ΕπιπλέονΕπιπλέον

250 ειδικοί ψήφισαν «Πολίτη Κέιν»

Εφημερίδα Τα Νέα, 10/8/2002

Αυτή τη φορά «Ο πολίτης Κέιν» του Όρσον Γουέλς δεν είναι μόνο μέσα στις δέκα καλύτερες ταινίες όλων των εποχών, αλλά ανακηρύχθηκε η καλύτερη! Σύμφωνα, λοιπόν, με τη γνώμη 250 κριτικών του κινηματογράφου και σκηνοθετών από όλο τον κόσμο που ρωτήθηκαν από το περιοδικό «Sight and sound» του Βρετανικού Ινστιτούτου Κινηματογράφου (BFI), «Ο πολίτης Κέιν» είναι η καλύτερη ταινία στην ιστορία του κινηματογράφου. Οι κριτικοί κινηματογράφου έφεραν την ταινία του Άλφρεντ Χίτσκοκ «Δεσμώτης του ιλίγγου» στη δεύτερη θέση και στην τρίτη θέση την ταινία «Ο κανόνας του παιχνιδιού» του Ζαν Ρενουάρ. Όσο για τη δεύτερη επιλογή των σκηνοθετών ήταν «Ο νονός 1» - '72 - και «Ο νονός 2» - '74 - του Φράνσις Φορντ Κόπολα, ενώ ακολουθεί το «8 1/2» του Φεντερίκο Φελίνι.

«Ο Σαίξπηρ του σύγχρονου κινηματογράφου, σύμφωνα με τις σφυγμετρήσεις, είναι ο Όρσον Γουέλς» κατά τον Νικ Τζέιμς, τον αρχισυντάκτη του περιοδικού που έκανε το γκάλοπ. «Ο πολίτης Κέιν», φιλμ του 1941, με ήρωα έναν παθιασμένο για εξουσία Αμερικανό μεγιστάνα του Τύπου, έφερε επανάσταση στην κινηματογραφική τέχνη, καθώς υιοθέτησε τις μεγάλες οπτικές γωνίες και τα παιχνίδια με το φως, έδωσε έμφαση στα σκηνικά και άλλαξε τον τρόπο παραγωγής των ταινιών.

http://www.bfi.org.uk/sightandsound/topten/poll/critics.html

Ανανεωμένος «Πολίτης Κέιν»

Παύλος Κάγιος, εφ. Τα Νέα, 9/6/1999

Ο μεγιστάνας του Τύπου «Πολίτης Κέιν» - Όρσον Γουέλς (εδώ με τον Τζόζεφ Κότεν) δεν είχε να φοβηθεί τίποτα παρά μόνο τον ίδιο του τον εαυτό

Οι μύθοι δεν χρειάζονται επιχειρήματα για να υπάρξουν. Το είναι και φαίνεσθαι στην περίπτωσή τους καθορίζει δικά του μέτρα και σταθμά. Και ο Όρσον Γουέλς, που σε ηλικία 25 χρόνων έκανε όλη την Αμερική να βγει και να τρέχει στους δρόμους πανικόβλητη από την εισβολή Αρειανών με την εκπομπή του «Ο πόλεμος των κόσμων», δημιούργησε ένα χρόνο μετά την καλύτερη αμερικανική ταινία όλων των εποχών ­φυσικά τον «Πολίτη Κέιν». Ένα φιλμ που από την ερχόμενη εβδομάδα θα το δούμε σε επανέκδοση με καινούργιες κόπιες, με διάρκεια τεσσάρων επιπλέον λεπτών και μοντάζ «νταϊρέκτορς κατ», όπως δηλαδή επιθυμούσε ο ίδιος ο δημιουργός του, αλλά τα στούντιο δεν του το επέτρεψαν.

«Ο πολίτης Κέιν» ­γυρισμένος το '41­ ήταν μια οπτική επανάσταση με ανατρεπτικό σενάριο για την τρέλα της μεγαλοφυΐας της εξουσίας που οδηγεί στην καταστροφή και την αυτοκαταστροφή. Ήρωάς της ο Τσαρλς Φόστερ Κέιν, ένας μεγιστάνας του Τύπου, που παρακολουθούμε τη ζωή του από τα ταραγμένα χρόνια της εφηβείας του μέχρι τη θεαματική του άνοδο στην αυτοκρατορία του Τύπου, τη μοναχική ζωή του και το τέλος του. Ένα σενάριο του Χέρμαν Τζόζεφ Μανκιέβιτς που το δούλεψε μαζί με τον Όρσον Γουέλς, ο οποίος το «κόλλησε» στη ζωή του αληθινού μεγιστάνα του Τύπου Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ. Γεγονός που στάθηκε μοιραίο ­απ' όλες τις πλευρές­ για την πορεία της ταινίας.

Παιδί-θαύμα είχαν αποκαλέσει τον Όρσον Γουέλς και μετά τον ραδιοφωνικό «Πόλεμο των κόσμων» οι πόρτες του Χόλιγουντ άνοιξαν διάπλατες για να περάσει η ιδιοφυΐα που έζησε στη μητρόπολη του καπιταλισμού ένα διαρκές δρώμενο «συμφορά από το πολύ μυαλό», μόνος εναντίον όλων! Πληθωρική, επαναστατική προσωπικότητα, με βίαιες εκρήξεις εναντίον κάθε συμβατικότητας στη ζωή και την τέχνη, ο Γουέλς θέλησε με την πρώτη κιόλας μεγάλου μήκους ταινία του, τον «Πολίτη Κέιν» ­είχαν προηγηθεί δύο ταινίες μικρού μήκους­ να αναμετρηθεί με τον «Θεό» και μέσα απ' αυτή τη σύγκρουση να ταυτιστεί μαζί του, μιας και πάνω σ' αυτόν πρόβαλε τον ίδιο τον εαυτό του!

Και η οδύσσεια του «Πολίτη Κέιν» αρχίζει... Ο Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ ­εκδότης και διαμορφωτής του κοινού γούστου­ μαθαίνει την ύπαρξη του φιλμ, αναθέτει σε ανθρώπους του Χόλιγουντ να αγοράσουν και να κάψουν το αρνητικό της ταινίας, δημοσιεύονται στα σκανδαλοθηρικά έντυπά του «ρεπορτάζ» που βγάζουν τον Όρσον Γουέλς πότη, γυναικάκια, πολίτη με έκλυτο βίο, φιλοκομμουνιστή και λιποτάκτη (βρισκόμαστε στα χρόνια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου)... Κι όχι μόνο αυτό, καθώς το FBI αρχίζει ανακρίσεις για να διαπιστωθεί αν θίγεται η προσωπικότητα του Χιρστ. Αποτέλεσμα; Η ταινία παίρνει το Όσκαρ σεναρίου ­ένα από τα εννιά που ήταν υποψήφια­ αλλά το κοινό στην τελετή απονομής τη γιουχάρει, οι περισσότερες αλυσίδες κινηματογράφου αρνήθηκαν να την προβάλουν και για 25 χρόνια το φιλμ έμεινε αποκλεισμένο στην Αμερική! Για να το ανακαλύψουν στα τέλη του '50 και στις αρχές του '60 οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι, θεωρητικοί και κινηματογραφιστές.

Έτσι, λοιπόν, το αγόρι των 23 χρόνων που έγινε εξώφυλλο στο περιοδικό «ΤΙΜΕ», αρχίζει να είναι για το ίδιο το σύστημα το «κακό σπυρί», το οποίο κάθε φορά που σκάει, δεν λερώνει απλώς και δεν βγάζει μόνο τα άπλυτα στη φόρα, αλλά βιτριολίζει το συνειδητό και ασυνείδητο ολόκληρης της κοινωνίας και της εξουσίας της.

«Rosebud» ­ελληνικά: ροδανθός­ είναι η τελευταία λέξη που βγαίνει από το στόμα του «Πολίτη Κέιν» καθώς η γυάλινη σφαίρα κυλάει από το νεκρό χέρι του. Και η εικόνα του εξπρεσιονιστή διευθυντή φωτογραφίας Γκρεγκ Τόλαντ μεταδίδει όλο το κλειστοφοβικό βάθος της ψυχής του δημιουργού με τα ταβάνια των χώρων να τον συνθλίβουν και το βάθος πεδίου ­έμπνευση του Γουέλς­ να «ρουφάει» τον ήρωα αντί να του δίνει προοπτική.

Ο Χιρστ συνέχισε να «καταδιώκει» τον Κέιν-Γουέλς, αλλά αν η εκδίκηση είναι ένα πιάτο που τρώγεται κρύο, ήρθε και η δική του σειρά να πληρώσει... Η κόρη του, η πασίγνωστη Πατρίτσια Χιρστ, έπεσε θύμα απαγωγής τρομοκρατών, ερωτεύτηκε, μάλιστα τον απαγωγέα της, στη συνέχεια έκαναν μαζί διάφορες τρομοκρατικές ενέργειες, κλείστηκε στη φυλακή και τώρα είναι... τοπ μόντελ, που δηλώνει ότι έχει ανανήψει!

Αλλά και ο Όρσον Γουέλς (1915-1985) μετά τον «Πολίτη Κέιν» του '41 με τον ίδιο και τους Τζόζεφ Κότεν, Ντόροθι Κομινγκόρ και τον δικό μας Τζορτζ Κουλούρις, πέρασε μια αντιφατική, τρικυμιώδη ζωή παίζοντας σε «ό,τι να 'ναι» προκειμένου να βρει κεφάλαια για να γυρίσει τα δικά του φευγάτα κι αλλοπαρμένα φιλμ. Και μπορεί να μην ξαναγύρισε έναν δεύτερο «Πολίτη Κέιν» αλλά έκανε ταινίες μοναδικής πνοής: «Οι υπέροχοι Άμπερσονς» '42, «Ο εγκληματίας» '46, «Η κυρία από τη Σανγκάη» '47, «Μάκβεθ» '48, «Οθέλλος» '52, «Ο σατανάς αυτοπροσώπως» '55, που έπαιζε και η Κατίνα Παξινού, «Ο άρχων του σκότους» '58, «Η δίκη» '62, «Οι καμπάνες του μεσονυχτίου» '66, «Η αλήθεια και το ψέμα» '73.

Η παλιά κόπια του «Πολίτη Κέιν» στους κινηματογράφους, που έχει να εμφανιστεί καμιά δεκαπενταριά χρόνια, ήταν διάρκειας 120' και την είχε εισαγάγει η Σπέντζος Φιλμ. Η τωρινή κόπια έχει διάρκεια 124' και κάνει παγκόσμια επανέκδοση ­στις 2 Ιουνίου άρχισε την προβολή του στο Λονδίνο­ με αφορμή τα 75 χρόνια ζωής της Warner. Θα παιχτεί δε από την Παρασκευή 18 Ιουνίου στο «Θησείον» και σε άλλους δύο κινηματογράφους της Αθήνας.

Με ειδική ψηφοφορία 1.500 ειδικών, το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου εξέλεξε τις 100 καλύτερες αμερικανικές ταινίες. Οι δέκα πρώτες είναι:

1. «Πολίτης Κέιν».

2. «Καζαμπλάνκα».

3. «Νονός»

4. «Όσα παίρνει ο άνεμος».

5. «Ο Λόρενς της Αραβίας».

6. «Η γέφυρα του ποταμού Κβάι».

7. «Ο μάγος του Οζ».

8. «Ο πρωτάρης».

9. «Το λιμάνι της αγωνίας».

10. «Οργισμένο είδωλο».

Η άνοδος και η συντριβή του αμερικανικού ονείρου

Δημήτρης Δανίκας, εφ. Τα Νέα, 18/6/1999

Άντεστε να απολαύσετε την ολόφρεσκη κόπια του «Πολίτη Κέιν». Του σαρωτικού, κατακλυσμιαίου, θρυλικού Όρσον Γουέλς, μπας και ανεβάσουμε μαζικώς τα κριτήρια και τις απαιτήσεις μας. Όλα τα άλλα είναι απλώς οδοντόκρεμες!

Ο Κινηματογράφος ­κάθε αφηγηματική Τέχνη­ είναι πρωτίστως απόλαυση. Η άγνοια, όμως, καταλήγει στη λατρεία της τσιχλόφουσκας και του ποπ κορν. Όσο λιγότερα ξέρεις, τόσο περισσότερα πίτουρα καταναλώνεις. Και όποιος ανακατεύεται με τα πίτουρα τον τρων' οι κότες. Διάολε, πρέπει... να ξέρεις. Για να κρίνεις, να συγκρίνεις, ώστε στο τέλος να απολαμβάνεις αριστουργήματα, όχι πίτουρα.

Ούτε κομμουνιστής, ούτε φασίστας

Σημείο πρώτο: Περιεχόμενο ή φόρμα; Το αιώνιο, διαχρονικό ερώτημα που μετέτρεψε κύκλους διανοουμένων σε ρινγκ. Ποιος, ποιον; Εκ του περιεχομένου διαμορφώνεται η φόρμα (η αισθητική) ή τ' ανάποδο; Η περίπτωση του «Πολίτη Κέιν», καθώς και άλλων αριστουργημάτων όλων των εποχών, προσφέρονται και ως πεδία δράσης της σκέψης. Ας βάλουμε το μυαλό μας να λειτουργήσει, δεν βλάπτει!

Μεταξύ 1939 και 1940, τότε που η αμερικανική μηχανή λειτουργούσε στο φόρτε της, ο 25χρονος Όρσον Γουέλς μαζί με τον Χέρμαν Μάνκιεβιτς (αν και η πατρότητα της ιδέας και του σεναρίου δεν έχουν ακόμα οριστικοποιηθεί) καταγράφουν την προσωπική περιπέτεια ενός ανθρώπου. Μια περιπέτεια που συμπυκνώνει την άνοδο και τη συντριβή του αμερικανικού ονείρου όσο καμιά άλλη μέχρι σήμερα. Νεαρός Αμερικανός πολίτης αρπάζει τις ευκαιρίες που του πρόσφερε απλόχερα η Γη της Επαγγελίας και με ιλιγγιώδη ταχύτητα εκτινάσσεται στο Διάστημα. Μεγιστάνας του Τύπου, ιδιοκτήτης δεκάδων βιομηχανικών μονάδων, απόλυτος κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού, σύζυγος πέντε γυναικών και ιδιοκτήτης του μεγαλύτερου, λαμπρότερου, ακριβότερου, πολυτελέστερου «παλατιού» της πλάσης. Με τα μισά του ταμεία μπορούσε να αγοράσει τον κόσμο. Με όλα, ήλπιζε να αγοράσει το μέλλον. «Τα έχεις όλα, τι άλλο θέλεις;» ρωτάει ο ντετέκτιβ Γκίτες (Τζακ Νίκολσον) τον ζάπλουτο πολίτη Νόε (Τζον Χιούστον) στην «Τσάινατάουν» του Ρομάν Πολάνσκι. Κι εκείνος απαντάει «The future, mister Gittes» (το μέλλον, κύριε Γκίτες). Αγοράζεται το μέλλον; Δεν αγοράζεται. Εδώ ούτε ο έρωτας δεν αγοράζεται. Για τα φράγκα παριστάνεις τον ερωτευμένο, αλλά μερικές φορές τις νύχτες κοιτάς τον εαυτό σου στον καθρέφτη κι αν σου έχει απομείνει ελάχιστος κόκκος συνείδησης και αυτογνωσίας βγάζεις ψιθυριστές κραυγές απόγνωσης και ερήμωσης.

Επειδή ο πολίτης Κέιν δεν μπόρεσε ν' αγοράσει το μέλλον, δηλαδή την Αθανασία του, αλλά κι επειδή δεν ήταν δυνατόν να αγοράσει Αισθήματα και Θερμότητα για να λιώσει τον πάγο του πολυτελέστατου καταψύκτη του, στο φινάλε της ονειρώδους ζωής του, καταλήγει στην απόλυτη μοναξιά. Και λίγο πριν κοπεί το χρυσοποίκιλτο νήμα που τον έδενε με τη ζωή, νοητά, απεγνωσμένα και απελπισμένα επιστρέφει στα παιδικά του χρόνια. Επιστρέφει πίσω. Στο παρελθόν. Στην κατοχή του, στην παλάμη του, στο μικρό του δαχτυλάκι τα είχε όλα. Ό,τι ζητούσε η πιο λαίμαργη φύση κάθε άπληστου ανθρώπου. Κι όμως εκείνος ένα πράγμα επιθυμούσε να «αγοράσει»: Το έλκηθρο των παιδικών του χρόνων.

Το... έλκηθρο είναι ο «οδηγός» της φόρμας. Η τροχιά της, η μηχανή της. Δηλαδή απόλυτες διαστάσεις, θηριώδη μεγέθη Πάνω και Κάτω. Ύψος, Βάθος, Πτώση. Και φυσικά, κυρίαρχος όλων ­ανθρώπων και συνθηκών, αλλά και αντικειμένων­ ο Ένας και μοναδικός. Ο Τσαρλς Φόστερ Κέιν (μυθιστορηματική ψευδωνυμία του αληθινού αυτοκράτορα του Τύπου Ουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ). «Δεν είμαι ούτε κομμουνιστής, ούτε φασίστας», λέει κάπου ο ίδιος. Επομένως και εκ των πραγμάτων, έξω οι μάζες από την Ιστορία. Το αμερικανικό όνειρο είναι υπόθεση του καθενός. Κάθε μονάδας. Του Τσαρλς Φόστερ Κέιν!

Αυτά τα απόλυτα μεγέθη αντιθέσεων και αντιφάσεων καθοδηγούν την Αισθητική του Όρσον Γουέλς. Είπαμε, Πάνω-Κάτω και Ύψος-Βάθος. Έχει σημασία αυτό. Μεγάλη σημασία. Τόση όση χρειάστηκε για να αλλάξει τη δομή του Κινηματογράφου. Τόση σημασία που άλλαξε το βλέμμα μας.

Just... αριστούργημα! Ο μυθικός «Πολίτης Κέιν» επιστρέφει με φρέσκια κόπια

Παρατηρήστε τώρα ­αν φυσικά κάνετε τον κόπο να προσέλθετε για να σας ευλογήσει­ τα αισθητικά, τεχνικά, φωτιστικά, τα ατμοσφαιρικά αλλά και τα ερμηνευτικά μέρη της ταινίας. Γιατί ο φακός του Γουέλς «κοιτάει» από τα πάνω προς τα κάτω, αλλά και από τα κάτω προς το πάνω; Στην πρώτη «θέση» του φακού (από τα κάτω προς τα πάνω) υπογραμμίζει την απόλυτη μοναξιά του Ενός. Έτσι το ένα και μοναδικό άτομο ­αυτός που πίστευε και μέχρι πρότινος ήταν απόλυτος κυρίαρχος του κόσμου­ τώρα «καταπίνεται» από τον τεράστιο χώρο που ο ίδιος έφτιαξε. Τι είναι αυτός ο «Χώρος»; Ύλη και Όνειρο. Τι ακόμα είναι; Μέρος των συνθηκών.

Επομένως οι αντικειμενικές συνθήκες που ο ίδιος ο Κέιν επηρέασε και διαμόρφωσε να τον υπηρετήσουν, τώρα τον συνθλίβουν. Έτσι το Άτομο ­το κάθε Άτομο­ όσο μεγάλο, τεράστιο, αυτοκρατορικό, εξουσιαστικό κι αν είναι δεν μπορεί να υποτάξει, να υπερβεί, να νικήσει την αντικειμενική πραγματικότητα. Γι' αυτό ο Γουέλς χρησιμοποιεί τον ατμοσφαιρικό φωτισμό της Γερμανικής Σχολής του μεσοπολέμου. Για να σχολιάζει, να «σβήνει», να αλλοιώνει τα χαρακτηριστικά του Κέιν. Γι' αυτό τοποθετεί τη μηχανή του πάνω σε «γερανό» (κινηματογραφικό «εργαλείο» που μας επιτρέπει να «κοιτάμε» τον κόσμο από ψηλά). Όσο ο Κέιν σκαρφαλώνει πάνω από τον κόσμο, όσα περισσότερα δολάρια αποταμιεύει, τόσο «μικραίνει» (την ίδια, ταυτόσημη, αισθητική ακολούθησε και ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν στο φινάλε της ταινίας του «Ένα πάθος»). Η γεωμετρία του χώρου, η γεωγραφία στη σχέση Φακού-Πολίτη Κέιν και ο Γερμανικός Φωτισμός, συνθέτουν ένα από τα 10 αισθητικά θαύματα στην ιστορία του Κινηματογράφου.

Rosebud, το άνθος του ρόδου

Οι περισσότεροι μελετητές του κινηματογράφου (αρκετοί απ' αυτούς σημειολόγοι και ιστοριοδίφες) κατανάλωσαν τον μισό χρόνο της ζωής τους στην αποκωδικοποίηση της τελευταίας λέξης του μεγιστάνα Κέιν: «Rosebud» (ροδανθός). Κάποιες απίστευτα πονηρές γλώσσες ισχυρίζονται πως ο Γουέλς εμπνεύστηκε τη λέξη σε κάποια από τις σεξουαλικές του εφόδους προς τον θεϊκό ανθό της Ρίτας Χέιγουορθ. Ακόμα καλύτερα. Rosebud είναι το έλκηθρο του πιτσιρικά Τσαρλς Φόστερ. Ευφυέστατη σύλληψη. Καλύτερη δεν γίνεται. Το έλκηθρο παραπέμπει στο Χιόνι. Το Χιόνι παραπέμπει στο κρύο, αλλά και στο Λευκό, στο «άγραφο» (δεν λέμε «άγραφες σελίδες»; λέμε). Χιόνι-Λευκό-Κρύο αποτελούν ποιητικές μεταφορές της μοναξιάς, της απελπισίας, της απόγνωσης. Ο μικρός Τσαρλς Φόστερ πέρασε τα πρώτα παιδικά του χρόνια γλιστρώντας με το έλκηθρο στο χιόνι. Γλιστρούσε πάνω σε άγραφες, λευκές, ψυχρές σελίδες που αργότερα, ως μεγιστάνας του Τύπου, θα τις γεμίσει με τυπογραφικό μελάνι, αποταμιεύοντας τόνους δολαρίων. Ο εσωτερικός του κόσμος είναι κατοικημένος από Χιόνι, Κρύο και Λευκό. Γι' αυτό, μανιωδώς αγοράζει και κερδίζει, για να εκτοπίσει, να εξαφανίσει και να αντικαταστήσει την αφόρητη εσωτερική του Ψύχρα με Δύναμη και Εξουσία. Για να κατοικηθεί από αισθήματα. Αλλά, είπαμε, αγοράζονται τα αισθήματα; Δεν αγοράζονται. Φτάνοντας στην ψηλότερη κορυφή της απόλυτης Εξουσίας, ο πολίτης Κέιν καταλήγει στην αρχή. Χιόνι, Κρύο, Λευκό. Καταλάβατε; Όταν πεθαίνει δεν νοσταλγεί τα παιδικά του χρόνια και το έλκηθρο. Εκείνη τη μοιραία, τελευταία ανάσα της ύπαρξής του και, αντίθετα με τη νοσταλγία του Ακίρα Κουροσάβα στα «Όνειρα», ο Κέιν επιστρέφει στο παρελθόν μετανιωμένος. Μακάρι ν' άρχιζε μια νέα αλλιώτικη ζωή. Στερνή μου γνώση να σ' είχα πρώτα! Η σύνθεση της Υπαρξιακής πορείας του Κέιν μέσα στο κοινωνικό αμερικανικό τοπίο, είναι κι αυτό ένα μέρος από τα δέκα θαύματα του Κινηματογράφου.

Τα όρια της ελευθερίας

Απόδειξη των ορίων του αμερικανικού ονείρου και της ελευθερίας, είναι η περιπέτεια της ίδιας της ταινίας. Η εταιρεία παραγωγής RKO αφήνει εντελώς ελεύθερο τον ταλαντούχο, μεγαλοφυή νεαρό Όρσον Γουέλς. «Ο πολίτης Κέιν» προγραμματίζεται να εξέλθει τον Φεβρουάριο του 1941. Όμως ο μεγιστάνας Χιρστ (που θίγεται από το σενάριο της ταινίας) εφορμά και ζητεί την καταστροφή των Αρνητικών, με το αζημίωτο, φυσικά, για την εταιρεία. Χρησιμοποιεί όλα τα μέσα, ακόμα και τα δικαστικά. Οι εφημερίδες του επιτίθενται συστηματικά και λυσσαλέα εναντίον του Γουέλς. Η πρεμιέρα της ταινίας μετατίθεται για μερικούς μήνες αργότερα και στη συνέχεια η Ακαδημία Κινηματογράφου (το Χόλιγουντ, φυσικά) περιφρονεί ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα όλων των εποχών, βραβεύοντας τον Γουέλς μόνο με το Όσκαρ σεναρίου. Φρίκη και ντροπή. Χρειάστηκαν να περάσουν 17 χρόνια, από την πρώτη, δημόσια, προβολή του «Κέιν» για να αναγνωριστεί η αξία του και η προσφορά του. Η διεθνής Κριτική που μαζεύτηκε στις Βρυξέλλες το 1958, τοποθετεί τον «Πολίτη Κέιν» μέσα στις 12 καλύτερες ταινίες όλων των εποχών. Εδώ είναι που ταιριάζει γάντι η αλησμόνητη φράση lonely are the brave - Μόνοι είναι οι Γενναίοι!

ORSON WELLES, CITIZEN KANE

Ηλέκτρας Βενάκη, Περιοδικό Hitech Ιούλιος 1996

ORSON WELLES

O Orson Welles είναι από τις πιο πληθωρικές, αρχοντικές, αρχηγικές και ιδιοφυείς φιγούρες του κινηματογράφου. Αντιφατική προσωπικότητα, γεμάτη πάθος, δύναμη και συνάμα μια τρυφερή αποδοχή της πραγματικότητας. "Έχετε την παραμικρή ιδέα, κύριοι, με τι θα έμοιαζα αν υπάκουα την προσωπικότητά μου;", έχει δηλώσει ο ίδιος σε συνέντευξή του το 1958 στον Αndre Bazin1. Πάντα προκλητικός, γοητευτικός, αληθινός και άκρως τολμηρός.

Σε ηλικία 17 μόλις χρόνων, το 1932, σύμφωνα με τον Fr.Koval2 στο κείμενο του στο Sight and Sound, τον Δεκέμβριο του 1950: "Φτάνοντας στο Δουβλίνο κατάφερε να πάρει ένα ρόλο στο Gate Theater προσποιούμενος, στο διευθυντή-σκηνοθέτη, Χίλτον Έντουαρτς, πως είναι, δήθεν, ένας από τους σταρ του θεάτρου Γκιλτ της Ν. Υ. Πολύ γρήγορα ο Χ. Έντουαρτς -όπως και όλος ο κόσμος- ανακάλυψε πως η αυτοπεποίθηση βασιζόταν σ' ένα αυθεντικό και γνήσιο ταλέντο, κι έγινε ένας από τους στενότερους φίλους του Welles."

Πώς κατάφερε όμως ο Welles σε ηλικία μόλις 25 χρόνων, στην πρώτη κινηματογραφική του απόπειρα να κερδίσει την απόλυτη εξουσία πάνω στο έργο του από την παραγωγό εταιρεία RKO; Σπάνιο πράγμα στο Hollywood ένας σκηνοθέτης να έχει την απόλυτη εξουσία του έργου του, στο σενάριο, στα γυρίσματα και, κυρίως, στο τελικό cut, δηλαδή στα τελικά κοψίματα της ταινίας. Ο Welles ήταν ο μόνος που το πέτυχε λόγω της αίσθησης που προκάλεσε το επεισόδιο "War of the Worlds" της ραδιοφωνικής του εκπομπής "Mercury Theater on Air", όπου παρουσίαζε δραματοποιημένες διασκευές κλασικών έργων της λογοτεχνίας. Είχε ήδη παρουσιάσει τον "Δράκουλα" του Stoker και "Το νησί του Θησαυρού" του Stevenson.3

Όλ' αυτά είναι λεπτομέρειες όμως όταν έχουμε μπροστά μας το έργο, που εδώ και χρόνια φιγουράρει πρώτο στις περισσότερες λίστες των καλύτερων ταινιών όλων των εποχών. Ένα έργο που αξίζει να το δει κανείς πολλές φορές, ακόμη και σήμερα, απολαμβάνοντας την κινηματογραφική τέχνη στο απόγειό της.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΡΗ ΣΤΟ ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗ

Όταν παρουσίασε, το '38, το κλασικό έργο επιστημονικής φαντασίας "Ο Πόλεμος των Κόσμων" (War of the Worlds) του H. G. Wells, αποφάσισε να μην κάνει μια θεατρική αναπαράσταση με στατικούς μεγάλους διάλογους και μουσικά διαλείμματα, όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή. Αντ' αυτού, διάλεξε να παίξει με το βάθος και τη χροιά του λόγου και δημιούργησε ένα "κινηματογραφικό" κλίμα που του στοίχισε το τέλος της ραδιοφωνικής του καριέρας και την αρχή της κινηματογραφικής!

Το The War of the Worlds άρχισε με μια ευγενική κλασική συνέντευξη του καθηγητή Pierson (με τη φωνή του Orson Welles) στο εργαστήριό του με θέμα τις τελευταίες ανακαλύψεις για τη δυνατότητα ζωής στον Αρη. Ενώ μιλά με τον δημοσιογράφο ...ένας μετεωρίτης πέφτει εκεί κοντά, δημοσιογράφοι του ίδιου σταθμού τρέχουν να καλύψουν τα γεγονότα, διακόπτουν τη συνέντευξη για να μεταδώσουν τα νέα από τις μάχες μεταξύ στρατού και ...Αρειανών και από την κατάληψη της Νέας Υόρκης από τους μεταλλικούς εξωγήινους!

Όλα αυτά συνοδεύονται από μια μουσική που σίγουρα δεν καθησυχάζει τον ακροατή. Η αγχωμένη φωνή του δημοσιογράφου ακούγεται με δυσκολία από το θόρυβο (!) των οδομαχιών! Λέγεται ότι κάποιοι ακροατές της εκπομπής βγήκαν πανικόβλητοι στους δρόμους πιστεύοντας ότι είναι αλήθεια. ...Έτσι ο ευφάνταστος και πρωτοπόρος Welles έχασε τη ραδιοφωνική καριέρα αλλά κέρδισε την απόλυτη και τυφλή εμπιστοσύνη της R.K.O!

H ειρωνεία είναι ότι μετά τον Πολίτη Kane δεν ξαναβρήκε ποτέ αυτές τις ιδανικές συνθήκες. Έβρισκε πολύ δύσκολα τα χρήματα για να κάνει τις ταινίες του, σε όσες δε ήταν αμερικάνικες παραγωγές, δεν είχε ποτέ το τελικό cut. Ευτυχώς η ιδιοφυϊα του παραμένει ορατή ακόμη και στα έργα που έχουν υποστεί εξωτερική επέμβαση.

Πέραν των κινηματογραφικών του έργων, ο Welles ασχολήθηκε πολύ με το θέατρο. Είχε τη δική του ομάδα, το Mercury Theater (εξ ου και η ραδιοφωνική σειρά), ανέβασε το '36 τον Macbeth με μαύρους ηθοποιούς μέσα στο Harlem, διηύθυνε τον Laurence Olivier στο "Ρινόκερο" του Ιονέσκο στο Λονδίνο και έπαιξε σε πολλές ταινίες άλλων σκηνοθετών ως ηθοποιός (διαμορφώνοντας, όμως, αυτός τον δικό του ρόλο). Όλ' αυτά, για να μπορεί, όπως έλεγε, να μαζέψει λεφτά για τις δικές του ταινίες. Όταν πέθανε, το 1985, άφησε πολλές ατελείωτες ταινίες με πιο σημαντική, ίσως, τον Δον Κιχώτη του. "Πότε θα τελειώσετε τον Δον Κιχώτη;" Αυτός ήταν ο τίτλος, επειδή όλοι αυτό τον ρωτούσαν...4

Ο Kane KAI H ΑΠΟΜΥΘΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑMΕΡΙΚΑΝΙΚΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ

Ο Πολίτης Kane παίχτηκε πρώτη φορά την 1η Μαΐου του 1941. Αποτέλεσε εμπορική αποτυχία για δύο πολύ σημαντικούς λόγους:

- Ήταν πρωτοποριακή για την εποχή της, είχε πολλά επίπεδα ανάγνωσης που άφησαν άφωνους κριτικούς και κοινό.

- Ο William Radolph Hearst, μεγαλοεκδότης εκείνης της εποχής εμπόδισε όσο μπορούσε την προβολή της.

Η ταινία, με δύο λόγια, αφορά την άνοδο και πτώση ενός μεγιστάνα του τύπου που είχε πολλές ομοιότητες με τον Hearst. Η ίντριγκα περιστρέφεται γύρω από τη λέξη Rosebud (Ροδανθός) που προφέρεται από τον Kane την ώρα του θανάτου του. Ένας δημοσιογράφος, ψάχνοντας να βρει τι σημαίνει αυτή η λέξη, συναρμολογεί το παζλ της ζωής του Kane. Λέγεται (από την Barbara Leaming βιογράφο του Welles)5 ότι η λέξη Rosebud ήταν η τρυφερή προσφώνηση του Hearst προς την ερωμένη του Marion Davies, με την οποία βρίσκουμε ομοιότητες στο ρόλο της Suzan, δεύτερης γυναίκας του Kane. Στην ταινία, βέβαια, η λέξη Rosebud παίρνει τελείως διαφορετικές διαστάσεις. Αγγίζει την ψυχολογία και θέτει το θέμα της μοναξιάς του ανθρώπου μπροστά στο θάνατο. Οι αναφορές όμως στον Hearst είναι σαφείς. Ο Hearst είχε επιτεθεί βίαια στο New York Federal Theater για τις δημοκρατικές, "φιλοκομμουνιστικές" θέσεις του, με το οποίο ο Welles συνεργάστηκε για ένα περίπου χρόνο πριν δημιουργήσει με τον John Houseman το Mercury Theater στο Μανχάταν, ακολουθώντας την ίδια πολιτική. (Αυτές οι δραστηριότητες του Welles έπαιξαν αργότερα, σημαντικό ρόλο στην εποχή του MacCarthy)6. Μετά το '46, όταν η ταινία προβάλλεται στην Ευρώπη και οι Γάλλοι θεωρητικοί, κυρίως ο Bazin, προσέχουν και επισημαίνουν τις ιδιαιτερότητες του Citizen Kane, αρχίζει η πορεία της ταινίας του Welles προς την αποθέωση. Ο Πολίτης Kane παραμένει ακόμα και σήμερα, 1ος στη λίστα των δέκα καλύτερων ταινιών στον κόσμο.

Για τον Πολίτη Kane έχουν γραφτεί σχεδόν όλων των ειδών οι αναλύσεις: αισθητικές, αφηγηματικές, τεχνικές, ιστορικές, και, βεβαίως, μονογραφίες και κριτικές. Πολυεπίπεδη ταινία, με σαφείς αισθητικές και τεχνικές καινοτομίες, σαφή πολιτική και κοινωνική θέση και άψογη ίντριγκα. Ίσως είναι η πρώτη φορά που βρίσκονται συγκεντρωμένα σε μια ταινία, τόσα πολλά και τόσο σοφά οργανωμένα, αλληλένδετα στοιχεία φόρμας και περιεχομένου. Οι ηθοποιοί, οι περισσότεροι από το Mercury Theater, έπαιζαν για πρώτη φορά στον κινηματογράφο.

Ο νεαρός Welles θίγει το θέμα του αμερικάνικου νεοπλουτισμού και απομυθοποιεί το Αμερικάνικο Όνειρο. Ο ήρωας, Charles Foster Kane (πάμπλουτος, ήδη, στην ενηλικίωσή του), ασχολείται με τον κίτρινο Τύπο, φλερτάρει με την πολιτική (αλλά χάνει λόγω πείσματος και υπερβολικής ματαιοδοξίας), υποθέτει ότι μπορεί να αγοράσει τα πάντα και πεθαίνει τελείως μόνος. Γίγαντας και τύραννος, ιδιοφυής και συγκινητικός. Ο ήρωας έχει όλες τις ευκαιρίες να εκθέσει την πολυπλοκότητα του χαρακτήρα του και να γίνει εν τέλει συμπαθής. Τα όρια του καλού και του κακού δεν είναι απόλυτα διαχωρισμένα στους ήρωες, η θέση όμως του έργου, συνολικά, είναι σαφής. "Να κάνει κανείς λεφτά δεν είναι και τίποτα σπουδαίο. Άμα θες, βγάζεις, ...αρκεί να το αποφασίσεις", δηλώνει ο Bernstein στη συνέντευξή του στο δημοσιογράφο Thompson και δίνει το στίγμα της ταινίας.

Είναι από τα σπάνια πράγματα που λέγονται με λόγια μέσα στον Πολίτη Kane. Όπως πολλοί μελετητές του επεσήμαναν, είναι η πρώτη ταινία του ομιλούντος κινηματογράφου που ξαναδίνει στην εικόνα τη δύναμη που είχε την εποχή του βωβού, αποδεσμεύοντας την αφήγηση από την ξαφνική κυριαρχία του διαλόγου ή της φωνής του αφηγητή.

ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΗ Kane

Η αφηγηματική δομή της ταινίας στηρίζεται σε τέσσερις βασικές αφηγήσεις ανθρώπων που βρέθηκαν κοντά του σε μεγάλες περιόδους της ζωής του. Σ' αυτές, προστίθεται μια ενότητα κινηματογραφικών επικαίρων, με ντοκιμαντερίστικη γραφή, δίνοντάς μας στοιχεία της ζωής του Kane ανεξάρτητα από τις τέσσερις αφηγήσεις. Διπλοτυπίες που ορίζουν τον πληροφοριακό χαρακτήρα της εικόνας, ουδέτερο, ιστορικό σχόλιο του δημοσιογράφου, συσσώρευση γεγονότων και "πικάντικων" ιστοριών. Η κινηματογράφηση της σκηνής των επικαίρων είναι τόσο πειστική, ώστε οι Ιταλοί στην προβολή της ταινίας φώναζαν για την κακιά ποιότητα της κόπιας!8

Τις τέσσερις αφηγήσεις-μνήμες συνεργατών ενώνει (στο παρόν της ταινίας) η έρευνα του δημοσιογράφου Thompson, του οποίου, ποτέ δεν βλέπουμε το πρόσωπο. Είναι ο οποιοσδήποτε δημοσιογράφος. Η κάθε αφήγηση έχει διαφορετική κινηματογραφική γραφή που ορίζει τη συναισθηματική ποιότητα της μνήμης του εκάστοτε αφηγητή.

Ο ΚΗΔΕΜΟΝΑΣ

Στο ημερολόγιο του Thatcher, (1η αφήγηση) κηδεμόνα του Kane, κυριαρχεί το φως, τα ενιαία μεγάλα πλάνα πολλαπλής δράσης, όπου ο μικρός Kane γίνεται ακόμα πιο μικρός και ανυπεράσπιστος, από τη θέση του στο βάθος του κάδρου και διατηρεί αυτή τη θέση έως και τα γεράματά του, όπου τα κάδρα σκοτεινιάζουν, τονίζοντας την τραγικότητα της προσωπικότητάς του. Ο Thacher, ακόμη κι όταν διαφωνεί με τη διαχείριση του ενήλικα πλέον Kane ή τη σκανδαλοθηρική εφημερίδα του, δίνει μία κινηματογράφηση γρήγορη και ελλειπτική, παραμένοντας στην πληροφορία χωρίς να τη σχολιάζει, σαν να τον δικαιολογεί συναισθηματικά.

Ο ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗΣ

Αντίθετα, η 2η αφήγηση, του Bernstein, διαχειριστή και φίλου του Kane, (αν και είναι οι μόνοι που μιλούν στον πληθυντικό), είναι γεμάτη θαυμασμό γι' αυτή την ισχυρή προσωπικότητα και ευγνωμοσύνη για την έντονη ζωή που του πρόσφερε. Η μνήμη του Bernstein είναι χαρούμενη, γεμάτη μουσικές στίξεις. Μας παρουσιάζει τη γοητεία της ανηθικότητας, με πολλά πλάνα contre-plongé (η μηχανή χαμηλά, δίνει όγκο στα σώματα) που ενισχύουν την αίσθηση της δύναμης και της εξουσίας. Πολλές διπλές ή τριπλές δράσεις μέσα στο ίδιο κάδρο (π.χ., η σκηνή του πάρτι της εφημερίδας με τη συζήτηση Bernstein - Leland σε πρώτο πλάνο και μέσα στο τζάμι ο πανταχού παρών Kane). Χαρακτηριστικό δείγμα της τριπλής δράσης μέσα στο ίδιο πλάνο, αποτελεί η σκηνή με τους τρεις ήρωές μας, πίσω από την τζαμαρία της ανταγωνίστριας εφημερίδας όπου διακρίνεται στο βάθος η φωτογραφία των συντακτών της. Εδώ, παρατηρούμε εύκολα τα τρία επίπεδα δράσης: σε πρώτο πλάνο, η τζαμαρία της εφημερίδας στην οποία αναγράφονται τα φύλλα κυκλοφορίας. Ακριβώς από πίσω, σαν διπλοτυπία, βρίσκονται ο Kane με τον Leland και τον Bernstein. Στο βάθος, κρεμασμένη, η φωτογραφία των συντακτών της Cronicles. Όλη αυτή η δράση, σε άλλη σκηνοθετική γραφή, θα είχε κατακερματιστεί σε 3 τουλάχιστον πλάνα. Γραφή πλούσια και πυκνή, αναπαράγει την αίσθηση του Bernstein: της ταχύτητας των γεγονότων μιας χρυσής εποχής που πέρασε ανεπιστρεπτί.

Ο ΦΙΛΟΣ

Ο Leland, ο πιο παλιός φίλος του Kane, επίσης μόνος, σε ένα γηροκομείο, ζητιανεύει απελπισμένα ένα-δύο πούρα και αφηγείται την έγγαμη ζωή του Kane και το σκάνδαλο που του στοίχισε τη πολιτική του καριέρα. Εδώ, η κινηματογράφηση είναι ουδέτερη, θα μπορούσαμε να πούμε, διότι, ο Leland δεν μετέχει στα δρώμενα, δεν είναι καν παρών στις οικογενειακές στιγμές του φίλου του. Η ενότητα σκηνών του πρώτου γάμου έχει απασχολήσει πολλές γενιές μελετητών. Η μουσική που ενώνει τα ίδια κάδρα (τα οποία είναι στατικά και ουδέτερα εκτός του γενικού τελευταίου που μας δίνει τον επίλογο της σχέσης) δημιουργεί την αίσθηση της μίας και μοναδικής σεκάνς. Η γνωριμία του Kane με την Suzan Alexander είναι επίσης κινηματογραφημένη με διακριτικό και κλασικό τρόπο (Ο Leland είναι απών). Όταν διακόπτεται η πολιτική καριέρα του Kane, τα κάδρα αλλάζουν. Η μηχανή είναι τόσο χαμηλά όπου τα ανθρώπινα σώματα (και κυρίως του Kane) παίρνουν διαστάσεις γιγάντων, αλλά τα ταβάνια πιέζουν έντονα. Ο συμβολισμός θεωρώ ότι είναι έκδηλος. Η ματιά του Leland, όντας "απ' έξω", είναι κριτική και τρυφερά αποκαλυπτική των αδυναμιών του ισχυρού αυτού άνδρα.

Η ΣΥΖΥΓΟΣ

Η τελευταία αφήγηση, αυτή της Suzan, είναι αριστουργηματική σε όλα τα επίπεδα. Η καταπληκτική σύνθεση της απόπειρας αυτοκτονίας με πρώτο πλάνο το ποτήρι με το κουτάλι, σε δεύτερο, το σκοτεινό πρόσωπο της Suzan και στο βάθος η φωτεινή πόρτα από την οποία θα μπει ο Kane αποτελεί ένα από τα φωτεινότερα παραδείγματα της χρήσης του βάθους πεδίου και του plan-séquence, ή μονοπλάνου, δηλαδή της αφήγησης μιας δράσης με χρονική και χωρική συνέχεια, με ένα μόνο πλάνο.

Η όπερα Salambo, γράφτηκε ειδικά για τη σκηνή της όπερας από τον Herrmann, διότι όπως λέει ο ίδιος "Δεν υπήρχε όπερα που να άρχιζε με τόσο βίαιο τρόπο ρίχνοντας αυτή τη γυναίκα με τη μικρή φωνή σε μια κινητή άμμο" που όλοι γνώριζαν ότι δεν θα επιβιώσει. Ο Herrmann ήταν πολύ τυχερός που ξεκίνησε τη μουσική του καριέρα στον κινηματογράφο με μια τόσο δύσκολη και γεμάτη προκλήσεις ταινία. Είναι αλήθεια ότι ο Πολίτης Kane απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή στη χρήση της μουσικής και των ήχων. Στην αφήγηση του Leland, όταν ο Kane συναντά τη Suzan και της μιλά για τις μνήμες που ψάχνει, ακούγεται το μουσικό θέμα Rosebud. Ο Herrmann μας πληροφορεί ότι η Suzan έχει ομοιότητες με τη μητέρα του Kane, γι' αυτό το λόγο ακούγεται αυτό το μουσικό θέμα, πάνω στη μόνη ερωτική-τρυφερή σκηνή της ταινίας.9

Στις δύο σκηνές της υστερίας της Suzan αξίζει τον κόπο να προσέξουμε τη διαφορετική γραφή. Στην πρώτη, όταν η Suzan διαβάζει στο πάτωμα τις κακιές κριτικές και ζητά θυμωμένα να σταματήσει τις περιοδείες, ο Kane σηκώνεται, την πλησιάζει. Αυτός όρθιος, αυτή στο πάτωμα (η σχέση εξουσίας, σαφής) και της λέει ότι θα συνεχίσει. Σ' αυτή τη διάρκεια, το πρόσωπο της Suzan είναι στο σκοτάδι. Στο επόμενο πλάνο, οι περιοδείες αρχίζουν.

Στη δεύτερη σκηνή υστερίας, κατά τη διάρκεια της εκδρομής τους, όταν βρίσκονται στο αντίσκηνο, ο Kane σηκώνεται όρθιος και τη χαστουκίζει. Έχουμε την ίδια ακριβώς σύνθεση κάδρου με την προηγούμενη σκηνή, αλλά ένα επιπλέον στοιχείο μας προετοιμάζει για τη μόνη αποφασιστική κίνηση της Suzan. Το να φύγει οριστικά. Αυτό το επιπλέον στοιχείο είναι ηχητικό. Στη διάρκεια της σκηνής αυτής, για πρώτη φορά στην αφήγηση χρησιμοποιείται το παράλληλο μοντάζ δύο διαφορετικών σκηνών: έξω, βρίσκεται μια ορχήστρα που παίζει.

Όταν ο Kane τη χαστουκίζει, η υστερική γυναίκα δεν κλαίει. Απ' έξω όμως ακούγεται μια γυναικεία κραυγή. Η Suzan τον ρωτά παγωμένα "Μην πεις ότι λυπάσαι". Αυτός απαντά στον ίδιο τόνο "Δεν λυπάμαι". Εδώ, το κλάμα της γυναικείας φωνής γίνεται σπαραγμός. Δύο επίπεδα ηχητικής αφήγησης, ένα μέσα, ένα έξω, λειτουργούν παράλληλα και το ίδιο ευδιάκριτα, όπου, το δεύτερο προσθέτει επιπλέον αφηγηματικά στοιχεία με συμβολική λειτουργία που χωρίς τον ήχο θα ήταν δύσκολο να εικονοποιηθούν.

Οι τέσσερις αυτές αφηγήσεις, συμπληρώνουν η μία την άλλη, διαπλέκουν χρονικές περιόδους, δίνουν γρήγορες πληροφορίες με τις διπλοτυπίες (μέσο καθόλου "ρεαλιστικό" αλλά που έχει σηματοδοτηθεί για τα χρονικά περάσματα) και σταματούν μόνο στις στιγμές που θέλουν πράγματι να ανακαλέσουν στη μνήμη τους. Οι ήρωες, στο παρόν, γέροι πλέον, ορίζουν τις δικές τους αξίες για τη ζωή και έτσι κρίνουν τον Kane. Αυτές τις αξίες τις βρίσκουμε παραδόξως σε όλες τις συνεντεύξεις του Welles. Η αδιάφορη ανάμνηση του μπάτλερ μας δίνει μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές, όπου το πλάνο με το πολλαπλό είδωλο στον καθρέφτη γίνεται η αρχή για τον επίλογο του Τhompson. "Δεν νομίζω ότι μια λέξη μπορεί να εξηγήσει τη ζωή ενός ανθρώπου". "Ωστόσο, δεν πιστεύχω ότι μπορεί κανείς να δικαιολογήσει τις πράξεις του επικαλούμενος το χαρακτήρα του, αν και παραδέχομαι ότι ο πειρασμός είναι μεγάλος.(...) Η ειλικρίνεια δεν συγχωρεί το έγκλημα, αλλά το κάνει πιο ελκυστικό, του δίνει γοητεία."10

Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΟΥ Welles-Kane

Αν ο Πολίτης Kane έμεινε στην ιστορία του κινηματογράφου για την υπέροχη χρήση του βάθους πεδίου στην εικόνα, με τις αυστηρά επιλεγμένες φωτοσκιάσεις του Gregg Tolland, μπορούμε σίγουρα να προσθέσουμε και το αντίστοιχο για τον ήχο. Αρκεί να παρατηρήσουμε τις διαφορετικές ποιότητες φωνών μόνο στα πλάνα του Xanadu. Η ραδιοφωνική του εμπειρία επέτρεψε ελευθερίες άγνωστες μέχρι τότε στο κινηματογραφικό στερέωμα. Αυθόρμητα κοψίματα διαλόγων, διαφορετικές ποιότητες φωνών σύμφωνα με το μέγεθος του κάδρου, ήχους off με αφηγηματική σημασία, συμβολική ή απλά "ρεαλιστική".11

Ο Welles, νέος, με εμπειρία θεατρική και ραδιοφωνική, πειραματίζεται και δημιουργεί ένα έργο γεμάτο τεχνικές και αισθητικές καινοτομίες. Πρώτη φορά χρησιμοποιείται αθόρυβη μηχανή λήψης ώστε να μην υπάρχουν προβλήματα στην εγγραφή του ήχου. Πρώτη φορά χρησιμοποιείται τόσο αποτελεσματικά και συστηματικά η κινηματογράφηση με βάθος πεδίου όπου υπάρχει εστίαση σε όλο το πλάνο. Τολμά τις έντονες φωτοσκιάσεις στην εικόνα και τις έντονες αλλαγές ποιότητας του ήχου. Πολλαπλές δράσεις στην εικόνα, πολλαπλές ηχητικές στρώσεις. Κατακερματισμός της αφήγησης σε επί μέρους αφηγήσεις με χρονική ασυνέχεια. Πρωτοπόρος και τολμηρός, δημιουργεί, μέσα από τις τεχνικές εξελίξεις της εποχής του, χωρίς να τις περιβάλλει με τη γνωστή καχυποψία, ένα αισθητικό αριστούργημα που παραμένει άκρως απολαυστικό ακόμη και σήμερα.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1.Cahiers du cinema, τεύχος 87, Σεπτέμβριος του '58.

2.Στο κείμενο του στο Sight and Sound, Δεκέμβριος 1950, Ελλ. εκ. ΚΑΛΒΟΣ 1979, "Από τον Λυμιέρ στον Μπέρκμαν".

3."La guerre des sons", Nicolas Saada, Cahiers du cinema, no 430, 447, με αφορμή την έκδοση σε cd των εκπομπών αυτών από την Phonurgia Nova Ed. 13200 Arles, 1990.

4. Οι πληροφορίες που δίνονται από τον ίδιο τον Welles βρίσκονται στο Special Cahiers du cinema "Orson Welles", 1982, στο "This is Orson Welles: Conversation with Peter Bogdanovich", Εκ. Harper Collins, 1992.

5. Αναφέρεται από τον Andrew Sarris στο άρθρο του "For and Against Kane", Sight and Sound 10/91, Vol.1, issue 6.

6. Τα ιστορικά στοιχεία βρίσκονται: "How to read a film", James Monaco, Oxford University Press, 1981,

"Histoire du cinema" Bardeche et Brasillach, Les sept couleurs, 1964, "L' analyse des films", Aumont-Marie, Nathan, 1989, και στις συνεντεύξεις του Welles.

7. Συνέντευξη του Welles στον Bill Krohn στις 19,20 /2/1982, Cahiers du cinema, no Special Welles.

8. Κείμενο του Bernard Herrmann, σελ. 117-135 στο "Sound and the Cinema", Evan William Cameron,Ed. 1980.

9. Λέει ο Orson Welles στον Αndre Bazin, στα Cahiers du cinema, no 87, 9/58, Ελλ. Εκ. Αλεξάνδρεια, 1989, "Η πολιτική των Δημιουργών". 10. O ηχολήπτης του, James G. Stewart γράφει με θαυμασμό για τη μοναδικότητα, την επιμονή και τη γνώση του Welles πάνω στις ηχητικές λεπτομέρειες σε μια εποχή που τα μέσα ήταν ελάχιστα και οι γνώσεις επί του θέματος άκρως ανεπαρκείς. "Sound and the Cinema", σελ. 53-55.

ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ (του Vincent Pinel)

1934: THE HEARTS OF AGE

1938: TOO MUTH JOHNSON

1941: CITIZEN KANE

1942: THE MAGNIFICENT AMBERSONS

1942: IT'S ALL TRUE

1943: JOURNEY INTO FEAR

1945: THE STRANGER

1946: THE LADY FROM SHANGHAI

1948: MACBETH

1952: OTHELLO

1955: MR. ARKADIN

1958: TOUCH OF EVIL

1958: THE FOUNTAIN OF YOUTH

1962: THE TRIAL

1966: CHIMES AT MIDNIGHT/FALSTAFF

1968: THE IMMORTAL STORY

1975: F FOR FAKE

1978: FILMING OTHELLO

CITIZEN KANE

του ORSON WELLES, 1941, USA, A/M, 119min

Παραγωγή: RKO

Σενάριο: Herman J. MANKIEWICZ Orson WELLES

Φωτογραφία: Gregg TOLLAND

Μουσική: Bernard HERRMANN

Μοντάζ: Robert WISE

Παίζουν: Orson Welles, Joseph Cotten, Everett Sloane, George Coulouris, Dorothy Comingore, Ray Collins

Πολίτης Κέιν: Το αληθινό νόημα ενός έλκηθρου που φλέγεται

Roger Ebert, εφ. Τα Νέα, 17/4/1999

«Δεν νομίζω ότι υπάρχει κάποια λέξη που να μπορεί να εξηγήσει την ζωή ενός ανθρώπου», λέει ένας από αυτούς που έχουν απομείνει να ψάχνουν στην αποθήκη θησαυρών που άφησε πίσω του ο Τσαρλς Φόστερ Κέιν. Έπειτα, προβάλλονται οι περίφημες σειρές σκηνών που οδηγούν στην κοντινή λήψη της λέξης «Rosebud» που είναι ζωγραφισμένη σε ένα έλκηθρο που έχει πεταχτεί στη φωτιά, να καεί. Και, βλέποντας αυτήν τη λέξη, ο θεατής θυμάται ότι πρόκειται για το έλκηθρο που είχε ο Κέιν ως μικρό παιδί, και το οποίο του το πήραν, όταν αναγκάσθηκε να φύγει από την οικογένειά του, και εστάλη ανατολικά, εσωτερικός σε ένα σχολείο.

Το έλκηθρο «Rosebud» είναι το έμβλημα της ασφάλειας, της ελπίδας και της αθωότητας, που χαρακτηρίζει την παιδική ηλικία. Είναι το έμβλημα όλων δηλαδή των πραγμάτων, για τα οποία ένας άνθρωπος μπορεί να ξοδέψει ολόκληρη τη ζωή του, γυρεύοντας να τα ξανακερδίσει.

«Ενδεχομένως, το Rosebud να ήταν κάτι που δεν μπόρεσε να κερδίσει ή κάτι που έχασε», λέει ο Τόμσον, ο δημοσιογράφος που επιδιώκει να αποκρυπτογραφήσει την τελευταία λέξη που πρόφερε ο Κέιν, λίγο προτού πεθάνει. «Ούτως ή άλλως, ακόμη κι αν ξέραμε τι σήμαινε αυτή η λέξη, δεν θα εξηγούνταν τίποτε».

Και είχε δίκιο. Η λέξη αυτή δεν εξηγεί τίποτε, αλλά είναι ένα ιδιαιτέρως ικανοποιητικό παράδειγμα της παραδοχής ότι όλα είναι ανεξήγητα. Ο «Πολίτης Κέιν» είναι γεμάτος τέτοια παράδοξα. Πρόκειται για μία ταινία αφάνταστα διασκεδαστική, αλλά έχει τέτοιο βάθος, που ξεπερνά τα κανονικά όρια της ανθρώπινης κατανόησης. Εγώ την έχω αναλύσει αυτήν την ταινία ­κατά ξεχωριστές σκηνές­ με περισσότερες από 30 ομάδες άλλων κριτικών, και, όλοι μαζί, έχουμε δει ­πιστεύω­ όλα όσα περνάνε από τις σκηνές της. Εντούτοις, όσο περισσότερο την βλέπω, τόσο περισσότερο με κεντρίζει το μυστήριο και το απροσδιόριστό της.

Είναι από τα θαύματα του σινεμά αυτή η ταινία, και ο τρόπος με τον οποίο δημιουργήθηκε. Το 1941, σε έναν άνδρα που για πρώτη φορά σκηνοθετούσε ταινία, σε έναν μέθυσο σεναριογράφο, σε έναν κινηματογραφιστή με πρωτότυπες ιδέες, και σε μία ομάδα Νεοϋορκέζων ηθοποιών του θεάτρου και του ραδιοφώνου, δόθηκαν carte blanche, τα κλειδιά ενός κινηματογραφικού στούντιο, και αυτοί δημιούργησαν ένα αριστούργημα.

Ο «Πολίτης Κέιν» είναι κάτι περισσότερο από μία μεγαλειώδης ταινία: είναι το σύνολο όλων των διδαγμάτων που είχε να προσφέρει η νέα εποχή του ήχου, που τότε γεννιόταν. Πρόκειται για ένα αποκορύφωμα στην ιστορία του σινεμά.

Οι καταβολές του «Πολίτη Κέιν» είναι γνωστές. Ο Όρσον Ουέλες ήταν το «παιδί-θαύμα» του ραδιοφώνου και του θεάτρου. Μέχρι που, όταν ήταν μόλις 25 χρόνων, του δόθηκε πλήρης ελευθερία από τα RKO Radio Pictures, να γυρίσει όποια ταινία ήθελε. Ο Χέρμαν Μάνκιεβιτς, ένας έμπειρος σεναριογράφος, συνεργάσθηκε μαζί του για το γράψιμο ενός σεναρίου, που αρχικά ονομαζόταν «Ο Αμερικανός». Έμπνευση για τη δημιουργία αυτού του σεναρίου ­και της μετέπειτα ταινίας «Πολίτης Κέιν» που εξελίχθηκε απ' αυτό­ στάθηκε η ζωή ενός αληθινού ανθρώπου: του Ουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ, ενός μεγιστάνα του Τύπου, ο οποίος, αφού δημιούργησε μία αυτοκρατορία εφημερίδων, ραδιοφωνικών σταθμών, περιοδικών, και ειδησεογραφικών πρακτορείων, έπειτα έκτισε προς τιμήν του ίδιου του του εαυτού, ένα μνημείο. Επρόκειτο για ένα εντυπωσιακό κάστρο που διακοσμήθηκε με λεηλασία από τα απομεινάρια εθνών. Για να σας το δώσω με σημερινά μεγέθη: ο Χιρστ ήταν ο Τεντ Τέρνερ, ο Ρούπερτ Μέρντοκ και ο Μπιλ Γκέιτς, όλοι μαζί σε έναν άνθρωπο-αίνιγμα.

Η δομή του «Πολίτη Κέιν» είναι κυκλική, δίνοντας περισσότερο βάθος στην πλοκή της ταινίας και στους χαρακτήρες της, κάθε φορά που ξαναπερνάει τη ζωή του Κέιν. Η ταινία ξεκινάει με την παρουσίαση, στον θεατή, των «κοινωνικών» ειδήσεων των ειδησεογραφικών πρακτορείων που αναφέρουν τον θάνατο του Τσαρλς Φόστερ Κέιν, και έπειτα, παρουσιάζουν εν συντομία τη ζωή και το έργο του. Γεμάτος περιέργεια για την τελευταία λέξη που είπε ο Κέιν πριν πεθάνει ­το «rosebud»­ ο αρχισυντάκτης μιας εφημερίδας αναθέτει σε ένα δημοσιογράφο του, τον Τόμσον, να ανακαλύψει τι ακριβώς σήμαινε αυτή η λέξη. Τον Τόμσον υποδύεται ο ηθοποιός Ουίλιαμ Άλαντ, σε μία δύσκολη παράσταση: είναι αυτός που δίνει το έναυσμα για κάθε «φλας μπακ» της ταινίας, εντούτοις, το πρόσωπό του, ποτέ δεν φανερώνεται στον θεατή.

Παρότι έχω δει τον «Πολίτη Κέιν» εκατοντάδες φορές, ποτέ δεν έχω μπορέσει να θυμηθώ με ακρίβεια τη σειρά των σκηνών στο μυαλό μου. Κοιτάω μία σκηνή και προσπαθώ να θυμηθώ ποια θα ακολουθήσει. Ποτέ δεν το πετυχαίνω. Μέσω των «φλας μπακ» που ο θεατής τα βλέπει μέσα από τα μάτια πολλών, διαφορετικών χαρακτήρων της ταινίας, οι Ουέλες και Μάνκιεβιτς έχουν δημιουργήσει μία χρονολογία των συναισθημάτων που είναι απελευθερωμένη από κάθε αίσθηση χρόνου.

Παράλληλα, όμως, με την προσωπική ιστορία του Κέιν, η ταινία περιγράφει την ιστορία μιας ολόκληρης περιόδου: την άνοδο του Τύπου όπου οι φθηνές, λαϊκές εφημερίδες γνωρίζουν την τιμητική τους· τον Ισπανο-Αμερικανικό πόλεμο, που ο Χιρστ στήριζε· τη γέννηση του ραδιοφώνου· τη δύναμη των πολιτικών μηχανισμών· την άνοδο του φασισμού· την επέκταση της «σελέμπριτι» δημοσιογραφίας. Ένας υπότιτλος μιας εφημερίδας γράφει: «1895-1941. Κάλυψε όλα αυτά τα χρόνια η ζωή του Κέιν. Ο ίδιος υπήρξε η πεμπτουσία πολλών εξ αυτών των ετών»...

Φυσικά, ο «Πολίτης Κέιν» γνωρίζει ότι το έλκηθρο δεν αποτελεί λύση. Εξηγεί μεν τι είναι το «Rosebud», αλλά δεν επεξηγεί ποιο είναι το αληθινό νόημα του έλκηθρου Rosebud. Η δομή της ταινίας φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο οι ζωές μας, αφού εμείς οι ίδιοι έχουμε φύγει, επιβιώνουν μονάχα στις αναμνήσεις των άλλων, και πώς αυτές οι αναμνήσεις συγκρούονται με τα τείχη που εμείς οι ίδιοι έχουμε υψώσει, και με τους ρόλους που παίζαμε εν ζωή.

Για παράδειγμα, υπάρχει ο Κέιν που έπαιζε με τις σκιές που έκαναν τα δάχτυλά του σε σκοτεινά δωμάτια, και ο Κέιν που επέλεξε την ερωμένη του εις βάρος του γάμου του και της πολιτικής του καριέρας. Υπάρχει ο Κέιν που στα πάρτι του ψυχαγωγούσε εκατομμύρια ανθρώπους. Και ο Κέιν που πέθανε ολομόναχος.

Στον «Πολίτη Κέιν» υπάρχει μία αριστουργηματική εικόνα. Ο μεγαλοεπιχειρηματίας έχει ξεπεράσει τον εαυτό του και τις δυνάμεις του, και χάνει τον έλεγχο της αυτοκρατορίας του. Αφού, λοιπόν, υπογράφει τα έγγραφα της ήττας του, γυρνάει, και προχωρεί προς το πίσω μέρος της σκηνής. Εκεί, ο Ουέλες παίζει με την προοπτική της σκηνής. Πίσω από τον Κέιν, στον τοίχο, βρίσκεται ένα παράθυρο που μοιάζει να είναι μετρίου μεγέθους. Αλλά, καθώς ο Κέιν προχωρεί προς αυτό, ο θεατής βλέπει το παράθυρο σαν να είναι πολύ μεγαλύτερο και ψηλότερο. Τελικά, ο Κέιν σταματάει για λίγο κάτω από το παράθυρο. Ο ίδιος μοιάζει ζαρωμένος και λιλιπούτειος, και το παράθυρο τεράστιο. Μετά, καθώς ο Κέιν αρχίζει να προχωρεί πάλι προς το μπροστινό μέρος της σκηνής, προς τον θεατή, ξαναμεγαλώνει η εικόνα του. Εντέλει, ένας άνθρωπος πάντα μοιάζει στον εαυτό του, να έχει το ίδιο μέγεθος, γιατί δεν στέκεται εκεί όπου οι υπόλοιποι άνθρωποι στέκονται και τον παρατηρούν...

Ο Roger Ebert είναι κριτικός κινηματογράφου, βραβευμένος με Πούλιτζερ

«Ξεκίνησα από την κορυφή και κατρακύλησα»

Γιάννης Ζουμπουλάκης, εφ. Το Βήμα, 19/5/2002

Όρσον Γουέλς: Σκηνοθέτης, ηθοποιός (1915-1985)

Όπως όλα τα μεγάλα πνεύματα της εποχής μας, ο Όρσον Γουέλς είχε το γνώθι σαυτόν. Γνώριζε πολύ καλά ότι η προσφορά του μετά τον «Πολίτη Κέιν» (1941) δεν υπήρξε αντάξια της πρώτης, θρυλικής ταινίας του. Και το παράξενο είναι ότι οι περισσότερες από τις ταινίες που ακολούθησαν τον «Κέιν» (ανάμεσα σε άλλες «Οι υπέροχοι Άμπερσον», «Η κυρία από τη Σανγκάη» και «Ο άρχων του τρόμου») ήταν, αν όχι εξίσου ιδιοφυείς, τουλάχιστον ευφυείς, όπως το δαιμόνιο μυαλό που κρατούσε την μπαγκέτα του σκηνοθέτη, του συν-σεναριογράφου, του παραγωγού και, σε αρκετές, του πρωταγωνιστή.

Γίγαντας με τα όλα του (ακόμη και στο πληθωρικό σώμα του) ο Γουέλς ασχολήθηκε με κάθε είδος θεάματος, αποδίδοντας με ευχέρεια σε όλα. Τα πρώτα βήματά του τα έκανε ως ηθοποιός σε πειραματικό θέατρο της Ιρλανδίας, ενώ σύντομα σκηνοθετούσε μικρές θεατρικές ομάδες. Στα τέλη της δεκαετίας του '30 μαζί με τον βρετανό παραγωγό (και μετέπειτα ηθοποιό) Τζον Χάουζμαν ήταν πλήρως αφοσιωμένοι στο θέατρο ανεβάζοντας με τον θίασο Μέρκιουρι ριζοσπαστικές παραστάσεις στη Νέα Υόρκη. Ήταν το 1938 που συντάραξε τους συμπολίτες του μέσω μιας ραδιοφωνικής διασκευής του «Πολέμου των κόσμων» του Χ. Τζ. Γουέλς. Με την ψευδαίσθηση ότι εξωγήινα όντα είχαν όντως εισβάλει στη Γη, ο κόσμος κατέβηκε πανικόβλητος στους δρόμους αναζητώντας καταφύγιο! Τον μίσησαν, αλλά είχε πετύχει. Μέσα σε μία νύχτα είχε γίνει διάσημος. Διάσημος και περιζήτητος. Η φήμη που απέκτησε από τον «Πόλεμο των κόσμων» δεν άφησε αδιάφορο το Χόλιγουντ, το οποίο σύντομα τον κάλεσε στα λημέρια του για τον «Πολίτη Κέιν».

Περιέργως ο κινηματογράφος άφηνε αδιάφορο ως τότε τον Γουέλς, ο οποίος μάλιστα δεν είχε ιδέα από την πρακτική του. Αν και τον ακολούθησαν όλα τα μέλη του Μέρκιουρι (15 ηθοποιοί του έπαιξαν στον «Κέιν»), στο Χόλιγουντ φρόντισε να βρει τους κατάλληλους συνεργάτες που θα τον βοηθούσαν να εκφρασθεί έτσι όπως μόνον ο ίδιος επιθυμούσε. Ένας από αυτούς ήταν ο διευθυντής φωτογραφίας Γκρεγκ Τόλαντ, που -σύμφωνα με τον ίδιο τον Γουέλς- τον βοήθησε να ξεπεράσει την ασχετοσύνη του μαθαίνοντάς του κινηματογράφο μέσα σε ένα μόλις απόγευμα! Αφομοίωσε με δημιουργικότητα την τεχνική των παλιών δασκάλων του κινηματογράφου: εξαρθρώνοντας τους χρόνους, τεμαχίζοντας το ντεκουπάζ και προτείνοντας πρωτοποριακές για την τότε εποχή γωνίες λήψης και κινήσεις της μηχανής, ανανέωσε την παραδοσιακή κινηματογραφική αφήγηση. Διόλου παράξενο που ο Φρανσουά Τρυφό είπε κάποτε ότι ο «Πολίτης Κέιν» είναι ίσως η ταινία χάρη στην οποία οι περισσότεροι κινηματογραφιστές αποφάσισαν να ξεκινήσουν την καριέρα τους. Είναι δύσκολο όμως να εξηγήσεις τι είναι αυτό που κάνει ένα τόσο σπουδαίο έργο να είναι τόσο σπουδαίο. Σαφώς ο «Πολίτης Κέιν» είναι μια ανεκτίμητη κινηματογραφική κληρονομιά που ανήκει σε όλους μας (θεατές και κινηματογραφιστές) και δεν μπορεί πια να αμφισβητηθεί. Αλλά, όπως συνέβη με τις περισσότερες ταινίες του ομιλούντος κινηματογράφου που χαρακτηρίστηκαν αριστουργήματα, έτσι και ο «Κέιν» αναγνωρίστηκε σταδιακά, με το πέρασμα του χρόνου. Παραπάνω από μία εξηκονταετία μετά την πρώτη προβολή της ταινίας, το Αμερικανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου ανεκήρυξε τον «Πολίτη Κέιν» καλύτερη ταινία όλων των εποχών παρακινώντας εκατοντάδες χιλιάδες Αμερικανούς να «επιστρέψουν» στις κλασικές ασπρόμαυρες ταινίες, έστω μέσω του βίντεο και της τηλεόρασης.

Αλλά η μεγαλομανία και η αστείρευτη φαντασία του Γουέλς δεν μπορούσαν να αντέξουν ένα σύστημα καταπίεσης όπως αυτό του Χόλιγουντ (ή μήπως το αντίθετο;). Μετά τη δεύτερη ταινία του -«Οι υπέροχοι Άμπερσον»-, που ξεπέρασε τον προϋπολογισμό παραγωγής της και τελικά σφαγιάστηκε από το στούντιο RKO στην αίθουσα του μοντάζ, ο Γουέλς εξεδιώχθη. Η καριέρα του δεν «ανάρρωσε» ποτέ, αλλά εκείνος ποτέ δεν σταμάτησε να επιμένει. Έπαιζε παντού για να συγκεντρώνει τα απαραίτητα χρήματα για την παραγωγή των προσωπικών δημιουργιών του, παραμένοντας πάντα μια γοητευτική προσωπικότητα μπροστά στα φώτα της δημοσιότητας, είτε με τη συνοδεία είτε χωρίς της πρώτης από τις τρεις συζύγους του, της Ρίτας Χέιγουορθ -ο γάμος τους διήρκεσε από το 1943 ως το 1948.

ΟPΣΟN ΓΟYEΛΣ

Νώντας Μανωλίτσης, εφ. Ελευθεροτυπία, 10/10/2000

«Έχασα χρόνια και χρόνια από τη ζωή μου, παλεύοντας για το δικαίωμα να σκέφτομαι με τον δικό μου τρόπο και το μεγαλύτερο μέρος αυτής της πάλης ήταν ίσως χωρίς κέρδος. Σπατάλησα χρόνια γράφοντας σενάρια, που κανένας παραγωγός δεν τα δέχτηκε. Απ' όσες ταινίες έχω γυρίσει, μπορώ να αναγνωρίσω και να πάρω πλήρη ευθύνη μόνο για μία, το «Πολίτης Κέιν». Σ' όλες τις άλλες έχω φιμωθεί λίγο πολύ...».

Σαν σήμερα, πριν δεκαπέντε χρόνια, στις 10 Οκτωβρίου 1985, ο κινηματογράφος έχανε τον «πολίτη Κέιν». Ο θάνατος τον βρήκε μπροστά στη γραφομηχανή του, εκεί που χρόνια εργαζόταν ακούραστα, οραματιζόμενος νέα σχέδια. Η καρδιά του τον πρόδωσε στα 70 και δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τον «Δον Κιχώτη», ανεκπλήρωτο όνειρο της μακρόχρονης καριέρας του. Είχε να σκηνοθετήσει ταινία πολλά χρόνια («Αλήθειες και ψέματα» 1973).

Στην ιστορία του κινηματογράφου ελάχιστοι δημιουργοί -στην πλήρη έννοια- συνάντησαν τόσα εμπόδια στην καριέρα τους από τις οργανωμένες εταιρείες παραγωγής. Ο αντικομφορμιστής Γουέλς, που με την πρώτη του ταινία, τον «Πολίτη Κέιν», χάρισε στην έβδομη τέχνη το αριστούργημά της, ανήκει σ' αυτή την καταραμένη γενιά, ακολουθώντας τα βήματα του Εριχ Φον Στροχάιμ.

Μερικές φορές η εντυπωσιακή πορεία του κάπου παίρνει τις διαστάσεις του θρύλου: το παιδί θαύμα από το Γουισκόνσιν, που στα 15 χρόνια του εσκηνοθέτησε τον «Ιούλιο Καίσαρα» και έγραψε κριτική για τον Νίτσε, τρόμαξε την Αμερική με μια επίθεση Αριανών και παντρεύτηκε το σύμβολο του σεξ Ρίτα Χέιγουορθ.

Στα 26 θα δώσει τον «Πολίτη Κέιν», πρώτη του επαφή με το σινεμά (1941), και θα τρομάξει πιο πολύ το κοινό αλλά και το χολιγουντιανό κατεστημένο, από την εισβολή εξωγήινων.

Ο ίδιος παίζει τον ήρωα από τα 20 μέχρι τα 80, φτιάχνοντας το πορτρέτο ενός ιδιόρρυθμου και εγωιστή μεγιστάνα, με τις έντονες αναφορές στον άρχοντα του Τύπου Ράντολφ Χιρστ. Ενας δημοσιογράφος προσπαθεί να φωτίσει την προσωπικότητα του ήρωα, μέσα από τις αφηγήσεις εκείνων που τον έζησαν.

Πέρα από τις καινούργιες τεχνικές και αισθητικές αναζητήσεις, που συζητήθηκαν και έμελλε να πολυμεταχειριστούν αργότερα, ο εικοσιπεντάχρονος δημιουργός πρόβαλε σαν μια μεγαλοφυία στον κινηματογραφικό χώρο. Γεγονός που θα ξεκινήσει τον πόλεμο εναντίον του, αφού δεν θα μπορέσει ποτέ να συμβιβαστεί με τους παραδοσιακούς χολιγουντιανούς κανόνες.

Ελεύθερος και ασυμβίβαστος θα βαδίσει τον δρόμο του, όσο γινόταν, δίνοντας την εκθαμβωτική έμπνευση του «Πολίτη Κέιν» και στη δεύτερη ταινία του «Οι θαυμάσιοι Αμπερσονς», ταινία που οι παραγωγοί κατάντησαν αγνώριστη, για να μπορέσει να φτάσει στις αίθουσες. Αυτό το εντυπωσιακό μελόδραμα (από το βιβλίο του Μπουθ Τάργκιγκτον) πάνω στην άνοδο και πτώση μιας οικογένειας, που φτάνει τα όρια του πάθους, είναι ο γνήσιος Γουέλς, τουλάχιστον όσο ήταν και ο «Πολίτης Κέιν».

Το μέλλον δύσκολο, όμως εκείνος προκαλεί με τον γάμο του με τη Ρίτα Χέιγουορθ, πρώτη σταρ της «Κολούμπια», και φέρνει στην επικαιρότητα το σλόγκαν η «ομορφιά και το πνεύμα» (Το Χόλιγουντ θα το θυμηθεί μια δεκαετία αργότερα, με τη Μονρόε και τον Αρθουρ Μίλερ).

Με τη μεσολάβηση της γυναίκας του θα γυριστεί από την Κολούμπια «Η κυρία από τη Σαγγάη» (1947), όπου παρουσιάζει την άλλοτε κοκκινομάλλα «Τζίλντα» μια πλατινένια γόησσα με κοντά μαλλιά, σ' ένα παράξενο ατμοσφαιρικό φιλμ νουάρ, στον ρόλο μιας επικίνδυνης ηρωίδας.

Η ταινία έκανε δύο χρόνια να φτάσει στις αίθουσες, λόγω αντιθέσεων σκηνοθέτη και εταιρείας και όταν βγήκε βρήκε το ζευγάρι χωρισμένο: εκείνη ξαναβρέθηκε στο γνώριμο κλίμα της με την «Κάρμεν» κι ένα καινούργιο σύζυγο, τον Αλί Χαν, εκείνος ξεκίναγε το φεστιβάλ Σέξπιρ, στην οθόνη με τον «Μακμπέθ» και τον «Οθέλλο» και πολλές δυσκολίες.

Ο «Μακμπέθ» (1948) γυρίστηκε σε χρόνο-ρεκόρ και παρουσιάστηκε σαν βάρβαρος ήρωας, μέσα σε ατμόσφαιρα τρόμου. Δίχασε κοινό και κριτικές, όμως γοήτευσε τον Ζαν Κοκτό, που τον παρουσίασε στο φεστιβάλ «καταραμένων ταινιών» του Μπίαριτς.

Σε λίγο ο Γουέλς διασχίζει οριστικά τον Ατλαντικό για την Ευρώπη και ταλαιπωρείται τρία χρόνια για να βρει λεφτά για τον «Οθέλλο». Το αποτέλεσμα όμως είναι εξαιρετικό, ένας συναρπαστικός κινηματογραφικός Σέξπιρ (τον είδαμε πρόσφατα στην Αθήνα) με Xρυσό Φοίνικα Καννών 1952.

Οι Κάννες θα εκτιμήσουν το 1966 και τον «Φάλσταφ» («Καμπάνες του μεσονυχτίου») όπου θα δούμε έναν αγνώριστο υπέρβαρο Γουέλς να ερμηνεύει τον σεξπιρικό ήρωα. Ομως θυμάται πάντα τις αναζητήσεις του «Πολίτη Κέιν», με δύο διάσημες ταινίες στα χρόνια του '50: « Ο κύριος Αρκάντιν» (1955) με την Κατίνα Παξινού σε χαρακτηριστικό ρόλο -θα το δούμε σύντομα σε επανέκδοση- και «Αρχοντας του τρόμου» (1958) με Τσάρλτον Ιστον, Μάρλεν Ντίτριχ, ταινίες εκπληκτικής ατμόσφαιρας με αναφορές στον «Κέιν», αλλά και στο χαρακτηριστικό μοτίβο για τη «μανία της εξουσίας» που κυριαρχεί έντονα.

Η συνάντησή του με τον Κάφκα («Δίκη», 1962) στέκεται ορόσημο στην καριέρα του, με τον Αντονι Πέρκινς, Γιόζεφ Κ. και Ζαν Μορό, Ρόμι Σνάιντερ, Ακίμ Ταμίροφ.

Είναι ακόμη ο ηθοποιός Γουέλς, σε αναρίθμητες ταινίες άλλων, πολλές μέτριες και κακές. Επικεφαλής όλων ο θρυλικός Χάρι Λάιμ στον «Τρίτο άνθρωπο», κλασική ταινία του Κάρολ Ριντ.

«Πολλοί θα καταλάβουν», έλεγε συχνά, «γιατί δέχτηκα να κάνω μερικούς απ' αυτούς τους ρόλους. Πάντα είχα ανάγκη τα χρήματα...».

Η «ανάσταση» του Όρσον Γουέλς

Εφημερίδα Το Βήμα, 16/8/1998

Τα στούντιο του Χόλιγουντ που απέφευγαν τον μεγάλο σκηνοθέτη τα τελευταία χρόνια της καριέρας του τώρα προσπαθούν να τον επαναφέρουν στη ζωή μέσα από τα έργα του

Ο Όρσον Γουέλς ήταν ένας υπερήφανος και αγέρωχος άνδρας που κατάντησε προς το τέλος της καριέρας του να εμφανίζεται σε διαφημίσεις σέρι και σε ταινίες τρίτης διαλογής (όπως το «Butterfly» με την Πία Ζαντόρα) μόνο και μόνο για να εξασφαλίσει τους απαραίτητους οικονομικούς πόρους. Ποτέ όμως δεν αμφισβήτησε την καλλιτεχνική του ακεραιότητα: «Οταν πεθάνω, θα ξεδιαλέγουν τα δημιουργικά μου κόκαλα» εκμυστηρεύθηκε κάποτε στον φίλο και συνεργάτη του Χένρι Τζέιγκλομ, επίσης σκηνοθέτη. «Οι ταινίες ξαφνικά θα βρουν χρηματοδότες και θα αποκατασταθούν. Παλιά σενάρια που κανένας δεν ήθελε να προωθήσει θα ανατεθούν σε κάποιους πιτσιρικάδες. Θα γραφτούν βιογραφίες μου και θα γυριστούν ντοκυμαντέρ. Είναι απλώς αναπόφευκτο».

Δεκατρία χρόνια μετά τον θάνατό του (πέθανε σε ηλικία 70 ετών μετά από καρδιακή προσβολή) οι προφητείες του πραγματοποιούνται ακριβώς όπως φαντάστηκε. Τον Μάιο που μας πέρασε ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Τιμ Ρόμπινς ξεκίνησε τα γυρίσματα της ταινίας «The Cradle Will Rock». Πρόκειται για ένα χρονικό που παρακολουθεί τις προσπάθειες του Γουέλς και του πρώην συμπαραγωγού του Τζον Χάουζμαν να ανεβάσουν μια όπερα την οποία δεν ενέκρινε η αμερικανική κυβέρνηση επειδή πήγαινε ενάντια στα συμφέροντά της (η όπερα υποστήριζε τα σωματεία). Η παραγωγή του Ρόμπινς προσείλκυσε μια πλειάδα γνωστών ηθοποιών όπως η Βανέσα Ρεντγκρέιβ, η Σούζαν Σάραντον (σύζυγος του Ρόμπινς), η Εμιλι Γουότσον και ο Τζον Κιούζακ.

Τον περασμένο μήνα ξεκίνησαν επίσης τα γυρίσματα της ταινίας «The Big Brass Ring», για τις ανάγκες της οποίας ο σκηνοθέτης Τζορτζ Χίκενλουπερ προσάρμοσε το σενάριο που είχε γράψει ο Γουέλς. Θέμα της, μια φιλία υψηλών πολιτικών προσώπων που οδηγείται σταδιακά στην καταστροφή. Πρωταγωνιστούν ο Γουίλιαμ Χαρτ και ο Νάιτζελ Χόθορν.

Τον Σεπτέμβριο η Universal σκοπεύει να επανεκδώσει την ταινία «Άρχων του τρόμου» («Touch of Evil»), το νουάρ αριστούργημα που γύρισε ο Γουέλς το 1958. Η αποκατάσταση της ταινίας έγινε σύμφωνα με τις αρχικές προθέσεις του σκηνοθέτη. Την ίδια περίοδο ο Ρίντλεϊ και ο Τόνι Σκοτ σχεδιάζουν την παραγωγή του «RKO 281», μιας ταινίας με τη μορφή ντοκυμαντέρ που βασίζεται στο «Η διαμάχη για τον "Πολίτη Κέιν"», στο ντοκυμαντέρ στο οποίο ο Γουέλς κατέγραψε τις προσπάθειες του Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ να εμποδίσει την κυκλοφορία του «Πολίτη Κέιν». Τέλος, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έρθει ξανά στο φως η ταινία «The Other Side of the Wind», που φυλάσσεται προς το παρόν σε μια γαλλική τραπεζική θυρίδα.

Όλες αυτές οι «αναστηλωτικές» προσπάθειες είναι τιμητικές για το πρόσωπο του Γουέλς, δεν παύουν όμως να προκαλούν τον σκεπτικισμό πολλών από τους φίλους και συνεργάτες του: «Το βρίσκω ιδιαίτερα ειρωνικό» σχολιάζει ο σκηνοθέτης Πίτερ Μπογκντάνοβιτς. «Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Ορσον εθεωρείτο ξοφλημένος ­ τώρα τον θεωρούν ιδιοφυΐα». Ο Τζέιγκλομ είναι ιδιαίτερα εξοργισμένος με τις νέες ταινίες: «Μοιάζει με ένα είδος καλλιτεχνικής νεκροφιλίας» υποστηρίζει. «Το Χόλιγουντ δεν μπορεί, φαίνεται, να κάνει τίποτε πρωτότυπο. Και ο Ορσον δεν ήταν τίποτε αν δεν ήταν πρωτότυπος. Υπάρχει τώρα όλο αυτό το ενδιαφέρον για εκείνον και τη δουλειά του, όταν όμως ήταν ζωντανός, τον παραμέριζαν. Δεν του άνοιγαν καν τις πόρτες».

Όσον αφορά τους «διαδόχους» του Γουέλς, ο Ρόμπινς παραμένει σιωπηλός ενώ ο Χίκενλουπερ δήλωσε ότι αναμένει αυστηρή επίθεση από τους θαυμαστές του μεγάλου σκηνοθέτη. Επιμένει όμως ότι δεν προσπαθεί να διακριθεί εις βάρος του Γουέλς: «Έχω αρχίσει να βλέπω την ταινία αυτή ("The Big Brass Ring") σαν δική μου. Δεν προσπαθώ να φτιάξω μια ταινία στο στυλ του Γουέλς ­ αυτό θα ισοδυναμούσε με καλλιτεχνική αυτοκτονία».

Κάνοντας μια σύντομη αναδρομή θα διαπιστώσουμε ότι η κινηματογραφική βιομηχανία άρχισε να ενοχλείται με τα «καμώματα» αυτού του «παιδιού-θαύματος» λίγο μετά την κυκλοφορία του «Πολίτη Κέιν». Το 1942, όταν έγινε η πρώτη προβολή της επόμενης ταινίας του Γουέλς («Οι Υπέροχοι Αμπερσονς», «The Magnificent Ambersons»), στην Πομόνα της Καλιφόρνιας, τα δύο τρίτα του κοινού δυσανασχέτησαν με το ζοφερό τέλος. «Εξίσου κακό, αν όχι χειρότερο από τον "Πολίτη Κέιν"» ήταν μία από τις κριτικές. Το υπόλοιπο τρίτο βέβαια χειροκρότησε. Την εποχή εκείνη ο Γουέλς βρισκόταν στη Βραζιλία για τα γυρίσματα της επόμενης ταινίας του και έτσι δεν μπόρεσε να εμποδίσει το «τσεκούρεμα» των «Υπέροχων Αμπερσονς» που ολοκληρώθηκε χωρίς την άδειά του. Σταδιακά ως τις αρχές της δεκαετίας του 1960 εθεωρείτο από όλα τα στούντιο «persona non grata».

Τα προβλήματα αυτά δεν προέκυπταν τυχαία. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Γουέλς ήταν ένας αυθεντικός μάγος που δεν ήθελε με τίποτε να απαρνηθεί τα τρυκ του. Σε μια περίοδο που το Χόλιγουντ θησαύριζε από εμπορικές επιτυχίες όπως «Τα σαγόνια του καρχαρία», «Ο Πόλεμος των Άστρων» και ο «Ιντιάνα Τζόουνς», ο Γουέλς επιχειρούσε χωρίς επιτυχία να ξαναγυρίσει τον «Βασιλιά Λιρ». «Ο Ορσον αγνοούσε μακαρίως τις ανάγκες του στούντιο και των χρηματοδοτών του ­ αυτό ήταν μέρος της γοητείας του αλλά και της καταστροφής του» είπε κάποτε ο Τσάρλτον Ιστον. «Καμία από τις ταινίες του Ορσον Γουέλς δεν έβγαλε χρήματα ­ ούτε καν ο "Πολίτης Κέιν"» παρατηρεί ο Τζέιγκλομ.

Καθώς η καριέρα του έπαιρνε την κατιούσα, ο Γουέλς αποτραβιόταν και έπεφτε σε ολοένα μεγαλύτερη κατάθλιψη: έτρωγε και έπινε μέχρι τελικής πτώσεως. «Ηρθε κάποια στιγμή στη ζωή πολλών ανθρώπων από το στενό περιβάλλον του Ορσον που έπρεπε να αποφασίσουν αν επρόκειτο να συνεχίσουν τη δική τους ζωή ή απλώς να φροντίζουν τον Ορσον. Ή τουλάχιστον να βοηθούν τον Ορσον να φροντίζει τον εαυτό του» θυμάται ο Μπογκντάνοβιτς. Πιστεύει ακόμη ότι ο Γουέλς ήταν ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένος σχετικά με την εξατμιζόμενη λάμψη του μέσα στο Χόλιγουντ. «Ο Ορσον μού είπε κάποτε: "Είσαι ένας δημοφιλής σκηνοθέτης". Και τον ρώτησα: "Με υποτιμάς, δηλαδή;". "Δεν σε υποτιμάω, Πίτερ. Ο Ντίκενς ήταν δημοφιλής συγγραφέας, το ίδιο και ο Σαίξπηρ ­ δύο από τους αγαπημένους μου. Προσπαθώ απλώς να τραβήξω μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ μας. Εγώ δεν είμαι δημοφιλής σκηνοθέτης. Μακάρι να ήμουν».

«Ο Γουέλς βρισκόταν πολλά χρόνια μπροστά από την εποχή του» υποστηρίζει ο Μπογκντάνοβιτς. «Δεν έκανε όλη τη δουλειά που θα μπορούσε ή θα έπρεπε να είχε κάνει. Νομίζω ότι ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης ανήκει σε εκείνους τους ανθρώπους που δεν του έδιναν μια ευκαιρία. Τους τρόμαζε. Τους άρεσε να καυχιούνται ότι έφαγαν μαζί του, δεν του έδιναν όμως τα λεφτά που χρειαζόταν για να κάνει τις ταινίες του. Δεν πιστεύω ότι έχασε ποτέ την αυτοπεποίθησή του, συχνά όμως έχανε το κουράγιο του».

Ο Τζέιγκλομ ­ που δείπνησε με τον Γουέλς μία ημέρα προτού πεθάνει ­ συμφωνεί: «Προσπάθησα να τον κρατήσω χαρούμενο, αισιόδοξο και ενθουσιώδη ­ μακριά από εκείνη τη βαθιά κατάθλιψη που τον παραμόνευε σε κάθε στροφή. Ελεγα τα πάντα, ακόμη και ψέματα, προκειμένου να τον κρατήσω στη ζωή: "Νομίζω ότι έχουμε μαζέψει γύρω στα τρία εκατομμύρια"».

Αναστενάζει και προσθέτει με θλίψη: «Δυστυχώς δεν μπόρεσα να του εξασφαλίσω το πιο σημαντικό δώρο». Ποιο ήταν αυτό; «Μια ταινία να σκηνοθετήσει».

Λόγια σοφίας από τον καλλιτέχνη