Άγγλος λοχαγός και οδοιπόρος στην Ελλάδα του 1800

Γιάννης Ντρενογιάννης, εφ. Τα Νέα, 7/4/2000

Με ποιο τρόπο ένας Άγγλος λοχαγός θα μπορούσε χρόνια τώρα να με συντροφεύει στα ταξίδια μου; Και όμως, δεκάδες φορές μέχρι σήμερα έχω αντλήσει υλικό από τις περιηγήσεις του λοχαγού William Martin Leak (Γουίλιαμ Μάρτιν Λικ) θεωρώντας τες αξιόπιστες και εξαιρετικά κατατοπιστικές. Η απόφασή μου να μάθω περισσότερα γι' αυτόν και τα ταξίδια του στην Ελλάδα που πραγματοποιήθηκαν στις αρχές του 19ου αιώνα δεν ήταν διόλου εύκολη υπόθεση. Τα αποτελέσματα των ερευνών του για την Ελλάδα έχουν καταγραφεί σε πολλές χιλιάδες σελίδες δέκα πολύτομων εκδόσεων στα αγγλικά, ενώ στα ελληνικά μονάχα ο Κυριάκος Σιμόπουλος στο 4τομο «Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα»¹²³⁴ αποτελεί την πλέον αξιόπιστη πηγή. Όσο διάβαζα τόσο περισσότερο ενθουσιαζόμουν παίρνοντας μια γερή δόση από την Ελλάδα 200 χρόνια πιο πριν, σκλαβωμένη και τυραννισμένη από τους Τούρκους, διαλυμένη από την αχρεία διαχείριση του πλούτου της, καταληστευμένη από τους πασάδες, τους Αρβανίτες, τους «κλέφτες», αλλά και τους «δικούς μας» δεσποτάδες, ματωμένη από τη διχόνοια και τυφλή από την έλλειψη στοιχειώδους παιδείας. Μια αλλιώτικη Ελλάδα αγωνιζόταν να επιβιώσει στις αναφορές του Leake και εκείνος, παρ' ότι Άγγλος στρατιωτικός και κατάσκοπος και φιλότουρκος διπλωμάτης συνάμα, μιλάει για το δίκιο των Ελλήνων και μας θαυμάζει ως λαό που αγωνίζεται με νύχια και με δόντια να αντέξει τον τουρκικό ζυγό. Είναι σε σημεία τόσο εύστοχος που καγχάζει με τα παράπονα των Ελλήνων για την αγνωμοσύνη των δυνάμεων της πολιτισμένης Ευρώπης, λέγοντας ότι εκδηλώσεις πολιτικής φιλανθρωπίας δεν έχουν κανένα προηγούμενο στην Ιστορία!

Ακόμα και σ' αυτές τις συνθήκες εξαθλίωσης αναγνωρίζει ότι οι υπόδουλοι Έλληνες είναι αληθινά τέκνα των αρχαίων προγόνων τους. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Ο ταξιδιώτης αγανακτεί πολλές φορές και αηδιάζει από την πονηρία, την ψευτιά και τη δουλοπρέπεια των ανθρώπων. Πρέπει όμως να αναλογισθεί πως οι αδυναμίες τους είναι αποτέλεσμα των συνθηκών ζωής τους, πως η πονηρία και η απάτη είναι το μοναδικό όπλο που τους άφησαν οι τύραννοι και πως αυτά τα ελαττώματα παρουσιάζονται πιο έντονα όταν σμίγουν μ' αυτή τη φυσική διαβολική σπιρτάδα των Ελλήνων, που χωρίς αμφιβολία αποτελεί κληρονομιά της φυλής. Μια παροιμία τους λέει πως το γλυκύτερο κρασί κάνει το πιο άγριο ξίδι. Να ένα θαυμάσιο παράδειγμα που αποκαλύπτει τις διαβρωτικές συνέπειες του διεφθαρμένου δεσποτισμού πάνω σε ένα ευγενικό και δαιμόνιο πνεύμα»

Σε μυστική αποστολή ήταν ο Άγγλος λοχαγός Leake από τα 1804 έως τα 1810. Πέντε χρόνια περιηγήθηκε συστηματικά στην Ελλάδα με σουλτανικό φιρμάνι και άφθονα χρήματα, χρησιμοποιώντας τον Παυσανία και τον Στράβωνα ως πηγές, διαβάζοντας και καταγράφοντας αρχαιοελληνικές επιγραφές (λένε ότι εκτός από αρχαία ελληνικά ήξερε ακόμα 5 γλώσσες) και μαζεύοντας χρήσιμες πληροφορίες για τους Άγγλους και τους Τούρκους, όσον αφορά τα δυτικά παράλια της Ελλάδας, τις οδικές προσβάσεις στην ενδοχώρα και τις βασικές οδικές αρτηρίες προς την Πόλη. Ήταν ιδιοφυής ως ερευνητής, άριστος ιχνηλάτης, είχε φαντασία και κριτική σκέψη, ήταν σχολαστικός και ευσυνείδητος στη «μυστική» δουλειά του και πολύ σκληροτράχηλος (ως στρατιωτικός), αφού πέρασε δύο φορές τη χιονισμένη Πίνδο με τα πόδια! Οι τοπογραφικές του μελέτες είναι σημαντική πηγή αυθεντικών πληροφοριών (μαζί του είχε ως συνοδεία χαρτογράφο και τοπογράφο), θεωρείται ο σημαντικότερος προεπαναστικός περιηγητής της Ελλάδας και πολλοί σήμερα τον αναγνωρίζουν ως θεμελιωτή της ελληνικής γεωγραφίας. Το συγγραφικό του έργο ξεκίνησε στα 1815 και ολοκληρώθηκε στα 1857.

Οι παρακάτω σύντομες «εικόνες» που διάλεξα για εσάς από τα ταξίδια του λοχαγού Leake δείχνουν περίτρανα πόσο σπουδαίος λαός είμαστε, αφού 200 χρόνια μετά το «τοπίο» είναι τόσο απίστευτα διαφορετικό. Ελπίζω να το απολαύσετε όπως εγώ και να νιώσετε περήφανοι γιατί... είμαστε Έλληνες!

Γαστούνη 22 Φεβρουαρίου 1805

Εδώ αρχίζει το πρώτο ταξίδι του Leake στην Πελοπόννησο, έχοντας ήδη περιηγηθεί στη Βόρειο Ήπειρο (σημερινή Αλβανία), περνώντας από Αγ. Σαράντα, Δέλβινο, Τεπελένι, Χειμάρρα. Αποβιβάζεται στις εκβολές του Πηνειού και φθάνει στην πλινθόκτιστη και αραιοκατοικημένη Γαστούνη. Βλέπει τον κάμπο της Ήλιδας εγκαταλελειμμένο και σημειώνει την πανάθλια διακυβέρνηση του Μοριά, όπου η τοπική τυραννία έφερε σε απόγνωση τους Έλληνες, με αποτέλεσμα όλα τα χωράφια να περάσουν στους οκνηρούς Τούρκους. Μη έχοντας εκτάσεις να καλλιεργήσουν οι Έλληνες ασχολούνται με την κτηνοτροφία, όπου τα γιδοπρόβατα ξεπερνούν τα 300.000! Η σημερινή εικόνα είναι εντελώς αντίστροφη και η Γαστούνη δεν είναι πια «πρωτεύουσα» της Ηλείας.

Γύθειο (3/4/1805)

Στο Μαραθονήσι, στο σημερινό νησάκι Κρανάη του Γυθείου, έφθασε ύστερα από μεγάλο ταξίδι, αφού πέρασε από Πύργο, Τρίπολη, Μυστρά και Μονεμβασία. Εδώ βρήκε 100 πανάθλια σπίτια από πλίνθους, αλλά και μια μεγάλη εκκλησιά με καμπαναριό. Μεγάλη εντύπωση του έκαναν οι Μανιάτες, όχι μονάχα για την ιδιομορφία του χαρακτήρα τους (αφελείς, ειλικρινείς και ανεξάρτητοι γράφει), αλλά για τα ήθη και έθιμά τους, τα φοβερά τους πυργόσπιτα, ενώ αναφέρει ότι το μεγαλύτερο εξαγώγιμο προϊόν της Μάνης ήταν τα βελανίδια! Στη συνέχεια μπήκε στη Μέσα Μάνη πέρασε από την Αρεόπολη (Τσίμοβα) και τράβηξε για το ακρωτήριο Ταίναρο. Στην Κίττα μέτρησε 22 πύργους (οι περισσότεροι σώζονται ακόμα και σήμερα), στη Βάθεια ένιωσε τον αδιάκοπο «πόλεμο» λόγω βεντέτας (2 φατρίες ­ 40 χρόνια ­ 100 νεκροί) και έγραψε ότι η φοβερότερη μάστιγα στην περιοχή ήταν ο υπερπληθυσμός σε τόπο δίχως κανέναν πόρο!

Καλαμάτα (17/4/1805)

Από τις 400 οικογένειες που κατοικούσαν στην Καλαμάτα, μονάχα 6 ήταν οθωμανικές. Τη χαρακτηρίζει ως τη μοναδική πόλη με Τούρκους κατοίκους που επιτρεπόταν η περιφορά Επιταφίου (την οποία παρακολούθησε) και η τελετή της Ανάστασης. Σημαντικό εμπορικό κέντρο του Μοριά η Καλαμάτα με μεγάλη αγορά ζώων και βιοτεχνίες κατεργασίας δερμάτων. Τα καλαματιανά μαντήλια (και δη τα μεταξωτά) ήταν από τότε φημισμένα.

Πάτρα (29/5/1805)

Αφού πέρασε από τα μεγάλα, αλλά εξαθλιωμένα κάστρα της Μεσσηνίας (Ναυαρίνο, Μεθώνη, Κορώνη), έφθασε στην Καρύταινα (εγκαταλελειμμένη όπως και τώρα), συνέχισε για Μεγαλόπολη, Τρίπολη, Βυτίνα (από τις μεγαλύτερες πολιτείες της Αρκαδίας με ελληνικό σχολείο), Δημητσάνα (αμιγώς ελληνικός πληθυσμός ­ 300 οικογένειες και η περίφημη Σχολή Γραμμάτων σε λειτουργία), Ζάτουνα (τότε έμεναν εκεί 150 ελληνικές οικογένειες!), Καλάβρυτα( εξαιρετικό τυρί και βούτυρο) και μπήκε στην Πάτρα. Ήταν η μεγαλύτερη ελληνική πόλη μετά τα Γιάννενα με 10.000 κατοίκους (τα 2/3 Έλληνες). Εδώ είχαν εγκατατασταθεί Ευρωπαίοι πρόξενοι για τούτο και η Πάτρα ήταν σημαντικό εμπορικό κέντρο της Ευρώπης και η σταφίδα του αχαϊκού κάμπου περιζήτητη.

Χωριά Σουλίου (3/7/1805)

Άρχισε να «ανηφορίζει» από το Μεσολόγγι (1.000 οικογένειες, ζωντανή λιμνοθάλασσα) προς Βόνιτσα, Πρέβεζα (μία από τις ομορφότερες ελληνικές πόλεις γράφει και δεν έχει άδικο), Άρτα, φθάνοντας στα Γιάννενα. Παρέμεινε ελάχιστα και έφυγε για να δει να χωριά του Σουλίου που πρόσφατα είχαν διαλυθεί από τον Αλή Πασά. Τα χαλάσματα που συνάντησε από το Κούγκι μέχρι το Ζάλογγο, λίγο ώς πολύ, έχουν παραμείνει άθικτα έως τις μέρες μας. Κατέγραψε διηγήσεις ανθρώπων για τις μάχες με τον Αλή Πασά και θαύμασε τους Σουλιώτες σαν μαχητές.

Συρράκο - Καλαρρύτες (4/8/1805)

Θαυμασμό τού προκάλεσαν αυτά τα δύο ορεινά αρχοντικά, αμιγώς ελληνικά βλαχοχώρια, που είχαν περίπου 6.000 κατοίκους χωρίς να λογαριάζουμε τους ξενιτεμένους. Πέρα από την ανεξαρτησία τους, διέθεταν γατρό και δάσκαλο και πολλά πλούσια σπίτια είχαν υπηρέτριες από τα Γιάννενα ή τα Τρίκαλα. Οι περισσότεροι έκαναν εμπόριο στα πέρατα του κόσμου, όσοι έμεναν έφτιαχναν τις καλύτερες μάλλινες κάπες σε όλη την Ευρώπη, ενώ ανθούσε η τέχνη της αργυροχρυσοχοΐας. Σημειώνει επίσης ότι οι Καλαρρυτιώτες πλήρωσαν ένα τρομακτικό ποσό στον Αλή Πάσα για να τους επιτρέψει να βάλουν καμπάνες στις εκκλησιές τους. Εδώ επέστρεψε τον Αύγουστο του 1809 σημείωσε τη συνεχή πρόοδο των χωριών και πήγε στο μοναστήρι της Κηπίνας, περνώντας και από τα χωριά Ματσούκι και Χαλίκι.

Καστοριά (7/9/1805)

Του αρέσει η πόλη και η βόλτα στη λίμνη, αλλά σημειώνει ότι οι Έλληνες κάτοικοι των μακεδονικών πολιτειών που έζησαν (σαν έμποροι) στην πολιτισμένη Ευρώπη, έχασαν κάτι από την πρωτόγονη αρετή της φιλοξενίας! Γράφει επίσης ότι η πνευματική στάθμη των Καστοριανών δεν είναι διόλου υψηλή. Ακόμα και οι ταξιδεμένοι δεν δείχνουν μεγαλύτερη όρεξη για μάθηση. Ο Leake διαμαρτύρεται για τη διάβρωση και τη χαύνωση των ταξιδεμένων Καστοριανών, όσον αφορά την παιδεία, αλλά δίνει δικαιολογίες στους βασανισμένους κατοίκους που αγωνίζονται όπως-όπως να επιβιώσουν κάτω από τον τυραννικό τουρκικό ζυγό.

Ιωάννινα

Από τα 1805 έως τα 1809 ο Leake χρησιμοποίησε τα Γιάννενα ως ορμητήριο για τις περιηγήσεις του σε όλη την περιοχή της Βόρειας Ελλάδας. Η έδρα τού Αλή Πασά ήταν η μεγαλύτερη πολιτεία της εποχής εκείνης με 2.000 ελληνικά σπίτια, 1.000 μουσουλμανικά και 200 εβραϊκά. Πάνω από 3.000 ελληνικές οικογένειες κατοικούσαν στα Γιάννενα που διέθεταν 6-7 εκκλησιές (50 παπάδες), δύο μεγάλα ελληνικά σχολεία με αντίστοιχες βιβλιοθήκες, 16 τζαμιά και 2 συναγωγές. Μεγάλο κομμάτι αφιερώνει ο Leake στον πνιγμό της Κυρα-Φροσύνης (μόλις 4 χρόνια πριν από την πρώτη επίσκεψή του, είχε γίνει και οι μνήμες ήταν ακόμα νωπές), αλλά και στον χαρακτήρα του Αλή Πασά με τον οποίο συνεργάστηκε πολλές φορές, ακόμα και σε σημαντικότατα πολιτικά ζητήματα (π.χ. Αγγλοτουρκικός Πόλεμος).

Λάρισα (19/11/1805)

Κοντά 4.000 οικογένειες κατοικούσαν στη Λάρισα που ήταν ξεκάθαρα οθωμανική πολιτεία και οι 20 μιναρέδες της ξεχώριζαν από μακριά. Στα τούρκικα νεκροταφεία ανακάλυψε αρχαίες ελληνικές επιτύμβιες στήλες, κολώνες κ.ά. ­ ό,τι είχε απομείνει από την αρχαία Λάρισα! Είχαν στηθεί πάνω στους τάφους των Τούρκων, οπότε πολλοί αναπαύονταν με ονόματα όπως Αριστόμαχος ή Κάσσανδρος!

Λιβαδειά (2/12/1805)

Θαυμάζει την ξεχωριστή ατμόσφαιρα ευημερίας της πόλης που όπως λέει οφείλεται στους λιγοστούς Τούρκους κατοίκους. Αναφέρεται και αυτός στα περίφημα χέλια της λίμνης Κωπαΐδας (τώρα αποξηραμένη) και πραγματοποιεί αρχαιολογικές εκδρομές στην περιοχή.

Αθήνα (2/1/1806)

Έμεινε 3 εβδομάδες και τον απασχόλησαν μονάχα οι αρχαιότητες. Έκανε περίπατο στην Πάρνηθα (απ' όπου εφοδιάζονταν με ξυλοκάρβουνα οι Αθηναίοι) και αναφέρθηκε στην πανίδα της... άφθονα αγριογούρουνα, πέρδικες, λύκοι, λαγοί και σπάνια αρκούδες!

Κυκλάδες (Οκτώβριος 1806)

Στις 10 του Οκτώβρη έφθασε στη Μήλο για να επισκεφθεί τις κατακόμβες της Τρυπητής και τη βρήκε σε παρακμή. Πέρασε στην Πάρο (ευημερούσα και ευχάριστη), στην Αντίπαρο, στη Νάξο με τα 42 χωριά και τους 16.000 κατοίκους, στη Μύκονο που ήταν πλούσιος τόπος χάρη στο ναυτικό εμπόριο και στη Δήλο. Εδώ συνάντησε εικόνες βαρβαρότητας και καταστροφής. Όλος ο αρχαιολογικός χώρος ήταν γεμάτος συντρίμμια. Η Δήλος είχε διαλυθεί από τους Έλληνες χτιστάδες και τους Τούρκους μαρμαράδες των μουσουλμανικών τάφων!

Σέρρες (11/11/1806)

Μετά την καταπληκτική του περιήγηση στον Άγιον Όρος έφθασε στην επιβλητική τότε πολιτεία των Σερρών, που είχε λευκά τείχη μήκους 5 χιλιομέτρων περίπου...αλλά κατασκευασμένα από άψητα λασπότουβλα. Τα 2/3 του πληθυσμού της ήταν Τούρκοι.

Θεσσαλονίκη (17/11/1806)

Τη χαρακτήρισε τυπική τουρκόπολη, ακάθαρτη με κατεστραμμένους δρόμους και εμπορικά σε παρακμή. Όλα τα σπίτια έτρεφαν κουκούλια για μετάξι και υπήρχαν πολλές βιοτεχνίες κατεργασίας δέρματος. Παρατήρησε επίσης ότι πολλές ελληνικές λέξεις (π.χ. λιμάνι) εχρησιμοποιούντο από τους Τούρκους.

Αμπελάκια (Δεκέμβριος 1806)

Οικονομική και πολιτιστική πρόοδος, αλλά και διχόνοια ανάμεσα στους κοσμογυρισμένους Αμπελακιώτες που μιλούν και γερμανικά. Περιζήτητα ακόμα τα κόκκινα βαμμένα νήματα, αλλά η ενιαία εμπορική εταιρεία που είχαν φτιάξει τώρα έχει «σπάσει» σε 5-6 μικρότερες που δεν αποδίδουν τα ίδια κέρδη.

Βόλος-Πήλιο (15/12/1809)

Ήταν συγκλονιστική η εικόνα ευημερίας που αντίκρυσε σε σύγκριση με όλη την υπόλοιπη τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Σημειώνει με ζωηρό τρόπο ότι όπου δεν επιβάλλεται η τουρκική τυραννία, ανθεί η ελληνική φιλοπονία και το επιχειρηματικό πνεύμα. Ο Βόλος δεν ήταν τίποτε μπροστά στη Μακρινίτσα, το μεγαλύτερο και ομορφότερο πηλιορείτικο χωριό και τη Ζαγορά που από τότε μέχρι και σήμερα είναι το πλουσιότερο! Παρά τα 5 ελληνικά σχολεία που λειτουργούσαν τότε στο Πήλιο, η παιδεία των Ελλήνων δεν είναι ανάλογη της ανάπτυξης, ενώ η διχόνοια και ο φθόνος χώριζε τους πηλιορείτες από τότε!

Το τελευταίο αυτό ταξίδι του William Leake ολοκληρώνεται περνώντας από την Αγιά, τη λίμνη Κάρλα με τα ιχθυοτροφεία της και τα μοναστήρια των Μετεώρων, όπου ανεβαίνει με δίχτυ. Στις 16 Γενάρη 1810 φθάνει στα Γιάννενα και τον ερχόμενο Απρίλη επιστρέφει στην Αγγλία.