Η κληρονομιά του Ταρκόφσκι στο σφυρί

Δημήτρης Πολιτάκης, εφ. Τα Νέα, 24/11/2012

26 χρόνια μετά τον θάνατό του το προσωπικό αρχείο του κορυφαίου «ποιητή της οθόνης» τίθεται σε δημοπρασία την επόμενη εβδομάδα από τον οίκο Σόθμπις 

Ένας ποιητής στο σφυρί; Δύσκολο να μην κάνει κάποιος τέτοιες δυσοίωνες σκέψεις, όταν μιλάμε για το προσωπικό αρχείο του πιο διάσημου μεταπολεμικού ρώσου σκηνοθέτη, ενός δημιουργού σπάνιας ευαισθησίας, αφοσιωμένου στην ιδέα του σινεμά ως υπερβατικού μέσου που μετουσιώνει την κινούμενη εικόνα σε ποίηση.

Όπως και ο Αντονιόνι, ο Ταρκόφσκι πρότεινε ένα σινεμά βασισμένο στη σύλληψη και στην παρατήρηση της στιγμής, στο «σμίλεμα του χρόνου», εν αντιθέσει με την υποδούλωση στην πλοκή και στο «τι θα γίνει μετά» του συμβατικού αφηγηματικού κινηματογράφου. Δεν είναι βέβαια τυχαίο το γεγονός ότι ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είχε αποκαλέσει τον Ταρκόφσκι «κορυφαίο σκηνοθέτη... εκείνον που ανακάλυψε μια καινούργια γλώσσα του κινηματογράφου», ενώ ένας άλλος πιο σύγχρονος σκανδιναβός σκηνοθέτης, ο Δανός Λαρς φον Τρίερ, εξηγώντας γιατί αφιέρωσε πριν από μερικά χρόνια την ταινία του «Αντίχριστος» στον Ταρκόφσκι δήλωσε: «Εχετε δει μια ταινία που λέγεται "Ο καθρέπτης"; Είχα υπνωτιστεί! Την είδα 20 φορές. Ηταν η πιο έντονη θρησκευτική εμπειρία που είχα ποτέ. Για μένα είναι ο Θεός». Θεός ή όχι, ο Ταρκόφσκι δεν είναι παρών στα εγκόσμια για να αποφασίσει ο ίδιος για την τύχη του πλούσιου προσωπικού αρχείο του που εδώ και χρόνια βρισκόταν στα χέρια της Όλγα Σουρκόβα -μαθήτριας, δακτυλογράφου, έμπιστης φίλης και συμβούλου του- και η δημοπρασία του στις 28 του μήνα από τον οίκο Σόθμπις αναμένεται να της αποφέρει πάνω από 120.000 ευρώ.

Γιος του ποιητή Αρσένι Ταρκόφσκι και της ηθοποιού Μαρία Ιβάνοβνα (χώρισαν όταν ακόμη εκείνος ήταν παιδί, ποιήματα του πατέρα του όμως ακούγονται στον «Καθρέπτη», στο «Στάλκερ» και στη «Νοσταλγία», ενώ η μητέρα του εμφανίζεται στον «Καθρέπτη»), ο Αντρέι Ταρκόφσκι γεννήθηκε στη σημερινή Λευκορωσία το 1932 και αφού πέρασε από διάφορα ιδρύματα ανώτερης εκπαίδευσης κατέληξε στη Σχολή Κινηματογράφου της Μόσχας το 1959. Η πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία ήταν τα «Παιδικά χρόνια του Ιβάν» (1962), μια ηχηρή αναγγελία ενός μεγάλου ταλέντου, ένα εντυπωσιακό κινηματογραφικό ντεμπούτο που κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ της Βενετίας. Εξίσου εντυπωσιακό ήταν και το επόμενο έργο του, ο «Αντρέι Ρουμπλιόφ», συγχρόνως όμως σηματοδότησε την αρχή των προβλημάτων με τη λογοκρισία του σοβιετικού καθεστώτος. Η ταινία «απελευθερώθηκε» το 1971, πέντε χρόνια μετά το γύρισμά της, ενώ στο μεταξύ ο Ταρκόφσκι εργαζόταν ως ηθοποιός και σεναριογράφος, γυρίζοντας παράλληλα την επόμενη ταινία του «Σολάρις» (1972), βασισμένη στην ομώνυμη νουβέλα επιστημονικής φαντασίας του Στάνισλαβ Λεμ. Ακολούθησε ο «Καθρέπτης» (1975), η πιο ποιητική και αυτοβιογραφική από τις ταινίες του, ενώ με το κλείσιμο της δεκαετίας βγήκε στις αίθουσες η σκοτεινή, φουτουριστική ελεγεία «Στάλκερ» (1979), η τελευταία ταινία που γύρισε ο Ταρκόφσκι στην πρώην Σοβιετική Ενωση. Το 1982, τέσσερα χρόνια πριν από τον πρόωρο θάνατό του, εγκατέλειψε για πάντα την πατρίδα του και οι δύο τελευταίες και επικά λυρικές ταινίες του («Νοσταλγία» του 1983 και «Θυσία» του 1986) γυρίστηκαν στην Ιταλία και στη Σουηδία αντίστοιχα.

Σύμφωνα με τον δρα Στίβεν Ρόου, τον επικεφαλής του τμήματος βιβλίων και χειρογράφων του γνωστού οίκου δημοπρασιών, «η σημασία του αρχείου δεν είναι δυνατόν να υποτιμηθεί, ειδικά αν σκεφτεί κανείς ότι ποτέ στο παρελθόν δεν έχει παρουσιαστεί σε δημοπρασία σημαντικό υλικό σχετικό με τη ζωή και το έργο του Αντρέι Ταρκόφσκι, ούτε είναι πιθανόν να εμφανιστεί στο μέλλον. Το περιεχόμενο του αρχείου - σχεδόν άγνωστο ως τώρα - το οποίο περιλαμβάνει χειρόγραφα, σημειώσεις, επιστολές, φωτογραφίες και ηχογραφήσεις του Ταρκόφσκι, αφηγείται την ιδιωτική ιστορία ενός σκηνοθέτη που συνέβαλε στην επανάσταση του κινηματογραφικού μέσου και βρίσκεται στο πάνθεον των μεγάλων δημιουργών του σινεμά. Οι ταινίες του απαγορεύτηκαν από τη σοβιετική κυβέρνηση που τις εξέλαβε ως "ελιτίστικες" και ο ίδιος πέθανε εξόριστος, αφού είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει την πατρίδα του, η οποία τον ενέπνευσε αλλά τελικά τον απέρριψε»

Ανάμεσα στα σημαντικά ευρήματα του αρχείου περιλαμβάνονται βιβλιαράκια του σκηνοθέτη για τις ταινίες «Σολάρις», «Λευκή, λευκή μέρα» (ήταν ο αρχικός τίτλος εργασίας του «Καθρέπτη») και «Στάλκερ» - προσωπικά ντοκουμέντα που αποκαλύπτουν καρέ-καρέ τη δομή των ταινιών, με αναλυτικά υπομνήματα για τη θέση της κάμερας σε κάθε λήψη. Επίσης υπάρχουν εκτεταμένα χειρόγραφα/προσχέδια του βιβλίου του Ταρκόφσκι «Σμιλεύοντας τον χρόνο», που εκδόθηκε τη χρονιά του θανάτου του και θεωρείται το πιο σημαντικό θεωρητικό έργο περί τέχνης και κινηματογράφου στη Ρωσία μετά τις μελέτες του Σεργκέι Αϊζενστάιν. Ακόμη, μια συλλογή 32 ηχητικών ταινιών και 13 minidisk που περιέχουν ανέκδοτες συνεντεύξεις του καθώς και 12 αυτόγραφες επιστολές προς τον Εβγκένι Ντανίλοβιτς Σουρκόφ, τον διάσημο ρώσο κριτικό κινηματογράφου. Αποκαλυπτικά είναι και τα τέσσερα φωτογραφικά λευκώματα με πλήθος εικόνων του Ταρκόφσκι από τα χρόνια της (αυτο)εξορίας - πολλές από τις οποίες δεν έχουν εμφανιστεί πουθενά - με συντροφιά άλλους επιφανείς κινηματογραφικούς δημιουργούς όπως ο Κριστόφ Ζανούσι, ο Οτάρ Ιοσελιάνι αλλά και ο επίσης αυτοεξόριστος κορυφαίος τσελίστας και διευθυντής ορχήστρας, ο Ροστροπόβιτς, και με την οικογένεια και τους φίλους του σε ταξίδια στο Γκραντ Κάνιον των ΗΠΑ, στο Στόουνχετζ της Αγγλίας και σε διάφορες τοποθεσίες της Ιταλίας. Κάποιες από τις φωτογραφίες έχουν τραβηχτεί από τον ίδιο τον Ταρκόφσκι, όπως άλλωστε προδίδει το βαθιά λυρικό αλλά συγχρόνως έντονα ρεαλιστικό ύφος που συναντά κανείς στις ταινίες του. Στις τελευταίες εικόνες των λευκωμάτων εικονίζεται ο Αντρέι Ταρκόφσκι, φανερά καταβεβλημένος, λίγο πριν από τον θάνατό του από καρκίνο του πνεύμονα, στο Παρίσι το 1986. Ηταν μόλις 54 χρόνων.