Από το κινητοσκόπιο στα σύγχρονα μπλοκμπάστερ

Hλίας Κανέλλης, εφ. Τα Νέα, 17/3/2012

Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1890, εφευρέτες και επιχειρηματίες έκαναν αγώνα δρόμου ποιος θα προλάβει πρώτος να λανσάρει τη δική του εφεύρεση, χάρη στην οποία θα μπορεί το κοινό να βλέπει στιγμιότυπα της πραγματικότητας, που είχαν αποτυπωθεί σε φωτογραφικό φιλμ, να αναπαρίστανται ως κινούμενη εικόνα. Ανάμεσα στους εφευρέτες-επιχειρηματίες αυτούς και ο Τόμας Εντισον, ο οποίος είχε λανσάρει πρώτος έναν μηχανισμό που ο ίδιος ονόμαζε κινητοσκόπιο. Δεν πρόλαβε όμως να κατακτήσει την αγορά. Τον έφαγαν στη στροφή του ανταγωνισμού δυο αδέλφια από τη Λυών της Γαλλίας, ο Λουί και ο Ογκίστ Λιμιέρ, ιδιοκτήτες της μεγαλύτερης κατασκευάστριας εταιρείας φωτογραφικών πλακών στην Ευρώπη.

Οι Λιμιέρ κατασκεύασαν «μια κομψή, μικρή κάμερα, τον κινηματογράφο, που χρησιμοποιούσε φιλμ 35 χιλιοστών και έναν μηχανισμό διακεκομμένης κίνησης ο οποίος βασιζόταν στον αντίστοιχο μηχανισμό της ραπτομηχανής. Η κάμερα αυτή μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ως τυπωτική μηχανή για τις κόπιες των ταινιών. Στη συνέχεια, τοποθετημένη μπροστά από έναν μαγικό φανό, αποτελούσε επίσης μέρος της μηχανής προβολής. Οι αδελφοί Λιμιέρ πήραν τη σημαντική απόφαση να γυρίσουν τις ταινίες τους με δεκαέξι καρέ το δευτερόλεπτο (αντί για τα σαράντα έξι που χρησιμοποιούσε ο Εντισον) [...] Η πρώτη ταινία με αυτό το σύστημα είχε τον τίτλο "Έξοδος από το εργοστάσιο" και γυρίστηκε όπως φαίνεται τον Μάρτιο του 1895. Η ταινία προβλήθηκε δημόσια σε μια συνάντηση του Συλλόγου για την Προώθηση της Εθνικής Βιομηχανίας στο Παρίσι στις 22 Μαρτίου».

Τα παραπάνω είναι, σε γενικές γραμμές, γνωστά σε πολύ κόσμο. Δεν παύουν όμως, με τις ξεχωριστές λεπτομέρειές τους και με μεγάλη ακρίβεια, να αποτελούν την ιδανική εισαγωγή στο μεγάλο αφήγημα της ιστορίας του κινηματογράφου, μιας τέχνης που πολύ σύντομα θα μετατρεπόταν σε κραταιά βιομηχανία, από τις ισχυρότερες βιομηχανίες του 20ού αιώνα.

Την εξέλιξη του κινηματογράφου, τις δημιουργικές περιόδους του ανά χώρα και ανά ιστορική εποχή, τη σχέση του με τις ιδεολογικές, πολιτικές και αισθητικές ανησυχίες, τα πρόσωπα που διαμόρφωσαν τα τεχνολογικά, τα οικονομικά και, κυρίως, τα καλλιτεχνικά επιτεύγματά του καταγράφει, με μεγάλη ακρίβεια και έμφαση στα ουσιαστικά, μια νέα, ογκώδης ιστορία, η έλλειψη της οποίας από την ελληνική αγορά του βιβλίου άφηνε έως σήμερα ένα τεράστιο κενό. Η «Ιστορία του κινηματογράφου» της καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο του Γουισκόνσιν Μάντισον Κριστίν Τόμπσον και του συναδέλφου της Ντέιβιντ Μπόρντγουελ στο ίδιο πανεπιστήμιο είναι μια σπουδαία έκδοση αναφοράς, που δεν μπορεί να λείπει από τη βιβλιοθήκη όσων ασχολούνται με την οπτικοακουστική κουλτούρα - καλλιτεχνών, μελετητών και φοιτητών.

Καθρέφτης των εξελίξεων

Η ελληνική βιβλιογραφία δεν είναι ιδιαίτερα πλούσια σε βιβλία για τον κινηματογράφο, σε πολλές περιπτώσεις απουσιάζουν από την αγορά ακόμα και τα βασικά. Η μοναδική σημαντική ιστορία του κινηματογράφου, π.χ., που κυκλοφορούσε έως πρόσφατα στα ελληνικά είναι του σπουδαίου Γάλλου Ζορζ Σαντούλ, αλλά, μαζί με τα παραρτήματα, σταματάει στα τέλη της δεκαετίας του 1970 - λείπουν δηλαδή τρεις κοσμογονικές δεκαετίες, όχι μόνο για τον κινηματογράφο ως τέχνη αλλά και για την τεράστια πλέον βιομηχανία του οπτικοακουστικού.

Η ογκωδέστατη Ιστορία των Τόμπσον - Μπόρντγουελ, που καλύπτει μέρος αυτού του βιβλιογραφικού κενού, συντάχθηκε με την ίδια λογική με την οποία είχε εργαστεί και ο Σαντούλ. Προσεγγίζει, δηλαδή, τον κινηματογράφο όχι ως κλειστό καλλιτεχνικό σύμπαν αλλά, αντίθετα, ως μια πολυπρισματική τέχνη στην οποία αντανακλώνται οι κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές, αισθητικές και τεχνολογικές συνθήκες της κάθε εποχής.

Η διήγηση της εξέλιξης του κινηματογράφου αρχίζει, προφανώς, από τις απόπειρες των πιονιέρων να ανακαλύψουν τις μηχανές βάσει των οποίων θα μπορούσε να καταγραφεί κατ' αρχάς και, στη συνέχεια, να προβληθεί κινούμενη εικόνα. Η συνέχεια δεν κρύβει εκπλήξεις. Οι συγγραφείς υιοθετούν την κατηγοριοποίηση που, σε γενικές γραμμές, έχει επικρατήσει στον χώρο των ιστορικών του κινηματογράφου. Αρχίζουν, φυσικά, από τα πρώτα χρόνια, περιγράφοντας ωστόσο την προσπάθεια για κατάκτηση των μέσων και διεύρυνση του κοινού της νέας τέχνης πρωτίστως ως οικονομικό ανταγωνισμό εταιρειών του θεάματος. Ιδιαίτερη σημασία έχει το κεφάλαιο που περιγράφει πώς η Αμερική πήρε την πρωτοκαθεδρία από την Ευρώπη και πώς έθεσε τα θεμέλια της τεράστιας βιομηχανίας του θεάματος στην οποία μετατράπηκε το Χόλιγουντ - ώς το 1920 είχαν ιδρυθεί τα μεγάλα στούντιο. Στο πλαίσιο αυτής της κυριαρχίας, σημαντικό ρόλο έπαιξε η προσπάθεια δημιουργίας μιας ενιαίας, κατανοητής από όλους αφηγηματικής κινηματογραφικής γλώσσας. Στην παγίωσή της έπαιξαν ρόλο οι κινηματογραφικοί φακοί και το μοντάζ. Πρωτοπόρος στην κατάκτηση της γλώσσας, ο σκηνοθέτης Ντέιβιντ Γουόρκ Γκρίφιθ, δημιουργός στη συνέχεια ταινιών όπως η «Γέννηση ενός έθνους» και η «Μισαλλοδοξία».

Ένας ανήσυχος αιώνας

Η ιστορική αφήγηση παρακολουθεί με συνέπεια και μέθοδο τις εξελίξεις ολόκληρου του αιώνα. Τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, παράλληλα με το Χόλιγουντ, ανθούν οι εθνικές κινηματογραφίες σε χώρες όπως η Γερμανία, η Ιταλία, η Ρωσία.

Το κίνημα του κινηματογραφικού ιμπρεσιονισμού στη Γαλλία και, αργότερα, η εξάπλωση του κινηματογράφου τέχνης γύρω από το Παρίσι, ο εξπρεσιονισμός της περιόδου της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης στη Γερμανία, ο κινηματογράφος της πρωτοπορίας στην επαναστατημένη Σοβιετική Ενωση, το κίνημα του μοντάζ, ο Αϊζενστάιν και ο Λεβ Κουλέσοφ αλλά και το τέλος της περιόδου του βωβού στο Χόλιγουντ είναι οι κύριοι αισθητικοί άξονες ώς τα μέσα της δεκαετίας του 1920.

Τα πρώτα χρόνια του ηχητικού κινηματογράφου, η εμφάνιση ορισμένων θεμελιωδών κινηματογραφικών ειδών (το μιούζικαλ, η κωμωδία σκρούμπολ, οι ταινίες τρόμου, τα κοινωνικά, τα γκανγκστερικά, τα πολεμικά και το φιλμ νουάρ), η επένδυση στα κινούμενα σχέδια και η ανοχή ακόμα και κινηματογραφιστών που εμφανίστηκαν ως ανατροπείς του συστήματος, όπως ο Όρσον Γουέλς, δίνουν στο Χόλιγουντ την αδιαφιλονίκητη πρωτοκαθεδρία.

Την ίδια στιγμή, στα βρετανικά στούντιο εμφανίζεται ο μετέπειτα μετρ του σασπένς Αλφρεντ Χίτσκοκ, στη Σοβιετική Ενωση όλα τα χωνεύει ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός και στη ναζιστική Γερμανία, με πρωτοπόρο τη Λένι Ρίφενσταλ, ο προπαγανδιστικός κινηματογράφος είναι μονόδρομος.

Θα ακολουθήσει ο πόλεμος, η άνθιση του ευρωπαϊκού κινηματογράφου με κινήματα όπως ο νεορεαλισμός, το free cinema, η κυριαρχία της θεωρίας του δημιουργού στη Γαλλία και η εδραίωση του νέου κύματος, η δημιουργία ανεξάρτητων σκηνών στην Αμερική, με πειραματικό και αβανγκάρντ, η πτώση του Χόλιγουντ μετά το 1960 και η ανάστασή του. Ενας αιώνας γεμάτος γεγονότα.

Την εποχή του Ίντερνετ

Το βιβλίο, συστηματικά παρεμβατικό σε όλες τις επιλογές του, δεν αφήνει περίοδο ή καλλιτέχνη που να μην τον καταγράψει, συνδυάζοντάς τον με την περιρρέουσα καλλιτεχνική και κοινωνικοπολιτική ατμόσφαιρα. Φτάνει μάλιστα ώς τις μέρες μας και στις αλλαγές που φέρνει στο κινηματογραφικό προϊόν, στην παραγωγή και στην πρόσληψή του, η μαζική εισβολή της ψηφιακής τεχνολογίας. Το σχετικό απόσπασμα είναι διαφωτιστικό:

«Στην αυγή του 21ου αιώνα, η διαφοροποίηση των προτιμήσεων είναι πολύ μεγαλύτερη απ' ό,τι σε προγενέστερες εποχές. Καθώς ο έλεγχος που ασκεί το Χόλιγουντ έγινε ακόμα πιο στενός, ο αριθμός των φεστιβάλ που προβάλλουν ιδιότυπες ταινίες εκτοξεύτηκε στα ύψη. Χάρη στην καλωδιακή τηλεόραση και στο οικιακό βίντεο, οι άνθρωποι που ζουν έξω από τις μεγαλουπόλεις μπορούν να παρακολουθήσουν ταινίες που δεν θα προβάλλονταν ποτέ στις τοπικές αίθουσες. Οι υποκουλτούρες των φαν προωθούν ταινίες που απέχουν από τη χολιγουντιανή αντίληψη [...]». Η εποχή μας είναι συνυφασμένη με τη μεγάλη διάδοση της εικόνας, της ισχύος της, της πειθούς της, των μηνυμάτων της και των χρήσεών της.

Η ογκώδης έκδοση στα ελληνικά, με ρέοντα λόγο και εξαιρετική τεκμηρίωση σε αναφορές, ονόματα και ταινίες, οφείλει πολλά στη μετάφραση του Νίκου Λερού και της Ρίτας Κολαΐτη, καθώς και στην επιμέλεια της Εύας Στεφανή.