Το μονοπάτι το παλιό, το δύσκολο

Γιάννης Ντρενογιάννης, εφ. Τα Νέα, 7/1/2000

Από την τεχνητή λίμνη Αώου στα Γρεβενά

Τον ήλιο και το φως τα έχουμε εύκολα εδώ στην Ελλάδα, τόσο που τα ξεχνάμε καμιά φορά και ξεμακραίνουμε από την αίσθηση αυτή, θεωρώντας την δεδομένη. Δεν είναι δύσκολο να γευτείς μια λαμπερή χειμωνιάτικη ημέρα με τη φρεσκαδούρα του κρύου αέρα να κοκκινίζει τα μάγουλα και τα αυτιά, ενώ ο ζωοδότης Ήλιος από πάνω προσφέρει ζεστές κρυστάλλινες δέσμες, χαρίζοντας σκιές στο τοπίο. Εάν σας φαίνεται η παραπάνω εικόνα οικεία και γνωστή, ρωτήστε και κανέναν κάτοικο της Βόρειας Ευρώπης... θα σας απαντήσει πως στην πατρίδα του έκανε 2-3 τέτοιες ημέρες στον προηγούμενο χρόνο και ήταν όλοι ευτυχισμένοι και ξαμολημένοι στους δρόμους! Εδώ εμείς όμως στην Ελλαδίτσα είμαστε πλούσιοι σε κάτι τέτοια, γιατί έτσι πλούσια διαμορφώνεται ο χαρακτήρας μας και έτσι «ζυμώνεται» η ιδιοσυγκρασία μας και ­ γιατί όχι ­ η ταυτότητα της φυλής μας. Τα γράφω όλα ετούτα και χαμογελάω, γιατί ξαφνικά μου ήρθαν στο μυαλό όταν μέσα σε μία μονάχα ώρα κατάφερα να περάσω ανάμεσα από τα σύννεφα της βροχής, βγήκα στον πάνλαμπρο ήλιο και κατόπιν ξανάπεσα στην ομίχλη, την υγρή καταχνιά. Έτσι, μέσα σε ελάχιστο χρονικά διάστημα πήρα γερές αντίθετες γεύσεις και εκτίμησα όσο τίποτε τις ηλιόλουστες χειμωνιάτικες στιγμές.

Είχα, που λέτε, ξεκινήσει από την Καλαμπάκα και στον νου μου είχα τη διαδρομή εκείνη των παλιών καραβανιών, των εμπόρων-κερατζήδων με τα μουλάρια που ξεκινούσαν από τα Γιάννινα, έφταναν στο Μέτσοβο και κατόπιν περνώντας από Μηλιά, Κρανιά, Κηπουριό έφταναν στα Γρεβενά. Άρχισα, λοιπόν, να στριφογυρνάω προσεγγίζοντας τη διάβαση της Κατάρας και η ομίχλη, αυτή η υγρή που προμηνύει γερή βροχή ή χιόνι, δεν με άφηνε να δω πέρα από τα δύο μέτρα. Ξαφνικά, όμως, το διαθλούμενο φως άρχισε να γίνεται πιο έντονο και στα 1.500 μέτρα, ξαφνικά σε μια στροφή του δρόμου, το τοπίο καθάρισε και γυάλισε μοναδικά. Ο Θεσσαλικός Κάμπος από κάτω ήταν μια θάλασσα από σύννεφα, ενώ πάνω από το λευκό πέλπο ξεπρόβαλλαν οι μυτούλες των ψηλότερων βουνών. Το φως ήταν εκτυφλωτικό και η ψυχή μου αναγάλιασε. Μαγεμένος προχωρούσα σιγά σιγά με το αυτοκίνητο θαυμάζοντας τη λαμπράδα της ημέρας, εκεί που λίγα λεπτά πριν ήμουν σίγουρος πως ούτε μισή φωτογραφία δεν θα μπορούσα να τραβήξω! Γνωρίζοντας πως η διαδρομή που είχα χαράξει ξεκινούσε λίγο μετά το πέρασμα από τον αυχένα της Κατάρας, αποφάσισα να το ρίξω έξω. Χωρίς να χάσω ευκαιρία, ακολούθησα την παράκαμψη για την τεχνητή λίμνη των πηγών του ποταμού Αώου. Ένα μικρό χειμωνιάτικο ποίημα ήταν ετούτη η βόλτα δίπλα στο νερό και δεν βρίσκω λόγια να την περιγράψω. Κοντά τριάντα χιλιόμετρα είναι ο γύρος αυτής της τεχνητής λίμνης που μοιάζει «παρθένα», αφού δεν είναι αξιοποιημένη τουριστικά, εκ των οποίων τα 10 είναι σε βατό χωματόδρομο. Βέβαια, με τόσο χιόνι που πέφτει εκεί χειμωνιάτικα, είναι ζήτημα εάν θα μπορέσετε να ολοκληρώσετε τον γύρο. Ακόμα όμως και μικρή να είναι η βόλτα, θα σας μείνει αξέχαστη.

Το κλείσιμο του γύρου της τεχνητής λίμνης Αώου βγάζει επάνω στην άσφαλτο που οδηγεί στο χωριό Μηλιά και στρίβοντας αριστερά πήρα την κατηφόρα. Οι ελπίδες ότι ο ήλιος θα συνέχιζε να μου προσφέρει αχτίδες χαράς και καλής διάθεσης διαψεύσθηκαν. Τα κολονάκια κατά μήκος του δρόμου φανερώνουν ότι το χιόνι εδώ δεν αστειεύεται, από την άλλη όμως η διαδρομή ανάμεσα στο πευκοδάσος και τα ρέματα-παραπόταμους του Βενέτικου είναι πανέμορφη και ξεχωριστή. Επάνω σ' ετούτο τον δρόμο των παλιών εμπόρων με τα μουλάρια δεν θα μπορούσαν να λείπουν και τα τοξωτά πέτρινα παραδοσιακά γεφύρια. Το πρώτο το συναντάμε έξω από την Κρανιά και είναι του Σταμπέκη (όνομα που πήρε από τον ιδιοκτήτη των χωραφιών της περιοχής). Παρά το γεγονός ότι προσπάθησαν να το επιδιορθώσουν με τσιμέντο, είναι σε κακή κατάσταση και μερικά πλαϊνά κομμάτια έχουν αρχίσει να διαλύονται. Έξω από την Κρανιά υπάρχει ακόμα ένα γεφύρι, αυτό του Ματσαγκάνη, μεγαλύτερο σε διαστάσεις και καλύτερα διατηρημένο. Έχει δεχθεί κι αυτό επιδιορθώσεις από τσιμέντο στο στηθαίο του κέντρου του τόξου. Το χτίσιμο και των δύο γεφυριών χρονολογείται γύρω στα 1850, το υψόμετρο είναι περίπου στα 900 μέτρα, ενώ και τα δύο είναι εύκολο να τα δείτε, αφού βρίσκονται δίπλα ακριβώς από τον ασφάλτινο δρόμο.

Ανάμεσα σε δύο τοξωτά γεφύρια η Κρανιά (ή Τούργια) όπως λεγόταν παλιότερα δεν θα μπορούσε παρά να είναι ένα ονομαστό χάνι στη διαδρομή Ιωαννίνων - Γρεβενών. Πράγματι, οι γεωργοί και κτηνοτρόφοι που συνενώθηκαν από τέσσερις οικισμούς έγιναν χανιτζήδες και έμποροι, αλλά στις αρχές του 20ού αιώνα, που ελάχιστα καραβάνια περνούσαν πια από εκεί, επέστρεψαν στις παλιές ασχολίες τους, προσθέτοντας σ΄αυτές την εκμετάλλευση των γύρω δασικών περιοχών (υλοτόμηση).

Η διαδρομή προς τα Γρεβενά συνεχίζεται το ίδιο όμορφη και από τα Βλαχοχώρια περνάμε για λίγο στην περιοχή των λεγόμενων Κουπατσαραίικων χωριών, όπου οι κάτοικοί τους συνδύαζαν το εμπόριο με την κτηνοτροφία και τη γεωργία, όπου αυτό ήταν δυνατόν (άλλωστε με την τούρκικη λέξη «κουπάτς» και σύμφωνα με την ερμηνεία του Τριαντάφυλλου Αδαμακόπουλου στο βιβλίο «Πίνδος-Γρεβενά» δήλωναν την πρεμνοφυή μορφή των δασών από βελανιδιές που απλώνονται τριγύρω). Το νοτιότερο χωριό στα Κουπάτσια είναι το Κηπουριό, χτισμένο πάνω σε δύο λόφους. Λένε ότι ο πρώτος οικισμός δημιουργήθηκε τον 8ο αιώνα μ.Χ. από εγκατάσταση φρουράς.

Η κεντρική θέση του Κηπουριού, αλλά και οι 10 νερόμυλοι που φτιάχτηκαν, το βοήθησαν πολύ στην ανάπτυξή του. Σήμερα, στις κύριες ασχολίες των κατοίκων είναι η κτηνοτροφία, η καλλιέργεια σταριού και η μελισσοκομία.

Πλησιάζοντας στον ποταμό Βενέτικο είναι προφανές ότι θα συναντήσουμε ακόμα περισσότερα πέτρινα τοξωτά γεφύρια, πολύ μεγαλύτερα και ονομαστά σε όλη την Ελλάδα. Το πρώτο είναι του Κηπουριού επάνω στον Σταυροπόταμο, λίγο πριν αυτός ενωθεί με τον Βενέτικο ποταμό, λίγο πιο κάτω. Έχει τέσσερα τόξα και οι καμάρες του είναι άνισες, με μεγαλύτερη την τρίτη από τον νότο. Το συνολικό του μήκος είναι 48 μέτρα και η φυσιογνωμία του έχει αλλάξει μετά τις διορθωτικές επεμβάσεις στα 1960. Να σκεφτείτε ότι εκείνη την εποχή περνούσαν αυτοκίνητα επάνω από το γεφύρι, με αποτέλεσμα να στρωθεί με πλάκα από τσιμέντο, ενώ επιπλέον τοποθετήθηκαν τσιμεντένια κάγκελα στο στηθαίο. Σήμερα βρίσκεται και αυτό στο πλάι του δρόμου και χρειάζεται περισσή φροντίδα, για να μην πέσει από το βάρος του χρόνου. Δεν υπάρχει καταγραφή τού πότε κατασκευάστηκε, αλλά υποθέτουμε ότι πρόκειται για τα μέσα του 19ου αιώνα.

Πολύ κοντά στο γεφύρι του Κηπουριού και στημένο επάνω στον Βενέτικο ποταμό βρίσκεται το ονομαστό γεφύρι του Σπανού. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σε μήκος γεφύρι της Μακεδονίας, που σώζεται μέχρι σήμερα. Το συνολικό του μήκος είναι 84 μέτρα, το πλάτος 3,5 και το ύψος της μεγαλύτερης από τις 5 καμάρες 10,5 μέτρα. Όλα τούτα τα στοιχεία μπορεί να σας φαίνονται ανούσια, αλλά πώς αλλιώς θα μπορούσα να σας μεταφέρω το επιβλητικό του μέγεθος στον χώρο. Θαυμαστή είναι επίσης η στερεότητα της κατασκευής, παρά το γεγονός ότι ο Βενέτικος κατηφορίζει φουριόζος και φουσκωμένος. Ο πυθμένας του ποταμού σ' εκείνο το σημείο έχει πέτρινες διαδοχικές πλάκες σαν σκαλοπάτια και βράχους δεμένους με τη γη. Σημαντικό επίσης χαρακτηριστικό του γεφυριού του Σπανού (το οποίο δυστυχώς δέχτηκε και αυτό επιδιορθώσεις από τσιμέντο στη δεκαετία του '60 που χάλασαν το παραδοσιακό χρώμα του) είναι το σχεδόν επίπεδο οδόστρωμά του καθ' όλο το μήκος του.

Ετούτο το ονομαστό γεφύρι δεν συνέδεε μονάχα τα απέναντι χωριά Κοσμάτι και Πηγαδίτσα, αλλά ήταν στημένο επάνω στο μονοπάτι επικοινωνίας της Βορειοανατολικής Πίνδου με τη Θεσσαλία. Στη μεγαλύτερη από τις καμάρες του υπάρχει η χρονολογία 1846, που πιθανότατα αναφέρεται στο χτίσιμό του, ενώ ως κτήτοράς του θεωρείται ο Μουσταφά Αγάς από το Αργυρόκαστρο, ο λεγόμενος και Σπανός. Άλλες πληροφορίες λένε πως αυτός απλά επισκεύασε το ήδη υπάρχον γεφύρι, δίνοντας το όνομά του. Την άποψη αυτή ενισχύει ο Άγγλος περιηγητής Leake στα 1805, αφού αναφέρει την ύπαρξη γεφυριού στο ίδιο ακριβώς σημείο. Πάντως, εκεί δίπλα στο επιβλητικό πέτρινο γεφύρι υπήρχε και ο τάφος του Σπανού μέχρι τα 1980, που τον κατέστρεψαν κάποιοι ανεγκέφαλοι που έψαχναν θησαυρούς!

Από το γεφύρι του Σπανού, τα Γρεβενά δεν απέχουν παραπάνω από 16 χιλιόμετρα και η διαδρομή μέχρι την πρωτεύουσα του νομού συνεχίζεται το ίδιο όμορφη, ανάμεσα σε χαμηλούς λόφους, καλλιεργήσιμα εδάφη και μικρά δάση από βελανιδιές. Το μεγαλύτερο κέρδος από όλη αυτή την περιήγηση είναι η σκέψη ότι τελικά το εμπορικό μονοπάτι από τα Γιάννινα στα Γρεβενά δεν έχει μονάχα όμορφες εικόνες, αλλά και σημαντικά μνημεία-σημάδια κατά μήκος της διαδρομής. Σημάδια που δεν πρέπει να παραμελούμε, αλλά αντίθετα να προσέχουμε και να προστατεύουμε. Οι πλαστικές κορδέλες από τους αγώνες τράιαλ της Μοτοσυκλετιστικής Λέσχης Γρεβενών καθώς και τα σκουπίδια που άφησαν πίσω τους στα γεφύρια του Κηπουριού και του Σπανού δεν τους τιμούν καθόλου. Επειδή έτρεχα σε αγώνες μοτοσυκλέτας (έχω κάνει και εντούρο Γρεβενών!) και ούτε χαρτάκι από σοκολάτα δεν είχα αφήσει πίσω μου, για τούτο με πείραξαν τόσο πολύ οι κορδέλες και τα απορρίμματα. Δεν είναι έτσι οι μοτοσυκλετιστές, παιδιά. Εάν δεν μπορείτε να σεβαστείτε τον ίδιο σας τον χώρο, καλύτερα να πάψετε να καβαλάτε!

Το μοναστήρι της Ζάβορδας

Για να ξεκινήσεις και να φτάσεις στη Ζάβορδα, θα πρέπει να προσπαθήσεις πολύ, θα πρέπει να το θέλεις πολύ. Εκεί, στο νοτιοανατολικό άκρο του Νομού Γρεβενών, στα όρια με τον Νομό Κοζάνης, το ονομαστό μοναστήρι του Οσίου Νικάνωρα προσπαθεί να στηθεί και πάλι στα πόδια του, συνεχίζοντας μία μακραίωνη παράδοση. Στημένο επάνω σε στροφή του φαραγγιού του Αλιάκμονα, απέναντι από τις καταπράσινες πλαγιές της Βουνάσας, μοιάζει σαν δυνατό, Άγιο σημάδι, επιβλητικά δημιουργημένο από ανθρώπινο χέρι. Η ονομασία Ζάβορδα έχει μείνει από τα πολύ παλιά χρόνια, όταν λίγο βορειότερα υπήρχε το ομώνυμο χωριό, που διαλύθηκε από τους δυσβάστακτους φόρους στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ετούτο το μέρος διάλεξε ο Όσιος Νικάνωρας για να ασκητέψει αρχικά και να δημιουργήσει, στη συνέχεια, το μοναστήρι με το καθολικό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Προστάτης-Άγιος όλης της Δυτικής Μακεδονίας, ο Όσιος Νικάνωρας, Θεσσαλονικιός στην καταγωγή, χάρισε την περιουσία του στους φτωχούς και ήρθε να ασκητέψει στο απόκρημνο κελί, πάνω από το φαράγγι του Αλιάκμονα, στον ίδιο ακριβώς βράχο που τον 12ο αιώνα μόναζε ο Καλλίστρατος. Με Θεία φώτιση βρήκε στην κορυφή του βράχου την ιερή εικόνα και στη συνέχεια ξεκίνησε να χτίζει με τη βοήθεια πιστών, αλλά και του μικρού σώματος μοναχών-μαθητών που είχε σχηματίσει το μοναστήρι. Οι εργασίες ξεκίνησαν στα 1535 και ο βράχος αυτός πάνω από τον Αλιάκμονα απέκτησε ζωή, ανακουφίζοντας πνευματικά, αλλά και υλικά, τους κατοίκους των γύρω περιοχών. Η εγκατάλειψη για το μοναστήρι ήρθε σ' ετούτο τον αιώνα και οι τελευταίες καταστροφές από τον δυνατό σεισμό του 1995 λύγισαν ακόμα και τις πέτρες! Λίγο πριν από τον αφανισμό, ο μητροπολίτης Γρεβενών Σέργιος σχημάτισε το όραμα της αναστήλωσης της Μονής του Οσίου Νικάνωρα και ξεκίνησε για να το κάνει αλήθεια. Ετούτον τον μητροπολίτη ήμουν τυχερός που τον συνάντησα ένα γλυκό φθινοπωρινό απόγευμα και κρατώντας μια αρμαθιά κλειδιά άνοιξε το «αναστημένο» πια μοναστήρι. Τίποτα δεν έχει γίνει πρόχειρα ή τυχαία στο Μοναστήρι της Ζάβορδας. Από τις αποθήκες μέχρι τα κελιά των μοναχών έχει δοθεί περισσή προσοχή και το αποτέλεσμα είναι αισθητικά και λειτουργικά άρτιο. Η πλούσια κληρονομιά του Οσίου Νικάνωρα σε ανεκτίμητης αξίας κειμήλια έχει διατηρηθεί και φυλάσσεται σε ειδικές προθήκες. Το παλαιό καθολικό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος έχει υποστηλωθεί και, παρά το γεγονός ότι θα χρειαστεί πολύ καιρός για να αποκατασταθούν όλες οι ζημιές, δεν θα πέσει ούτε θα χαθεί. Το ίδιο και οι φοβερές αγιογραφίες της Ανάστασης του Λαζάρου, της Εισόδου στα Ιεροσόλυμα και της Σταύρωσης, που λένε ότι είναι έργα του ονομαστού ζωγράφου Φράγκου Καστελλάνου (λόγω του ότι παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες με εκείνες της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων). Το μοναστήρι είναι έτοιμο να ξεκινήσει μια νέα πορεία στον χρόνο, εκεί επάνω στον απόκρημνο βράχο του φαραγγιού του Αλιάκμονα και δεν είναι τυχαίο ότι χαρακτηρίζουν τον μητροπολίτη Σέργιο ως νέο κτήτορα της μονής. Πάνω από 300.000.000 δραχμές έχουν διατεθεί για την αναστήλωση του μοναστηριού και όλα αυτά τα χρήματα έχουν δοθεί από τους πιστούς και μόνον αυτούς. Αν την ίδια δουλειά προσπαθούσαν να την κάνουν με κρατική επιχορήγηση θα κόστιζε τα τριπλάσια, αφού το μεράκι και οι προσφορές των μαστόρων στο Μοναστήρι της Ζάβορδας δεν πληρώνονται ούτε μετριούνται σε χρήμα. Ο μητροπολίτης αυτός πραγματικά μού έκανε εντύπωση, όχι μόνο γιατί τον γνώρισα με απλά ιερατικά άμφια να μας ξεναγεί στο έργο που ανέλαβε να φέρει εις πέρας, αλλά γιατί φεύγοντας μου είπε κάτι που θα μείνει για πάντα χαραγμένο μέσα μου: «Το πιο ακριβό πράγμα σ' ετούτο τον κόσμο είναι η ταπεινοφροσύνη».

ΔΙΑΔΡΟΜΗ

Άλλη μια ευκαιρία να μιλήσω για το βιβλίο «Πίνδος - Γρεβενά» του Τριαντάφυλλου Αδαμακόπουλου και της Πηνελόπης Ματσούκα, που με βοήθησε αφάνταστα στη συλλογή στοιχείων για την περιοχή, αλλά και στον αντίστοιχο πολιτισμικό χάρτη των εκδόσεων «Ανάβαση», που είναι πολύ αναλυτικός και κατατοπιστικός. Τους ευχαριστώ θερμά και πάλι.

Για να πραγματοποιήσετε τον ολοκληρωμένο γύρο της τεχνητής λίμνης του Αώου θα κάνετε γύρω στα 30 χλμ., εκ των οποίων τα 12 σε βατό χωματόδρομο που όμως πιάνει χιόνι (με «ιδίαν ευθύνην» όπως αναφέρει η ταμπέλα της ΔΕΗ!). Από τη διασταύρωση της Κατάρας μέχρι τη Μηλιά ο χιλιομετρητής του αυτοκινήτου έγραψε περίπου 10 χλμ., μέχρι την Κρανιά 18, μέχρι το γεφύρι του Κηπουριού 35, ενώ το γεφύρι του Σπανού ήταν 600 μέτρα πιο κάτω. Συνολικά, από τη διασταύρωση της Κατάρας μέχρι τα Γρεβενά υπολογίστε 52 χιλιόμετρα περίπου.

Για να βρεθείτε στο Μοναστήρι της Ζάβορδας από την περιοχή αυτή μπορείτε να ακολουθήσετε τον δρόμο Γρεβενών-Καλαμπάκας και να στρίψετε για Δεσκάτη (μετά το χωριό Άγ. Θεόδωροι). Θα περάσετε από τα χωριά Καρπερό και Δήμητρα, κοντά στην Παλιουριά θα στρίψετε για το χωριό Παναγιά και λίγο πριν μπείτε στον οικισμό, αφού περάσετε δίπλα από το νεκτροταφείο και το φοβερό εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, θα στρίψετε δεξιά, όπως δείχνει η ταμπέλα. Ο δρόμος στην αρχή είναι ασφάλτινος. Μετά τα πρώτα 5 χιλιόμετρα μπαίνετε σε βατό χωματόδρομο (που μπορεί να έχει στρωθεί και με άσφαλτο, ανάλογα με την πρόοδο των εργασιών διάνοιξης).

ΔΙΑΜΟΝΗ

Πέρα από το Μέτσοβο, που είναι πολύ κοντά στην αρχή της διαδρομής που περιγράφουμε, δεν υπάρχει κανένα σημείο που να μπορείτε να βρείτε κατάλυμα για διανυκτέρευση. Άλλωστε, η απόσταση μέχρι τα Γρεβενά είναι πολύ μικρή. Τα παρακάτω ξενοδοχεία στα Γρεβενά αναφέρονται ενδεικτικά:

«Μηλιώνης» 0462-23.223

«Αχίλλειον» 0462-85.600

«Αίγλη» 0462-85.011

ΦΑΓΗΤΟ

Οι δύο ονομαστές ταβέρνες για κρεατικά στην πλατεία των Γρεβενών είναι ο «Τάκας» και ο «Γκέκας». Για παραδοσιακό κεμπάπ σε λαδόκολλα ο δρόμος οδηγεί στην ταβέρνα του «Ντόβα», ενώ για κλασικού τύπου εστιατόριο προτιμήστε τους «Μερακλήδες». Εάν είστε διατεθειμένοι να κάνετε μερικά χιλιόμετρα παραπάνω, τότε οι ταβέρνες στο χωριό Σπήλαιο (ή Σπήλιο) σάς περιμένουν για παραδοσιακή γρεβενιώτικη κουζίνα.

ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ

(Κωδικός Γρεβενών 0462)

Αστυνομία 22.100

Τροχαία 22.941

Δήμος 22.402

Νοσοκομείο 22.222

Αγρ. Ιατρείο (Κηπουριό) 75.254

Αστυνομία (Κηπουριό) 75.252

Αγρ. Ιατρείο (Κρανιά) 86201

Αστυνομία (Κρανιά)