Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής: Μια παγκόσμια διαδρομή

Χριστίνα Φίλη , εφ. Τα Νέα, 5/1/2000

Έλληνας της διασποράς ­ γόνος μιας οικογένειας λογίων, γιατρών και διπλωματών με εξαιρετική παιδεία και πολλά πνευματικά ενδιαφέροντα ­ ο Κ.Κ. γεννιέται στις 13 Σεπτεμβρίου 1873 στο Βερολίνο, όπου ο πατέρας του, Στέφανος, εκπροσωπούσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο Συνέδριο του Βερολίνου.

Ο Κ.Κ. έχοντας χάσει τη μητέρα του (όταν ήταν 6 ετών) θα ανατραφεί με τις φροντίδες της Χιώτισσας γιαγιάς του Ευθαλίας Πετροκοκκίνου, σ' ένα σπίτι όπου συχνάζουν διπλωμάτες, μουσικοί, ζωγράφοι κ.ά. Τέλεια δίγλωσσος (Ελληνικά - Γαλλικά), αργότερα θα μάθει Γερμανικά, Ιταλικά, Αγγλικά, Τουρκικά και Ολλανδικά, θα λάβει τη βασική του εκπαίδευση σε ευρωπαϊκά εκπαιδευτήρια. Αν και δυνατός στην κλασική παιδεία, τον γεμίζει η πολύ καλή διδασκαλία των Μαθηματικών από τον καθηγητή Ανγκενότ. Για δύο συνεχή χρόνια η τάξη του (χάρη στον ίδιο) κερδίζει την πρώτη θέση στα Μαθηματικά στους Γενικούς Διαγωνισμούς μεταξύ των σχολείων του Βελγίου.

Το 1895 ο νεαρός στρατιωτικός ­ αν και ο ίδιος αποσιωπά αυτή την ιδιότητα ­ επισκέπτεται στα Χανιά τον εξάδελφο του παππού του και μετέπειτα πεθερό του Αλέξανδρο Σ. Καραθεοδωρή (1833 - 1906) διοικητή της Κρήτης, όπου και πρωτογνωρίζει τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η επίσκεψη αυτή σίγουρα έβαλε τις βάσεις για μια σταθερή φιλία.

Όμως φαίνεται ότι τα γεγονότα του 1895 τον αναγκάζουν να εγκαταλείψει την Κρήτη και να καταφύγει στη Μυτιλήνη, όπου ο ξάδελφός του Ιωάννης Αριστάρχης κατασκεύαζε το οδικό δίκτυο του νησιού. Ο ίδιος θα τον βοηθήσει στον σχεδιασμό των δρόμων της γειτονικής Σάμου, σχεδιασμό που την πραγματοποίησή του ματαιώνει ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του '97.

Τον χειμώνα του '97-'98 ύστερα από ένα σύντομο ταξίδι στο Λονδίνο, πηγαίνει στην Αίγυπτο, όπου εργάζεται ως βοηθός μηχανικού μέχρι το 1900 στα υπό κατασκευή φράγματα του Ασσουάν και του Ασιούτ. Εκεί, μετά την κοπιαστική εργασία του μπορούσε, όπως ο ίδιος αναφέρει, να μελετήσει καθαρά Μαθηματικά από τα βιβλία του Ζορντά Μαθήματα Αναλύσεως και την Αναλυτική Γεωμετρία των Σάλμον - Φίντλερ.

Στις αρχές του 1900 εγκαταλείπει την Αίγυπτο και τη σταδιοδρομία του μηχανικού και γράφεται στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, όπου παρακολουθεί με ενθουσιασμό τις παραδόσεις των Φουκς, Σβαρτς, Φρομπένιους. Εκεί συνδέεται με τον Σβαρτς ­ ο οποίος υπήρξε καθηγητής στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης του θείου του Τηλέμαχου Καραθεοδωρή ­ από τον οποίον μαθαίνει θεμελίωση Προβολικής Γεωμετρίας και Θεωρία Συναρτήσεων.

Από την εποχή της παραμονής του στην Αθήνα 1922-1924. Εκδρομή καθηγητών του Πανεπιστημίου Αθηνών Όρθιος περπατώντας προφίλ ο Κ. Καραθεοδωρής. Δεξιά του στην άκρη ο Ν. Χατζηδάκης. Αριστερά του με καπέλο ο Π. Ζερβός, στο μέσον ο Ζέγγελης

Από το 1902 συνεχίζει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο της Γκέτινγκεν, όπου διδάσκουν οι κορυφαίοι μαθηματικοί Κλάιν και Χίλμπερτ. Ο ερχομός του Χαν (1902) στην Γκέτινγκεν θα φέρει και τη διδακτορική διατριβή του μαθητού του Έρσεριχ στον Λογισμό των Μεταβολών και θα ανοίξει καινούργιους ορίζοντες στον νεαρό σπουδαστή Κ.Κ., ο οποίος θέλοντας να κατασκευάσει ένα γεωμετρικό παράδειγμα συλλαμβάνει το θέμα της διδακτορικής του διατριβής. Η συνεργασία του με τον Σβαρτς στο Βερολίνο για τις ε-συναρτήσεις του Βάιερστρ θα δώσει την τελική μορφή στην εργασία του: Για τις ασυνεχείς λύσεις του Λογισμού των Μεταβολών (1904), την οποία θα παραδώσει στον Μινκόφσκι.

Αν και η διδακτορική διατριβή του άνοιξε διάπλατα τις πόρτες της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, δεν μπόρεσε να ανοίξει την πόρτα του Πανεπιστημίου Αθηνών ή της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων. Έτσι αποφασίζει να συνεχίσει την ακαδημαϊκή σταδιοδρομία του στη Γερμανία και την επόμενη χρονιά παρουσιάζει την υφηγεσία του: Ισχυρά μέγιστα και ελάχιστα των απλών ολοκληρωμάτων (1905).

Γράμμα του προς τον Einstein σχετικό με την αγορά δώρου για τον μεγάλο μαθηματικό Όττο Μπλούμενταλ. (Ο Κ. Καραθεοδωρής αλληλογραφούσε τακτικά με τον Einstein, κυρίως για ανταλλαγή επιστημονικών απόψεων)

Το 1908 διδάσκει στη Βόννη και το 1909 εκλέγεται τακτικός καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Αννοβέρου. Την ίδια χρονιά δημοσιεύει στα «Ματεμάτισε Ανάλεν», τη σημαντική εργασία του Έρευνες για τη Θεμελίωση της Θερμοδυναμικής, εργασία που καθώς δημοσιεύθηκε σε μαθηματικό περιοδικό άργησε πολύ να ανακαλυφθεί από τους φυσικούς. Μόνο όταν το 1921 ο Μαξ Μπορν αναφέρθηκε σε αυτήν κερδίζει το ενδιαφέρον και τους επαίνους των Μαξ Πλανκ και Α. Ζόμερφελτ. Σε αυτήν την εργασία παρουσιάζει σε μια εναλλακτική λογική δομή τη θεμελίωση της Θερμοδυναμικής (βλ. και την Αρχή του Καραθεοδωρή).

Το 1913 ο Κ.Κ. διαδέχεται τον Κλάιν στο Πανεπιστήμιο της Γκέτινγκεν, ενώ το 1918 διαδέχεται τον Φρομπένιους στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, θέση που θα διατηρήσει για περίπου δύο χρόνια, έως τη στιγμή δηλαδή που ο Ελευθέριος Βενιζέλος του ζητά να τον βοηθήσει ενεργά στην ίδρυση του Πανεπιστημίου της Σμύρνης.

Το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης ­ Φως εξ Ανατολών

Με το βιβλίο του, Θεωρία Συναρτήσεων (1918) είχε κερδίσει την παγκόσμια αποδοχή και την επόμενη χρονιά (1919), ο πατέρας της θεωρίας των Κβάντα, Μαξ Πλανκ, τον υποδέχεται μ' έναν εμπνευσμένο λόγο στην Πρωσσική Ακαδημία Επιστημών. Ήδη όμως από τις αρχές του 1919 η ιδέα της ίδρυσης ενός νέου Πανεπιστημίου κυριαρχεί στη σκέψη του Βενιζέλου. Ο Κ.Κ. υιοθετεί την ιδέα αυτή και συμμετέχει ενεργά στην πραγματοποίησή της. Τον Ιούνιο του 1920 εγκαταλείπει μια διεθνή σταδιοδρομία για να στηρίξει το όραμα του παλιού του φίλου. Δύο μήνες μετά, πάνω στο καταδρομικό «Έλλη», στα ανοιχτά της Σμύρνης, ο Βενιζέλος, ο Καραθεοδωρής και τοπικοί παράγοντες μελετούν τη λειτουργία του καινούργιου Πανεπιστημίου. Με διάταγμα της Ύπατης Αρμοστείας ιδρύεται το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης, με επίσημη γλώσσα την Ελληνική και περιλαμβάνει τις παρακάτω σχολές:

1. Σχολή Γεωπονικών και Φυσικών Επιστημών (για σπουδές γεωπόνου, πολιτικού μηχανικού, αρχιτέκτονος, ηλεκτρολόγου, χημικού, γεωλόγου κ.ά.).

2. Σχολή ανατολικών γλωσσών (για Τουρκικά, Αραβικά, Περσικά, Αρμενικά, αρχαία και νεώτερα Εβραϊκά).

3. Σχολή Δημοσίων Υπαλλήλων.

4. Εμπορική Σχολή.

5. Σχολή χωροσταθμών και εργοδηγών.

6. Ανώτερο ισλαμικό ιεροδιδασκαλείο.

7. Ινστιτούτο Υγιεινής.

Ο Κ.Κ. φρόντισε για τη δημιουργία πλούσιας Βιβλιοθήκης, μοναδικής σε ολόκληρη την Ανατολή, καθώς και για την προμήθεια επιστημονικών οργάνων.

Ο Καραθεοδωρής (1873-1950) σε δύο διαφορετικές περιόδους της ζωής του

Όσο για το καθηγητικό προσωπικό, ο Κ.Κ. προτείνει (εκτός του Ιωακείμογλου) για την έδρα της Φυσικής τον Φρίξο Θεοδωρίδη, απόφοιτο του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης, για την έδρα της Χημείας τον Π. Καρόπουλο, βοηθό του Τάμαν, για την αγρονομική επιστήμη τον Θ. Κεσίσογλου, απόφοιτο της βελγικής σχολής του Ζεμπλού και οργανωτή γεωργικών σχολών σε Κίνα, Κολομβία και Ουρουγουάη. Ακόμα, με πρότασή του διορίζεται ο Πάσβιτς ως μηχανουργός, και γραμματέας του Πανεπιστημίου ο Ν. Κριτικός (μετέπειτα καθηγητής του ΕΜΠ), που τότε υπηρετούσε στη Μεραρχία Κυδωνιών. Τον Οκτώβριο του 1921 ο Κ.Κ. επιστρέφει στη Σμύρνη, εργάζεται με μεγάλο ενθουσιασμό για την οργάνωση του Πανεπιστημίου, του οποίου ορίζει το έμβλημα Φως εξ Ανατολών, πιστεύοντας πως το καινούργιο Ίδρυμα θα αποτελέσει το αρτιότερο Πανεπιστήμιο της Ανατολής. Όμως τα μαθήματα δεν άρχισαν ποτέ, καθώς ο τραγικός Αύγουστος του '22 σάρωσε τα πάντα. Η κόρη του, κυρία Δέσποινα Ροδοπούλου, αναφέρει για τον πατέρα της: «Παρέμεινε διά να σώσει ό,τι ήτο δυνατόν: βιβλιοθήκη, μηχανήματα κ.τ.λ. που εφορτώνοντο σε διάφορα πλοία διά να φθάσουν κάποια ημέρα στην Ελλάδα. Ο πατέρας μου έμεινε ώς την τελευταία στιγμή». Ο τότε πρόξενος της Αμερικής στη Σμύρνη, Τζωρτζ Χόρτον, είχε γράψει ένα βιβλίο που μεταφράστηκε με τίτλο Αναφορικά με την Τουρκία και τον πρόλογο έγραψε ο Γιάννης Καψής. «Ένας από τους τελευταίους Έλληνες που είδα στους δρόμους της Σμύρνης πριν από την είσοδο των Τούρκων ήταν ο Καθηγητής Καραθεοδωρής, πρύτανις του καταδικασμένου εν τη γενέσει του Πανεπιστημίου. Όταν αναχώρησε ο Καραθεοδωρής από την Σμύρνη, ήταν σαν να έφευγε από τη Μικρά Ασία η ενσάρκωση της Ελληνικής εφυΐας, της Τέχνης και του Πολιτισμού».

Το 1922, πρόσφυγας και αυτός στην Αθήνα, διορίζεται καθηγητής της Ανάλυσης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και καθηγητής της Μηχανικής στο ΕΜΠ (1923). Όμως στα δύσκολα εκείνα χρόνια ο ορίζοντας της επιστημονικής του δραστηριότητας παραμένει εδώ αρκετά κλειστός. Έτσι, όταν την ίδια χρονιά (1924), ο διάσημος φυσικός Α. Ζόμερφελντ τον καλεί για να διαδεχθεί τον Φ. Λίντεμαν στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, αποδέχεται την πρόσκληση και παραμένει εκεί μέχρι το τέλος της ζωής του (1950).

Τα γόνιμα χρόνια

Στη Στρατιωτική Σχολή των Βρυξελλών

Το 1928 ο Κ.Κ. βρίσκεται στις ΗΠΑ ως επισκέπτης καθηγητής για ένα εξάμηνο στο Χάρβαρντ και προσκεκλημένος της Αμερικανικής Μαθηματικής Εταιρείας για μια σειρά διαλέξεων σε 20 αμερικανικά Πανεπιστήμια (Όστιν, Μπέρκλεϊ κ.λπ.). Σ' ένα γράμμα του προς την Π. Δέλτα (Λος Άντζελες 17.6.1928) υπερασπίζεται την απόφασή του για την εγκατάστασή του στο εξωτερικό: «Σε βεβαιώ ότι εις τους ολίγους μήνας όπου είμαι εδώ κατόρθωσα πολλά περισσότερα παρά εις τα δύο έτη των Αθηνών».

Η νίκη του κόμματος των Φιλελευθέρων (Αύγουστος 1928), ωθεί τον ιδρυτή του να ασχοληθεί και πάλι με την παιδεία του τόπου. Για την αναμόρφωση της ανωτάτης εκπαίδευσης ο Ελ. Βενιζέλος θα ζητήσει τη συνδρομή του Κ.Κ., ο οποίος αποδέχεται ελπίζοντας να πείσει «την Κυβέρνηση να λάβει μέτρα τα οποία να είναι συνηρτημένα το ένα με το άλλο». Έτσι μετακαλείται ο Κ.Κ. για να αναμορφώσει το Πανεπιστήμιο Αθηνών και να δημιουργήσει το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, ιδέα την οποία είχε ήδη συλλάβει ο Βενιζέλος από το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Το 1930 διορίζεται κυβερνητικός επίτροπος (θέση που διατηρεί μέχρι το 1933) στα Πανεπιστήμια της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Από τη θέση αυτή δίδει τις κατευθύνσεις για τη δημιουργία εσωτερικού κανονισμού, προγραμματίζει τη δημιουργία Κτηνιατρικής Σχολής (μοναδική στην Ελλάδα που άρχισε να λειτουργεί μόνο το 1950). Η Αναδιοργάνωσις του Πανεπιστημίου Αθηνών (Αθήνα 1930) είναι το υπόμνημα που υποβάλλει στην κυβέρνηση για τη λειτουργία του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, όπου προτείνει μέτρα για τη βελτίωση του ιδρύματος.

Θέλοντας και πάλι να συμμετάσχει στα ελληνικά μαθηματικά δρώμενα συμμετέχει το 1934 στο Α' Διαβαλκανικό Μαθηματικό Συνέδριο με την εργασία του Επί των εξισώσεων της Μηχανικής, την οποία διαβάζει ο παλιός του συμφοιτητής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, καθηγητής Ν. Χατζηδάκις.

Το 1937 βρίσκεται και πάλι στην Ελλάδα, δίδει διαλέξεις στο ΕΜΠ και συμμετέχει στις εορταστικές εκδηλώσεις για την εκατονταετηρίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας με την ανακοίνωσή του, όπου καταρρίπτει τη θεώρηση των Πενρόζ και Στήβενς, που ισχυρίζονταν πως οι καμπύλες του Παρθενώνα είναι παραβολές. Ο Κ. παρατηρεί πως ο Ικτίνος κατασκεύασε τις μόνες καμπύλες που γνώριζε στην εποχή του, κύκλους μεγάλης διαμέτρου, καθώς η έννοια των κωνικών τομών είναι μεταγενέστερη του 5ου αιώνος.

Η συμβολή του στα Μαθηματικά

Εξώφυλλο γερμανικής έκδοσης με συγκεκριμένα συγγράμματά του για τα Μαθηματικά

Για πολλά χρόνια ο Κ.Κ. ήταν ο εκδότης του περιοδικού Ματεμάτισε Αννάλεν, καθώς και μέλος της συντακτικής επιτροπής του Τσίρκολο Ματεμάτικο ντι Παλέρμο [πρωτύτερα ένας άλλος διάσημος Έλληνας μαθηματικός, ο Κυπάρισσος Στέφανος (1857-1917), συμμετείχε στην ίδια επιτροπή]. Είχε εκλεγεί τακτικό μέλος σε πολλές Ακαδημίες (Βερολίνου, Μονάχου, Γκέτινγκεν, Μπολώνιας, Λιντσέι, Αθηνών), ενώ αξιοσημείωτη είναι η εκλογή του στην Παπική Ακαδημία της Ρώμης.

Ερευνητικά εργάστηκε σε πολλούς κλάδους των Μαθηματικών. Στη διδακτορική του διατριβή και στην υφηγεσία του ασχολείται με τον Λογισμό των Μεταβολών (θεωρία Μεγίστων και Ελαχίστων στις Καμπύλες), παρουσιάζοντας μια κατανοητή θεωρία ασυνεχών λύσεων (καμπύλες με γωνίες). Ακόμα, γνωρίζοντας τις εργασίες των Χόιγκενς και Γιόχαν Ι Μπερνούλι στο πρόβλημα των μεταβολών του βραχυστοχρόνου, μελετά ξανά τη σχέση του Λογισμού των Μεταβολών με τις Μερικές Διαφορικές Εξισώσεις πρώτης τάξης (1935), όπου παρουσιάζει μια καινούργια μέθοδο, με την οποία προχωρεί στην επίλυση του προβλήματος του Λαγκράνζ, προβλήματα μεταβολής με διαφορικές συνθήκες. Πολλές σημαντικές εργασίες του αναφέρονται σε προβλήματα λογισμού μεταβολών μ-διάστατων επιφανειών σε ν-διάστατο χώρο. Τις εφαρμογές του λογισμού των μεταβολών στη γεωμετρική οπτική μελετά ιδιαίτερα, με αποκορύφωμα το βιβλίο του Γεωμετρική Οπτική (1937) και την εργασία του Στοιχειώδης θεωρία του κατοπτρικού τηλεσκοπίου του Μπ. Σμιτ (1940).

Η θεωρία Συναρτήσεων αποτελεί μια άλλη περιοχή των Μαθηματικών, όπου ο Κ.Κ. προσφέρει σημαντικά αποτελέσματα όπως π.χ. προβλήματα σχετικά με το θεώρημα του Πικάρ, προβλήματα συντελεστών σε αναπτύγματα δυναμοσειρών, καθώς και προβλήματα που προκύπτουν από το Λήμμα του Σβαρτς στις συναρτήσεις δύο μιγαδικών μεταβλητών. Ακόμα, με τις εργασίες του στη σύμμορφη απεικόνιση, σχετικές με την απεικόνιση απλά συνεκτικών περιοχών στον μοναδιαίο κύκλο. Η μεγαλύτερη συμβολή του είναι η θεωρία της Συνοριακής Αντιστοιχίας, στην οποίαν εισήγαγε συνολοθεωρητικές γεωμετρικές ιδιότητες (θεωρία των Πριμέντεν).

Η θεωρία Πραγματικών Συναρτήσεων και η θεωρία Μέτρου των Σημειοσυνόλων και του Ολοκληρώματος, αποτελούν έναν ακόμα κλάδο των Μαθηματικών όπου διέπρεψε ο Κ.Κ. Στο κλασικό βιβλίο του Μαθήματα Πραγματικών Συναρτήσεων (1918) συμπληρώνει τις έρευνες των Μπορέλ και Λεμπέγκ, παρουσιάζοντας μια σύγχρονη αξιωματικοποίηση αυτού του κλάδου.

Τελειώνοντας θα θέλαμε να τονίσουμε το ενδιαφέρον του και στα Εφαρμοσμένα Μαθηματικά.

Οι εργασίες του στη Θερμοδυναμική και στην Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας συμπληρώνουν την πολυπρισματική προσωπικότητά του. Στην εργασία του για την αξιωματική της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας (Πρακτικά Πρωσσικής Ακαδημίας Επιστημών 1924) παρουσιάζει γενικές εξισώσεις μετασχηματισμών, μερικές περιπτώσεις των οποίων είναι οι μετασχηματισμοί των Λόρεντς - Μινκόφσκι.

«Όλα τα δημοσιεύματα του Καραθεοδωρή ­ γράφει ο μαθητής του, Ν. Κριτικός ­ έχουν κάτι το πλαστικό και είναι καλοδουλεμένα, ακόμα και τα λιγότερα σημαντικά, με την αγάπη, την επιμονή και την ευσυνειδησία του καλού τεχνίτη· έτσι χαρίζουν στον αναγνώστη μίαν ανάλογη αισθητική απόλαυση, όπως το καλομελετημένο και με τελείωση παρουσιασμένο έργο τέχνης».