο ρεαλισμό, την ιδεολογία και τις λιβανισμένες εμμονές του. Μετατρέπει την πρόζα του σε επίμονη εικόνα. Ή, μάλλον, σε καλό σινεμά.

TON ΔΟΛΟΦΟΝΗΣΑΝ

Ο Παζολίνι έζησε με τις αντιφάσεις του. Ο μαχόμενος αντικομφορμισμός του δεν ηρεμούσε ποτέ. Καθολικός και κομμουνιστής ταυτόχρονα, διαγράφηκε το 1949 από το KKI εξαιτίας της ομολογημένης ομοφυλοφιλίας του. Ο πολυμήχανος και παραγωγικός αυτός καλλιτέχνης έλκεται από το περιθώριο, στρέφει το βλέμμα του στο προλεταριάτο. Σύμφωνα με τoν Αλμπέρτο Μοράβια «πίστευε βαθιά ότι το λούμπεν προλεταριάτο μπορούσε να σώσει τον κόσμο με τη φρεσκάδα του, την αυθεντικότητά του και την απόστασή του από τη διαφθορά». H στάση του Παζολίνι θα μπορούσε εύκολα να παρεξηγηθεί ως αστική πόζα. Ένας ακόμα αστός που αγιοποιεί το περιθώριο και εξιδανικεύει τη φτώχεια. Όμως ο συγκεκριμένος καλλιτέχνης είχε ζήσει ως άνεργος, σε συνθήκες άγριας φτώχειας, στους τενεκεδομαχαλάδες της Ρώμης. H εμμονή του για τους παραβατικούς τύπους, κλεφτρόνια και φυλακόβιους, δεν αναπτύχθηκε εξ αποστάσεως και εκ του ασφαλούς.

Στις 2 Νοεμβρίου του 1975 ο Παζολίνι βρέθηκε βάναυσα δολοφονημένος σε μια αλάνα κοντά στην Όστια. Θα μπορούσε να είναι σκηνικό σε τούτο το μυθιστόρημά του. Για τον φόνο συλλαμβάνεται, δικάζεται και καταδικάζεται ένας νεαρός που ψωνιζόταν εκεί. Ομολόγησε, το θέμα έκλεισε. Στις 7 Μαΐου του 2005 απέσυρε την ομολογία του. H υπόθεση Παζολίνι ξανάνοιξε. Κάποιοι θυμήθηκαν πως το θύμα είχε αρχίσει να ψάχνει τις διασυνδέσεις της Μαφίας στην πορνεία...