Μίνι επανάσταση με βιβλία νέας γενιάς

Μανώλης Πιμπλής, 16/9/2006

Η νέα παιδαγωγική αντίληψη βάζει τον μαθητή να συμμετέχει πιο ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία

Μια μικρή επανάσταση συντελείται από φέτος στα ελληνικά σχολεία, με πρωτοβουλία της προηγούμενης κυβέρνησης και συναίνεση (έπειτα από μια αρχική αμηχανία) της σημερινής. Με ένα πολύπλοκο σύστημα ισορροπιών - ιδεολογικών και άλλων - που μόνο η ελληνική γραφειοκρατία θα μπορούσε να επινοήσει, αλλά και με πολλή δουλειά από όλες τις πλευρές, δεκάδες νέα σχολικά εγχειρίδια σπρώχνουν την - πρωτοβάθμια κυρίως - εκπαίδευση βήματα μπροστά, προσφέροντας σε ορισμένους τομείς σύγχρονες μεθόδους διδασκαλίας και βάζοντας τις βάσεις για μελλοντική ριζική αναθεώρηση του τρόπου διδασκαλίας και στο «αγκάθι» που λέγεται Λύκειο

«Αν δεν υπάρξει συνολική προσαρμογή του εκπαιδευτικού συστήματος, όσο καλά και αν είναι τα βιβλία, θα ακυρωθούν», λέει ο λέκτορας του Ιονίου Πανεπιστημίου Κώστας Αγγελάκος ενώ η Χριστίνα Βέικου, σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, λέει ότι «είμαστε η μόνη χώρα στην Ευρώπη που δεν έχει πάγιο επιμορφωτικό σύστημα για τους εκπαιδευτικούς». Και οι δύο είχαν κομβικό ρόλο στην υπόθεση των νέων εγχειριδίων

Σήμερα ο όρος «μεταρρύθμιση» χρησιμοποιείται κατά κόρον ως κυβερνητικό σύνθημα για λόγους επικοινωνιακούς, χάνοντας το βάρος του. Άλλοτε ήταν συνδεδεμένος με τον χώρο της εκπαίδευσης και κυρίως με τις μεγάλες αλλαγές, όπως η δωρεάν παιδεία που εισήχθη από τον Γεώργιο Παπανδρέου ή η εισαγωγή της Δημοτικής από τον Γεώργιο Ράλλη.

Τώρα βρισκόμαστε ενώπιον μιας νέας γενιάς σχολικών εγχειριδίων στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο, που φέρουν το σπέρμα μιας σημαντικής αλλαγής - ακόμα και για «μίνι μεταρρύθμιση» θα μπορούσε να μιλήσει κανείς, με την αυθεντική σημασία του όρου. Όχι σε όλα τα μαθήματα και όχι σε όλη την έκταση της δωδεκάχρονης εκπαίδευσης. Θέτει όμως τις βάσεις μιας νέας παιδαγωγικής αντίληψης που βάζει τον μαθητή να συμμετέχει πιο ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία, αξιοποιεί περισσότερο τα ενδιαφέροντά του και καλλιεργεί την κριτική του σκέψη.

Πώς έγιναν ξαφνικά όλα αυτά τα θαυμαστά; Η απάντηση είναι: καθόλου εύκολα. Χρειάστηκαν σχεδόν δέκα χρόνια, τρεις υπουργοί διαφορετικών κυβερνήσεων και τρεις διαφορετικοί πρόεδροι του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για να φτάσει επιτέλους ο δυσκίνητος κρατικός μηχανισμός να κάνει τις αλλαγές που, όπως φαίνεται εκ των υστέρων, είχαν επιτέλους ωριμάσει κοινωνικά.

Κυβερνητική αμηχανία

Το βιβλίο Ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού ήδη προκάλεσε τις αντιδράσεις της Εκκλησίας (μιλά για μείωση του ρόλου της στην Ελληνική Επανάσταση), ενώ από την πλειονότητα των εκπαιδευτικών θεωρείται «λίγο δύσκολο αλλά πρωτοποριακό», λόγω του μη εθνοκεντρικού του χαρακτήρα, της χρήσης των πηγών αλλά και της επέκτασής του μέχρι τη χούντα και την κυπριακή τραγωδία

Και βέβαια χρειάστηκε να δουλέψουν εκατοντάδες εκπαιδευτικοί αλλά και να δοθούν μάχες ουσίας ανάμεσα στους συγγραφείς και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο που διατηρούσε πάντα τον τελευταίο λόγο.

Όσο για τη σημερινή κυβέρνηση... Στην αρχή έδειξε αμηχανία, παγώνοντας για ένα διάστημα τις διαδικασίες. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που πίεζαν για ακύρωση των αλλαγών, μιλώντας για «βιβλία του ΠΑΣΟΚ». Μετά όμως, και μπροστά στον κίνδυνο να χαθούν ευρωπαϊκά κονδύλια αλλά και να χρεωθεί η κυβέρνηση τη ματαίωση μιας τόσο επίπονης διαδικασίας αλλαγής, έδωσε το πράσινο φως. Εκπαιδευτικός έλεγε ότι μπορεί και να μην έγινε αντιληπτή η έκταση της αλλαγής και ότι αν είχε γίνει, η σημερινή κυβέρνηση θα την ακύρωνε. Άλλοι λένε ότι υπήρξε ωρίμανση του αιτήματος στην εκπαιδευτική κοινότητα και δεν μπορούσε το ποτάμι να γυρίσει πίσω. Η ίδια η υπουργός, λένε πληροφορίες, ζήτησε να δει ένα μόνο - μάλλον το πιο επίμαχο - βιβλίο: το εγχειρίδιο Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού της Μαρίας Ρεπούση. Και το ενέκρινε.

Το μέγα πρόβλημα του νέου συστήματος είναι η επιμόρφωση. Την προηγούμενη εβδομάδα δάσκαλοι και καθηγητές κλήθηκαν να επιμορφωθούν από τους λεγόμενους «πολλαπλασιαστές», τους εκπαιδευτικούς εκείνους που είχαν επιμορφωθεί από τους συγγραφείς. Τα αποτελέσματα μάλλον πενιχρά. Δάσκαλος που υπηρετεί στην Αθήνα και παρακολούθησε τα σεμινάρια αυτά, μας είπε: «Στο τέλος όλοι κατέληγαν με το επιμύθιο: "Τα λέει όλα το βιβλίο του δασκάλου". Ναι, αλλά αυτό που χρειαζόμασταν ήταν ένα υποδειγματικό μάθημα. Γιατί η φιλοσοφία των μαθημάτων αλλάζει εντελώς».

Οι επιμορφώσεις

Η φιλόλογος Χριστίνα Βέικου, σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου με αντικείμενο ευθύνης τα φιλολογικά μαθήματα του Γυμνασίου, λέει πάντως ότι οι επιμορφώσεις «δεν είναι εικονικές, όπως ειπώθηκε». Και ότι «άλλοτε τα συνοδευτικά βιβλία για τους καθηγητές ήταν δύο-τρία για κάθε σχολείο ενώ σήμερα στέλνονται όλα για τον καθένα». Πάντως και η ίδια επισημαίνει ότι «είμαστε η μόνη χώρα στην Ευρώπη που δεν έχει πάγιο επιμορφωτικό σύστημα». Οι άλλες χώρες, με διαφορετικό σύστημα η κάθε μία, έχουν καθιερώσει τακτά σεμινάρια. «Εδώ είχαμε παλιά το περίφημο

Τα βιβλία της Γλώσσας έχουν προκαλέσει συζητήσεις, γιατί σε ένα ποσοστό κοντά στο 60%, ξεφεύγουν από τα λογοτεχνικά κείμενα και χρησιμοποιούν από άρθρα εφημερίδων μέχρι ταμπέλες, ακόμα και διαφημίσεις

Διδασκαλείο. Ήταν ένα όμως. Και αντί να κάνουμε περισσότερα, το καταργήσαμε κι αυτό», λέει η Χριστίνα Βέικου, επισημαίνοντας επιπλέον ότι «αυτή τη στιγμή, επιμορφωτικός κανονισμός στην Ελλάδα δεν υπάρχει». Και καταλήγει: «Δεν φτάνουν τα βιβλία. Μη φανταστείτε ότι θα αλλάξει η εκπαίδευση μόνο από αυτά. Πρέπει να αλλάξουν πολλά άλλα».

«Τα βιβλία πρέπει να είναι αφορμή για ευρύτερες αναγνώσεις στα σχολεία. Το κείμενο πρέπει να δίνει ώθηση στην εισαγωγή άλλων κειμένων. Αυτή είναι η πρόκληση και όχι να γίνει ένα βιβλίο ευαγγέλιο», τονίζει και ο Κώστας Αγγελάκος, λέκτορας Παιδαγωγικών στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου. «Αλλά σε μια σημερινή οργάνωση σχολείου αυτό είναι ανέφικτο», προσθέτει. «Οι ώρες είναι λίγες. Χρειάζεται ριζική αναδόμηση του ωρολογίου προγράμματος. Όχι επτά ώρες αποστήθιση. Τα βιβλία προτείνουν δραστηριότητες. Αυτό δεν έχει καταλάβει το υπουργείο. Είναι λοιπόν ψευδαίσθηση ότι το καλό βιβλίο αρκεί. Αν δεν υπάρξει συνολική προσαρμογή και το καλό βιβλίο θα ακυρωθεί», λέει.

Η σημερινή αλλαγή έχει μακρά προϊστορία

Ένας άλλος λόγος που η αλλαγή εκείνη έμεινε στη μέση, είναι καθαρά γραφειοκρατικός. Είχε ενταχθεί σε ένα κοινοτικό πρόγραμμα που αφορούσε τα Λύκεια, ενώ η πραγματική αλλαγή έπρεπε να αρχίσει από το Δημοτικό.

Επί υπουργίας Πέτρου Ευθυμίου έγινε κατορθωτό να ενταχθούν οι δύο πρώτες εκπαιδευτικές βαθμίδες, συνολικά, στο Κοινοτικό Πρόγραμμα Στήριξης και να γίνει, από την αρχή πάλι, η παραγωγή νέων βιβλίων. Ο διαγωνισμός προκηρύχθηκε τον Μάιο του 2003 (με πρόεδρο στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο τον Σταμάτη Αλαχιώτη). Σε αντίθεση με την προηγούμενη διαδικασία όπου οι υποψήφιοι θα έπρεπε να καταθέσουν ολόκληρα τα βιβλία τους, το 2003 ζητήθηκε να κατατεθούν δείγματα (το 1/10ο περίπου του βιβλίου) και μάλιστα μέχρι τις 25/8. Ο διαγωνισμός κατά γενική ομολογία υπήρξε αδιάβλητος, χωρίς οι αξιολογητές να γνωρίζουν το όνομα του συγγραφέα του βιβλίου που έκριναν.

Το αποτέλεσμα ήταν να προκριθούν συγγραφικές ομάδες με άποψη και, κυρίως, ήδη έτοιμες από καιρό για το συγκεκριμένο έργο. Τα βιβλία ήταν δεδομένο ότι έπρεπε να αλλάξουν. Είχαν παλιώσει. Μερικά ήταν ήδη 25 ετών!

Οι περισσότερες συγγραφικές ομάδες κατέβηκαν υπό την σκέπη εκδοτικών οίκων. Οι οίκοι που πήραν τη μερίδα του λέοντος ήταν τα Ελληνικά Γράμματα, ο Πατάκης και το Μεταίχμιο, ένα βιβλίο βγήκε μέσω των εκδόσεων Σαββάλας και κάποια από ανεξάρτητες ομάδες. Όπως όμως προέβλεπε από την αρχή η διαδικασία, άπαξ και παρήχθησαν τα βιβλία, τα δικαιώματά τους εκχωρήθηκαν στον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων ενώ ανεγράφη κάπου στο εσωτερικό και το όνομα του αρχικού εκδότη, ως αναδόχου του έργου. Για να μη χαθεί βέβαια και το άρωμα ελληνικής γραφειοκρατίας, το υπουργείο Παιδείας έχει αφήσει μέχρι σήμερα απλήρωτους και τους εκδότες και τους συγγραφείς.

Μάχες

Κατά το στάδιο της παραγωγής των βιβλίων, η διαδικασία που τηρήθηκε ήταν αρκετά περίπλοκη, γιατί έπρεπε να είναι συμβατή τόσο με τις νόρμες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και με τον έλεγχο που ήθελε να ασκήσει το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Οι συγγραφείς παρέδιδαν την ύλη τμηματικά. Ο έλεγχος γινόταν από μία τριμελή επιτροπή που αποτελείτο από έναν πανεπιστημιακό (συναφούς αντικειμένου), έναν σχολικό σύμβουλο και έναν δάσκαλο της πράξης. Και επιπλέον, υπήρχε υπεύθυνος έργου από την πλευρά του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.

Το σύστημα αυτό έχει δύο όψεις. Στην περίπτωση των μαθηματικών, για παράδειγμα, η συνεργασία των δύο πλευρών ήταν «μια ευχάριστη έκπληξη», σύμφωνα με τον επιστημονικό υπεύθυνο για τα βιβλία μαθηματικών Β', Δ' και Ε' Δημοτικού Γιώργο Καργιωτάκη. Γιατί, όπως εξηγεί, παρά το γεγονός ότι «κάποιοι έβλεπαν ακόμα με παλιά γυαλιά», οι συγγραφικές ομάδες έπρεπε να τεκμηριώνουν πειστικά τις επιλογές τους, διαδικασία που απαιτούσε ευθύνη. Από την άλλη, βέβαια, σε μαθήματα με πιο «κρίσιμο» ιδεολογικό χαρακτήρα οι αξιολογητές και το Π.Ι. έβαζαν τα όρια. Δόθηκαν μάχες από τους συγγραφείς. Άλλες κερδήθηκαν άλλες χάθηκαν. Στα βιβλία γλώσσας, για παράδειγμα, κείμενα-παραδείγματα από παραμύθια με μάγους και μάγισσες, που σαγηνεύουν τα παιδιά (από παραμύθια του Ευγένιου Τριβιζά μέχρι τον Χάρι Πότερ), περνούσαν από εξονυχιστικό έλεγχο για να μη δυσαρεστηθεί η Εκκλησία. Με δυο λόγια το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο έκανε την υπέρβαση, δίνοντας τα περισσότερα βιβλία να τα γράψουν προοδευτικά μυαλά, μετά όμως κρατούσε τα γκέμια επιφυλάσσοντας για τον εαυτό του τον ρόλο του εξισορροπιστή.

ΛΕΓΕ ΜΕ... ΔΕΠΠΣ

Όπως εξηγεί η μαθηματικός Μαρία Χιονίδου, άλλοτε πάρεδρος στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και σήμερα επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, οι αλλαγές άρχισαν το 1998. Πολλές δεκάδες πανεπιστημιακών μαθηματικών, σχολικών συμβούλων και δασκάλων της τάξης εργάστηκαν εντατικά και δημιούργησαν το πρώτο επιστημολογικό κείμενο με τη φιλοσοφία της εκπαίδευσης και το αναλυτικό πρόγραμμα κάθε τάξης, το λεγόμενο ΕΠΠΣ (Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών) το οποίο το 2002 έγινε ΔΕΠΠΣ (Διαθεματικό ΕΠΠΣ). Το νέο ΕΠΠΣ, βασίστηκε στις σύγχρονες αρχές της Διδακτικής και ενοποίησε τη γνώση από την Α' Δημοτικού μέχρι την Γ' Λυκείου, σε μια σπειροειδή διάταξη. Όχι κατακερματισμός της γνώσης αλλά κάθε χρονιά επανάληψη της προηγούμενης γνώσης και επέκτασή της. Και επιφυλάσσει για το ΔΕΠΠΣ το 10% του διδακτικού χρόνου στην ενασχόληση στην τάξη με διαστάσεις του αντικειμένου διδασκαλίας που αγγίζουν άλλα θέματα.

400 νέοι τίτλοι για 125 μαθήματα στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο

Εκδοτικό μπρα ντε φερ στο παρασκήνιο

«Πιστεύω ότι το να διανεμηθούν 400 νέοι τίτλοι δια μιας είναι ό,τι αντιπαιδαγωγικότερο μπορούσε να συμβεί», λέει στο «Βιβλιοδρόμιο» ο εκδότης Στέφανος Πατάκης. «Κοιμούνταν τα υπουργεία 20 χρόνια και ξαφνικά ξυπνάνε και τα αλλάζουν όλα μαζί». Ο Στέφανος Πατάκης θεωρεί εαυτόν μάλλον «ριγμένο» στη διαδικασία που ακολουθήθηκε. λέει ωστόσο εκ των υστέρων: «Ευτυχώς που δεν πήραμε περισσότερα βιβλία. Γιατί χρειαζόταν τεράστιος όγκος δουλειάς σε πολύ λίγο χρόνο. Οι συγγραφείς παίρνουν ψιχία για τη δουλειά τους και οι εκδότες έχουν ζημιά οικονομική. Από την άλλη, για να μην γκρινιάζουμε μόνο, πρέπει να πούμε ότι τα νέα βιβλία θα μπορούσαν μεν να γίνουν καλύτερα, είναι όμως οπωσδήποτε κάτι καλύτερο από τα προϋπάρχοντα».

Ο Οδηγός Πολιτιστικών Εκδηλώσεων είναι βιβλίο για τον καθηγητή. Σε όλα τα αντικείμενα ο καθηγητής και ο δάσκαλος εφοδιάζονται με δικά τους εγχειρίδια. Κάτω, σελίδα από το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού που θυμίζει site του Ίντερνετ

Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι οι 400 νέοι τίτλοι αφορούν στην ουσία περί τα 125 γνωστικά αντικείμενα Δημοτικού και Γυμνασίου (ορισμένα αλλάζουν φέτος και άλλα του χρόνου) ενώ για το κάθε αντικείμενο υπάρχουν τρία βιβλία (δύο του μαθητή και ένα του δασκάλου).

Με την άποψη του Στέφανου Πατάκη συμφωνούν εν μέρει και οι δάσκαλοι. Το γενικό κλίμα, όπως μας έλεγε δάσκαλος Δημοτικού της Αθήνας που έχει διδάξει σε όλες τις τάξεις της πρωτοβάθμιας, είναι ότι «τα νέα βιβλία είναι καλύτερα και τα παλιά έπρεπε να αλλάξουν», αλλά και ότι πιθανόν αυτό θα έπρεπε να γίνει σταδιακά, κατά αντικείμενο (φέτος λ.χ. η Γλώσσα, του χρόνου τα Μαθηματικά) ώστε να μπορέσουν και εκείνοι να αφομοιώσουν τις αλλαγές που είναι μεγάλες. «Πώς ο καημένος ο εκπαιδευτικός θα μπορέσει να διδάξει οκτώ νέα αντικείμενα;» αναρωτιέται ο Στέφανος Πατάκης, ενώ δεν είναι λίγοι και οι δάσκαλοι που μιλούν για «χαμένη χρονιά» εφέτος.

Ο αντίλογος είναι ότι για να περάσουν τμηματικά οι αλλαγές θα έπρεπε να γίνονταν τμηματικά και οι διαγωνισμοί. Αυτό θα έβρισκε εμπόδια τόσο ως προς τα ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά προγράμματα όσο και στις ενδεχόμενες πολιτικές αλλαγές. Η προηγούμενη κυβέρνηση δέσμευσε τρόπον τινά τη σημερινή καθώς εισπράχθηκαν τα ευρωπαϊκά κονδύλια.

Τρελοί ρυθμοί

Στην περίπτωση πάλι που τα νέα βιβλία θα έμπαιναν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές θα υπήρχαν άλλα προβλήματα: «Αν οι αλλαγές γίνονταν μία μία, θα χρειάζονταν εννέα χρόνια για να ολοκληρωθούν. Θα είχαν τέτοια αντοχή τα καινούργια βιβλία;» αναρωτιέται ο εκδότης Παύλος Παπαχριστοφίλου (Ελληνικά Γράμματα), ο οποίος συμφωνεί ότι τα παλιά βιβλία είχαν φτάσει και ενδεχομένως ξεπεράσει το όριό τους. Ο Παύλος Παπαχριστοφίλου λέει ότι η αρχική αδράνεια του υπουργείου μετά τις εκλογές οδήγησε σε τρελούς ρυθμούς στη συνέχεια, ενώ οι αλλαγές πήγαν έναν χρόνο πίσω. Επισημαίνει δε πως το γεγονός ότι μένουν απλήρωτοι συγγραφείς και εκδότες καθιστά την κυκλοφορία των βιβλίων παράνομη αφού καταπατούνται όροι της σύμβασης την ώρα που τα χρήματα από την Ε.Ε. έχουν εισπραχθεί.

Στέφανος Πατάκης (Εκδ. Πατάκη), Παύλος Παπαχριστοφίλου (Ελληνικά Γράμματα), Νώντας Παπαγεωργίου (Εκδ. Μεταίχμιο). Οι τρεις οίκοι (συν τις Εκδ. Σαββάλα, αλλά σε πολύ περιορισμένο βαθμό) ήταν οι μόνοι που συμμετείχαν στον διαγωνισμό του υπουργείου Παιδείας για τη συγγραφή των σχολικών βιβλίων. Αντίθετα, στην «αρένα» του σχολικού βοηθήματος («λυσάρια») διαγκωνίζονται πολλοί περισσότεροι εκδότες - με πιο πρόσφατες αφίξεις στον χώρο τις Εκδόσεις Κέδρος και Λιβάνης

Κυκλικότητα

Η σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Χριστίνα Βέικου, πάντως, υποστηρίζει πως «όταν κάνεις μια αλλαγή στη μέθοδο, πρέπει να την κάνεις στην ολότητά της και όχι σε ορισμένες τάξεις αποσπασματικά. Όλοι οι μαθητές πρέπει να μπουν στη νέα γνώση», λέει. Διευκρινίζει ωστόσο ότι πρέπει να υπάρχει κυκλικότητα στις αλλαγές και τα βιβλία να αλλάζουν τακτικά. Στην Αγγλία αλλάζουν ανά πενταετία, στη Γερμανία ανά δεκαετία. «Αυτό που κάνουμε εμείς, να αφήνουμε τα ίδια βιβλία επί είκοσι χρόνια δεν είναι σωστό», λέει.

Ο εκδότης Νώντας Παπαγεωργίου (Μεταίχμιο) επισημαίνει ότι «και πάλι οδηγηθήκαμε στη λογική του κρατικού μονοπωλίου», την ώρα που «στα προγράμματα και των δύο μεγάλων κομμάτων υπάρχει η κατάργηση του ενός και μοναδικού βιβλίου». Λέει δε εμφαντικά ότι «δεν υπάρχει άλλο, πλην των σχολικών βιβλίων, μονοπώλιο στην Ελλάδα ούτε υπάρχει τέτοιο μονοπωλιακό καθεστώς σε άλλες χώρες». Λέει κι εκείνος όμως ότι δεν πρέπει να μηδενίζουμε τις αλλαγές και ότι έγιναν βήματα μπροστά.

... Και τα λυσάρια καλά κρατούν

Παρά τον εκσυγχρονισμό των σχολικών βιβλίων, τα βοηθήματα (κοινώς λυσάρια) ανθούν και αντιπροσωπεύουν τεράστιο τζίρο. Χαρακτηριστικό είναι ότι με τη φετινή αλλαγή, συνωστίζονται πολλοί οίκοι στην πόρτα αυτής της μεγάλης αγοράς. Οι Εκδόσεις Πατάκη έχουν λόγους να ανησυχούν, καθώς θα πρέπει να επιβεβαιώσουν, στη νέα παραγωγή, τη δεσπόζουσα θέση που είχαν στην αγορά της προηγούμενης γενιάς βοηθημάτων ενώ οι άλλοι οίκοι προσπαθούν να αποσπάσουν μεγαλύτερο μερίδιο.

Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στο παιχνίδι, εκτός από τους οίκους Πατάκης, Ελληνικά Γράμματα, Μεταίχμιο, Σαββάλας, Gutenberg και ορισμένους ακόμα που παραδοσιακά ασχολούνται με το αντικείμενο (ή και καινούργιους, όπως οι Εκδόσεις Ξιφαρά), δοκιμάζουν από φέτος τις δυνάμεις τους δύο ακόμη μεγάλοι: ο Κέδρος και ο Λιβάνης. Το σχολικό βοήθημα αφήνει μεγάλα κέρδη, καθώς έχει εξασφαλισμένες ετήσιες ανατυπώσεις χωρίς καινούργια έξοδα παραγωγής. Θα πρέπει πάντως να επισημάνουμε ότι τα σημερινά βοηθήματα δεν έχουν καμία σχέση με τα προ εικοσαετίας λυσάρια. Τα καλύτερα από αυτά έχουν πολύ ελκυστική εμφάνιση και δίνουν περισσότερη ύλη και παραδείγματα για την κατανόηση του σχολικού μαθήματος.

Διατυπώνεται πάντως η ένσταση ότι πολλά βοηθήματα κινούνται σε παλιές λογικές στήριξης του μαθητή, ακυρώνοντας την παιδαγωγική λειτουργία των νέων βιβλίων και καθιστώντας τα δυσκολότερα στα μάτια του μαθητή. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα που δίνει ο Γιώργος Καργιωτάκης για βοηθήματα Μαθηματικών γεμάτα πράξεις και αλγορίθμους.

Τα νέα εγχειρίδια δίνουν βάρος στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και στις πρωτοβουλίες των μαθητών

Εκεί που άλλαξε το τοπίο: Μαθηματικά, Γλώσσα, Ιστορία

Οι μεγαλύτερες αλλαγές εγιναν, κατά κοινή ομολογία, πρώτον στα Μαθηματικά (όλου) του Δημοτικού και δεύτερον στη Γλώσσα. Στον τομέα της Ιστορίας, το βιβλίο που κάνει τη διαφορά και όλοι επισημαίνουν είναι της ΣΤ΄ Δημοτικού που ξεφεύγει από τον στείρο εθνοκεντρισμό. Χωρίς να περνα απαρατήρητη και η αλλαγή στη Β' Γυμνασίου, όπου αντί για «ΡωμαΪκή και Βυζαντινή Ιστορία» μιλάμε πλέον για «Μεσαιωνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία». Μαθήματα όπως η Μελέτη Περιβάλλοντος είχαν ήδη εκσυγχρονιστεί την τελευταία εξαετία, ενώ τα Θρησκευτικά παραμένουν στην ίδια γραμμή, αν και κάπως λιγότερο δογματικά. Αλλαγή υπάρχει και στη Φυσική του Γυμνασίου. Στη Φυσική Αγωγή γίνεται προσπάθεια να μπει και θεωρία αθλημάτων (αντί του «πάρτε μια μπάλα και παίξτε»), ενώ σημαντικές βελτιώσεις φαίνεται να υπάρχουν στα Καλλιτεχνικά και τη Μουσική.

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ: η μεγάλη ρήξη

Οι θεαματικότερες αλλαγές έγιναν στα βιβλία των Μαθηματικών του Δημοτικού. «Το μικρό παιδί έχει ανάγκη να λειτουργήσει με την αφή. Να ακουμπήσει, να πιάσει», λένε οι μαθηματικοί που πλέον δίνουν έμφαση στην κατανόηση, στο «γιατί» των μαθηματικών κανόνων. Αριστερά σελίδα από το καινούργιο εγχειρίδιο της Β' Δημοτικού

«Μαθαίνουμε δρώντας και κατανοώντας» θα μπορούσε να είναι το σύνθημα της αλλαγής στα Μαθηματικά που, όπως όλοι παραδέχονται, είναι θεαματική. Βιβλία με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή που σε τραβάνε να τα λύσεις. Ανάμεσα στους εμπνευστές τους, η Μαρία Χιονίδου - Μοσκοφόγλου, σήμερα επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, τότε όμως σε θέση στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, αλλά και ο Χαράλαμπος Λεμονίδης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, επικεφαλής της συγγραφικής ομάδας των Μαθηματικών της Α' και Γ' Δημοτικού. Όπως και ο Γιώργος Καργιωτάκης, επιστημονικός υπεύθυνος για τα βιβλία της Β', Δ' και Ε' Δημοτικού. «Η μάθηση στηρίζεται σε βιωματικές καταστάσεις. Ξεφεύγει από μηχανιστικές διαδικασίες. Ο μαθητής π.χ. κόβει στα δύο ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο κατά μήκος της διαγωνίου του για να καταλάβει τι σημαίνει ότι το εμβαδόν του τριγώνου είναι αΧβ/2. Ή, για να εξασκηθεί στη μέτρηση, χρησιμοποιεί εποπτικό υλικό και παιχνίδια (το φιδάκι, για παράδειγμα). Αλλάζει η μαθηματική φιλοσοφία και από την αποστήθιση κανόνων γίνεται δημιουργική προσωπική κατασκευή η οποία έχει νόημα και σημασία και είναι πολιτιστικό αγαθό», λέει η Μαρία Χιονίδου. Η οποία εκδηλώνει όμως την απογοήτευσή της που δεν έχει φτάσει στα σχολεία το διδακτικό υλικό - παιχνίδια, γεωμετρικές κατασκευές και άλλα απαραίτητα γι' αυτό τον τύπο διδασκαλίας.

«Πριν, το σημαντικό στα Μαθηματικά ήταν να είναι ο μαθητής καλός τεχνικά. Να μην κάνει λάθη. Να εφαρμόζει διαδικασίες αυτοματισμού», λέει ο Γιώργος Καργιωτάκης. «Τώρα καλός είναι αυτός που κάνει λάθη αλλά μαθαίνει απ' αυτά. Άλλοτε επικεντρώναμε στο γνωστικό. Τώρα επικεντρώνουμε στον ψυχοσυναισθηματικό και ψυχοκινητικό τομέα. Η βαρύτητα δίνεται στη συνεργατική δουλειά σε μια ομάδα, στην εκπόνηση στρατηγικών και στην καταγραφή πολλών διαφορετικών προτάσεων λύσης. Η τεχνική είναι το επιστέγασμα. Το ζήτημα είναι ο μαθητής να καταλάβει. Ειδικά το μικρό παιδί θέλει να ακουμπήσει, να πιάσει. Το να το οδηγήσεις σε μία γρήγορη θεωρητική λύση δεν το βοηθά. Επίσης σε ένα πρόβλημα μπορεί να βρω δεκαπέντε λύσεις. Η τέλεια λύση ποτέ δεν είναι αυτή που προτείνει το μικρό παιδί. Αν απαιτήσω τη δικιά μου λύση, είναι σαν να βιάζω το μυαλό. Μαθηματική αυστηρότητα δεν μπορεί να υπάρχει σε μικρή ηλικία».

«Καλή τάξη δεν είναι η βουβή τάξη αλλά εκείνη που, όταν ψάχνει τη λύση ενός προβλήματος, γεμίζει με φωνές και ενθουσιασμό. Σαν Χρηματιστήριο την ώρα της έντασης», λέει ο εκπαιδευτικός Γιώργος Καργιωτάκης, επιστημονικός υπεύθυνος των βιβλίων Μαθηματικών της Β', Δ' και Ε' Δημοτικού

Ο Γιώργος Καργιωτάκης λέει ότι οι δάσκαλοι θα πρέπει να έρθουν αντιμέτωποι με τα στερεότυπα. Την ησυχία στην τάξη, τη μία λύση, ότι το λάθος είναι κολάσιμο, ότι είναι απαραίτητη η πολλή δουλειά στο σπίτι. «Καλή τάξη είναι εκείνη που, στο κομμάτι της έρευνας της λύσης, είναι τάξη με φωνές και ενθουσιασμό. Σαν Χρηματιστήριο την ώρα της έντασης. Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα των δασκάλων θα είναι οι γονείς, που θα ξαφνιαστούν με τις νέες μεθόδους και θα διδάσκουν στο σπίτι με τις παλιές. Γι' αυτό, άλλωστε, στα νέα βιβλία υπάρχει και το περίφημο γράμμα προς τον γονέα».

ΙΣΤΟΡΙΑ: Εμφύλιος, χούντα και Μακεδονικό

«Στα βιβλία των μεγάλων τάξεων περιέχονται κείμενα που αναφέρονται σε θέματα ρατσισμού, παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ισότητας των φύλων αλλά και στα είδη της οικογένειας στην ελληνική κοινωνία», λέει η Άννα Ιορδανίδου (φωτογραφία πάνω δεξιά), επικεφαλής της συγγραφικής ομάδας των βιβλίων της Γλώσσας στην Ε' και ΣΤ' Δημοτικού. Μέχρι τώρα η μονογονεϊκή οικογένεια και η οικογένεια χωρισμένων γονιών ήταν άγνωστες καταστάσεις για τα βιβλία του σχολείου

Βιβλίο που φέρνει τομή στη διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας θεωρείται το Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια της Μαρίας Ρεπούση, επίκουρης καθηγήτριας Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας στην Παιδαγωγική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου.

Το βιβλίο θα διδάσκεται στη ΣΤ' Δημοτικού. Μερικές από τις καινοτομίες είναι η αναφορά στον Εμφύλιο Πόλεμο, αλλά και σε πολύ πρόσφατα γεγονότα όπως η χούντα, το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου, αλλά και το Μακεδονικό. Ενώ και οι γυναίκες στην Ελληνική Επανάσταση (Μαντώ Μαυρογένους, Δόμνα Βισβίζη) παίρνουν πολύ σημαντικότερη θέση από αυτή που έχουμε συνηθίσει, κάτι που είχε προκαλέσει και συζητήσεις στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

Η Μαρία Ρεπούση, επίκουρη καθηγήτρια Ιστορίας και Διδακτικής της Ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, είναι ο άνθρωπος πίσω από το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού που συνεχίζει να προκαλεί πολεμική

Κύρια τομή όμως θα πρέπει να θεωρηθεί η εκτενής χρήση των πηγών (άλλοτε προνόμιο μόνο των τελευταίων τάξεων του Λυκείου), ώστε τα παιδιά να μαθαίνουν να δουλεύουν μ' αυτές («να μαθαίνουν πως να μαθαίνουν Ιστορία», όπως λέει η Μαρία Ρεπούση). Συγγραφείς άλλων αντικειμένων αλλά και εκδότες το θεωρούν πρωτοποριακό, σημειώνουν πάντως ότι μπορεί να θεωρηθεί δύσκολο για τον μαθητή.

Μάχες για το βιβλίο της ΓΛΩΣΣΑΣ

Οι αλλαγές στα βιβλία της Γλώσσας όλων των τάξεων (μόνο της Β' και Δ' Δημοτικού θα αλλάξουν του χρόνου) αφορούν θέματα μεθόδου διδασκαλίας, αλλά και το περιεχόμενο.

Ο Κώστας Αγγελάκος, λέκτορας Παιδαγωγικών στο Τμήμα Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου και τέως πάρεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, συγγραφέας του βιβλίου Γλώσσας της Α' Γυμνασίου, μιλάει για «συνέχεια και εμπλουτισμό» των αλλαγών που έγιναν στη γλώσσα τη δεκαετία του '80. «Τότε άλλαξε η φιλοσοφία στη διδασκαλία της Γλώσσας εισάγοντας την επικοινωνιακή προσέγγιση. Τώρα η διδασκαλία γίνεται πραγματικά κειμενοκεντρική». Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι τομείς γνώσης (γραμματική, σύνταξη, λεξιλόγιο, παραγωγή λόγου) διδάσκονται πάνω στα κείμενα. Ο μαθητής βλέπει ποικιλία κειμένων και πάνω σε αυτά δουλεύει. Υπάρχουν και νέα είδη κειμένων (παρμένα από το Διαδίκτυο και τις νέες τεχνολογίες), κείμενα της νέας πραγματικότητας που ζουν τα παιδιά και τα οποία πρέπει να μπουν στο σχολείο και να κριθούν».

Ενδεικτικό του μεγέθους της αλλαγής είναι ότι η Άννα Ιορδανίδου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Πάτρας, επικεφαλής της συγγραφικής ομάδας των βιβλίων Γλώσσας της Ε' και ΣΤ' Δημοτικού, κατηγορήθηκε πρόσφατα με πρωτοσέλιδο άρθρο για διαφήμιση της εταιρείας Sony στο βιβλίο της Ε' τάξης. Πρόκειται για ένα κείμενο που μιλάει για το γνωστό παιχνίδι Playstation. Η ίδια αρνείται να δει τον εαυτό της ως... όργανο πολυεθνικών εταιρειών και λέει στα «ΝΕΑ»: «Με βάση την παραδοχή της σύγχρονης διδακτικής ότι η λογοτεχνία αποτελεί σημαντικό είδος κειμένου για τη διδασκαλία της γλώσσας αλλά όχι το μοναδικό, χρησιμοποιούνται αποσπάσματα από τη λογοτεχνία στα νέα γλωσσικά εγχειρίδια σε ποσοστό έως 40%. Αποκλειστικά λογοτεχνία διδάσκεται με το "Ανθολόγιο" σε ξεχωριστές ώρες του σχολικού προγράμματος. Ο στόχος του γλωσσικού μαθήματος είναι να κατανοούν και να παράγουν οι μαθητές όλα τα είδη κειμένων, ώστε να γίνουν ικανοί χειριστές της γλώσσας, επομένως διδάσκονται (με την κατάλληλη επιλογή ανάλογα με την ηλικία τους) και άρθρα εφημερίδων και διαφημίσεις και ενημερωτικά φυλλάδια κτλ.

Η παρουσίαση προϊόντων όπως τα ηλεκτρονικά παιχνίδια (ως είδος παιχνιδιού, μαζί με τα παραδοσιακά και τα επιτραπέζια) ή διάφορα είδη σε διαφημίσεις εντάσσονται στο πλαίσιο της κριτικής ανάγνωσης-αποκωδικοποίησης κειμένων και στοχεύουν στη διαμόρφωση κριτικής στάσης από την πλευρά των μαθητών. Να σημειωθεί ότι σε διδακτικά βιβλία άλλων χωρών (π.χ. στη Γαλλία) οι διαφημίσεις παρατίθενται αυτούσιες, ενώ στη χώρα μας απαλείφεται το λογότυπο της εταιρείας», εξηγεί.

«Αν οι φιλόλογοι το χρησιμοποιήσουν σωστά, το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να αλλάξει τη διδακτική των Αρχαίων Ελληνικών από μετάφραση», λέει η σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Χριστίνα Βέικου για την «Ελένη» του Ευριπίδη (μετάφραση: Τάσος Ρούσσος) της Γ' Γυμνασίου, που προτάσσει τη θεατρικότητα σε σχέση με την επεξεργασία του κειμένου καθεαυτού.

Προοδευτική προσέγγιση

Στα αξιοπρόσεκτα των νέων βιβλίων είναι και κείμενα που προωθούν νέες μορφές κοινωνικών καταστάσεων. Ένα κείμενο μιλάει για ένα μαυράκι που του πέταξαν κόκκινη μπογιά και άλλο για ένα αγόρι που μένει μόνο με τη μαμά του. Αυτά δεν πέρασαν αμαχητί - για «άθλο» μιλούν ορισμένοι - καθώς στην Ελλάδα του 2006 μόνο η πυρηνική οικογένεια υπάρχει. Κάτι που βέβαια βάζει σε δύσκολη θέση όλα εκείνα τα παιδιά - και δεν είναι λίγα - των χωρισμένων ή μονογονεϊκών οικογενειών.

«Το διδακτικό υλικό του σχολείου δεν επιτρέπεται να είναι ιδεολογικά τοποθετημένο για αμφισβητούμενα στο εσωτερικό της πολιτείας και της κοινωνίας θέματα όπως, π.χ., η ευθανασία, αλλά τηρεί οπωσδήποτε θετική στάση όσον αφορά την υπεράσπιση δημοκρατικών δικαιωμάτων και τον σεβασμό της ετερότητας και της πολυπολιτισμικότητας», εξηγεί η Άννα Ιορδανίδου. «Στις δραστηριότητες των παιδιών που είναι "ήρωες" ιστοριών στις μικρές τάξεις συμμετέχουν αλλόγλωσσοι μαθητές από άλλες χώρες, στα βιβλία των μεγάλων τάξεων περιέχονται κείμενα που αναφέρονται σε θέματα ρατσισμού, παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ισότητας των φύλων, στα είδη της οικογένειας στην ελληνική κοινωνία κ.ά., με έμφαση πάντοτε στην καλλιέργεια κριτικής στάσης».

Ένα ακόμη καινοτόμο στοιχείο επισημαίνει ο Κώστας Αγγελάκος: «Με το νέο σύστημα αναβαθμίζεται πολύ ο προφορικός λόγος καθώς, όπως όλοι ξέρουμε, το σχολείο έως τώρα μυθοποιούσε τον γραπτό λόγο παραμελώντας τον προφορικό». Όπως μας έχει πει και η επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αιγαίου Ελένη Καραντζόλα (επικεφαλής της συγγραφικής ομάδας του βιβλίου Γλώσσας της Α' Δημοτικού και επιστημονική υπεύθυνη του αντίστοιχου της Γ' τάξης) «το σχολείο παραδοσιακά αποσκοπούσε στην ανάπτυξη του δοκιμιακού λόγου και μόνο. Στην εποχή μας όμως, ο πολίτης έχει να κάνει με κείμενα πολλών κατηγοριών. Οι μαθητές, από τις πρώτες κιόλας τάξεις Δημοτικού, επεξεργάζονται αυθεντικά κείμενα (λογοτεχνικά αλλά και χρηστικά) συμμετέχοντας ενεργά, προκειμένου να εξοικειωθούν με όσο το δυνατόν περισσότερες πλευρές της χρήσης της γλώσσας στην κοινωνική ζωή», επισημαίνει.

«ΑΡΧΑΙΑ γλώσσα ή αρχαίος πολιτισμός;»

Αν άλλαξε κάτι στη διδασκαλία των Αρχαίων, αυτό είναι ο βαθμός δυσκολίας. Τα νέα βιβλία θεωρούνται πιο δύσκολα από τα προηγούμενα, καθώς ήδη από την Α' Γυμνασίου τα παιδιά μπαίνουν στα βαθιά.

«Στα φιλολογικά μαθήματα του Γυμνασίου δεν έχουμε μεγάλες αλλαγές. Έχουμε ανανεώσεις και μικρές μετατοπίσεις», σχολιάζει η Χριστίνα Βέικου. Που πιστεύει ότι στα Αρχαία του Γυμνασίου υπάρχει πρόβλημα εγγενές. «Οι ώρες, παρότι αυξήθηκαν, δεν επαρκούν. Το κυριότερο είναι όμως ότι πρέπει να αποφασίσουμε τι διδάσκουμε. Γλώσσα ή αρχαίο πολιτισμό; Και αν διδάσκουμε γλώσσα τη διδάσκουμε ως γλωσσική συνέχεια ή ως ξεχωριστή γλώσσα; Στα Νέα Ελληνικά κάναμε μια στρουκτουραλιστική επικοινωνιακή μέθοδο. Πρέπει να σκεφτούμε τι μέθοδο θέλουμε να έχουμε στα Αρχαία. Θα πρέπει μάλλον να είναι μια μέθοδος ανάλογη με την εκμάθηση ξένης γλώσσας. Αλλά όλα αυτά δεν έχουν συζητηθεί.», λέει.

Άννα Ιορδανίδου

Ένα από τα νέα βιβλία που έχουν πολύ επαινεθεί, είναι η «Ελένη» του Ευριπίδη της Γ' Γυμνασίου (σε μετάφραση Τάσου Ρούσσου). «Είναι εξαιρετικό βιβλίο. Πρόκειται για ένταξη του θεατρικού λόγου στο σχολείο», λέει ο Κ. Αγγελάκος. «Ζητάει από το παιδί όχι μόνο να είναι θεατής αλλά και να δραματοποιήσει, να παίξει».

Η διδασκαλία της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ πάσχει

Επίκουρη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, η Χριστίνα Ντουνιά, που μετείχε στη συγγραφή του Ανθολογίου της Γ' Γυμνασίου, πιστεύει ότι πρέπει να περάσουμε από την παράθεση αποσμασματικών λογοτεχνικών κειμένων στη μελέτη ολόκληρων έργων

Την Ελληνική Λογοτεχνία οι μαθητές του σχολείου τη γνωρίζουν από τα λεγόμενα «Ανθολόγια», που παρουσιάζουν μικρά αποσπάσματα από πολλά λογοτεχνικά και ποιητικά έργα. Σε άλλα συστήματα εκπαίδευσης οι μαθητές πρέπει να διαβάσουν έναν αριθμό ολόκληρων βιβλίων στη διάρκεια της χρονιάς.

«Ώς πότε τα ανθολόγια κειμένων; Και σε τι χρησιμεύουν; Να τα δίνουμε, αλλά ως οδηγητικό υλικό. Και οι καθηγητές να επιλέγουν ολόκληρα βιβλία», λέει στο «Βιβλιοδρόμιο» η Χριστίνα Ντουνιά, επίκουρη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Η ίδια συμμετείχε στη συγγραφική ομάδα του Ανθολογίου της Γ' Γυμνασίου, επισημαίνει όμως τις ελλείψεις του συστήματος.

«Τα προηγούμενα Ανθολόγια ήταν πολύ καλά στην εποχή τους, πέρασαν όμως τριάντα χρόνια από τη συγγραφή τους. Και έκτοτε δεν άλλαξε καν ο νόμος. Οπότε και τα νέα βιβλία δεν μπορούν να έχουν διαφορετική δομή. Στο Ανθολόγιο της Γ' Γυμνασίου, λ.χ., δίδεται συγκεκριμένο σχέδιο από το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει απόκλιση. Έτσι υπάρχει οπωσδήποτε απομνημόνευμα, υπάρχουν κείμενα της Επτανησιακής Σχολής κ.λ.π. Είμαστε αναγκαστικά συντηρητικοί. Πόσο ελκυστικοί μπορεί να είναι ο Λόρδος Βύρωνας και ο Ρήγας Φεραίος στον σημερινό μαθητή; Προσπαθήσαμε απλώς λοιπόν να συνδυάσουμε τους πιο γνωστούς συγγραφείς κάθε περιόδου με κείμενα που μπορούν να διαβαστούν από τα παιδιά. Πολύ λίγο αυτενεργήσαμε, βάζοντας για παράδειγμα περισσότερες γυναίκες. Κατ' ανάγκην αφήσαμε απ' έξω πολύ σημαντικούς σύγχρονους λογοτέχνες. Δώσαμε όμως οδηγίες στους καθηγητές για συλλογή υλικού. Και ανανεώσαμε το εικαστικό μέρος. Το δράμα είναι ότι οι ώρες διδασκαλίας είναι πολύ λίγες. Στα καινούργια βιβλία δίνουμε στα πρότζεκτ (τις διαθεματικές εργασίες) ένα-δύο μεγάλα κείμενα. Για παράδειγμα, μέσα από ένα κείμενο του Βαλτινού οι μαθητές εξετάζουν και το φαινόμενο της μετανάστευσης».