Ιερές κοιλότητες των βράχων

Γιάννης Ντρενογιάννης, εφ. Τα Νέα, 16/11/2001

Τα σπήλαια, οι κοιλότητες αυτές των βράχων που προσέφεραν καταφύγιο στους πρώτους ανθρώπους που παρουσιάστηκαν στη Γη, ήταν εκείνα που φιλοξένησαν και τους πρώτους ασκητές και μοναχούς. Πατέρας του μοναχικού βίου θεωρείται ο Μέγας Αντώνιος, ο οποίος έζησε για πάρα πολλά χρόνια σ' ένα σπήλαιο και το παράδειγμά του ακολούθησαν πολλοί άλλοι. Στις μέρες μας οι ιερές αυτές κοιλότητες δεν φιλοξενούν πλέον μοναχούς, αλλά αντιμετωπίζονται με τον δέοντα σεβασμό. Εκατοντάδες μοναστήρια, ασκηταριά και εκκλησίες βρίσκονται φωλιασμένες σε κάποιον βράχο της πατρίδας μας και η καταγραφή τους είναι μια πολύ δύσκολη και επίπονη υπόθεση. Πολλές από αυτές τις σπηλαιώδεις εκκλησίες έχω επισκεφθεί όλα αυτά τα χρόνια που περιηγούμαι ανά την Ελλάδα και διάλεξα μονάχα έξι να σας παρουσιάσω σήμερα. Πολλοί ίσως ανακαλύψουν ότι λείπουν σημαντικά μοναστήρια, όπως το Μέγα Σπήλαιο του Χελμού, η Παναγιά η Σπηλιώτισσα των Αγράφων, η Μονή Προδρόμου στην Αρκαδία ή ακόμα το εντυπωσιακό Κελί της Καλογριάς στο Σπήλαιο των Γρεβενών. Πιστεύω ότι η επιλογή που έγινε είναι αντιπροσωπευτική γιατί καλύπτει την Ελλάδα απ' άκρου εις άκρον και ελπίζω όσοι έχετε μπει σε κάποια από τις ιερές αυτές σπηλιές να αισθανθήκατε το ίδιο δέος με εμένα.

ΜΟΝΗ ΑΓ. ΙΩΑΝΝΗ ΕΡΗΜΙΤΗ - ΑΚΡΩΤΗΡΙ ΧΑΝΙΩΝ

Από το μοναστήρι του Γουβερνέτου ή Γκουβερνέτου ξεκινάει το κατηφορικό μονοπάτι για το σημείο απ' όπου ξεκίνησαν όλα στο Ακρωτήρι Χανίων! Ένα βαθύσχιστο φαράγγι του άνυδρου Ακρωτηρίου διάλεξε ο Άγιος Ιωάννης ο Ερημίτης να μονάσει. Από την Αίγυπτο που γεννήθηκε και μεγάλωσε πέρασε στην Αττάλεια της Κύπρου, από εκεί στη Γαύδο, για να καταλήξει εδώ ασκητής στις σπηλιές και τα φαράγγια. Κατά λάθος τον σκότωσε ένας βοσκός που τον πέρασε για αγρίμι, τον οποίον, ετοιμοθάνατος, συγχώρεσε αφήνοντας την τελευταία πνοή στη σπηλιά του.

Κατηφορίζοντας το σχετικά σύντομο (20 λεπτά) και εύκολο μονοπάτι βλέπεις τα χαλάσματα κελιών, αλλά και τη φραγμένη πλέον είσοδο του σπηλαίου για την Παναγία Αρκουδιά ή Αρκούδαινα. Αυτό που αντικρίζουν τα μάτια σου στο τέλος της διαδρομής μέσα στο φαράγγι και σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα είναι σίγουρο πως δεν το περιμένεις. Η σπηλιά του Αϊ-Γιάννη, το διπλό καμπαναριό, ο ναός-συνέχεια ενός πανύψηλου βράχου, το ηγουμενείο, τα κελιά, η τεράστια πέτρινη γέφυρα-μνημειώδης κατασκευή, οι βενετσιάνικοι θόλοι ­ πιθανότατα αποθήκες ­, οι τραπεζαρίες σε διαμπερείς καμάρες μέσα στο γεφύρι, το ασβεστοκάμινο στη βάση του, τα περιφραγμένα χωραφάκια απέναντι μαζί με τα δίδυμα φουρνόσχημα ασκηταριά... δεν ξέρεις κατά πού να στρέψεις το βλέμμα σου. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που πολλοί ισχυρίζονται ότι ετούτο είναι ένα από τα αρχαιότερα μοναστήρια στην Ελλάδα (6ος-7ος αι.). Βέβαια η Μονή του Καθολικού (έτσι όπως ονομάζουν όλο το συγκρότημα) χρονολογείται από τις αρχές του 11ου αιώνα, μετά τον θάνατο του Αγ. Ιωάννη του Ερημίτη.

ΑΓ. ΘΕΟΔΩΡΟΙ - ΕΒΡΟΣ

Ακολουθώντας τον δρόμο από Αλεξανδρούπολη προς Άβαντα και στρίβοντας αριστερά στους πύργους του Πόταμου φτάνουμε μέσω χωματόδρομου ­ παράλληλα με τις γραμμές του τρένου ­ στην περιοχή των Αγίων Θεοδώρων. Η λιλιπούτεια κοιλάδα που σχηματίζεται είναι διάσπαρτη από μικρά κυκλικά πέτρινα χτίσματα, χαμηλά σε ύψος που θα πρέπει να ήταν πολυβολεία. Δύο σιδερένια τέρματα, ορίζουν ένα γήπεδο ποδοσφαίρου στη μέση του τίποτα μεν, σε καταπληκτική τοποθεσία δε. Κοιτώντας προς τη μεριά της σιδηροδρομικής γραμμής που ενώνει την Κομοτηνή με την Αλεξανδρούπολη το μάτι διακρίνει ένα μικρό λευκό εικονοστάσι που γράφει: "Άγιοι Θεόδωροι". Πίσω ακριβώς από το εικονοστάσι ξεκινάει το ευδιάκριτο σύντομο μονοπάτι προς την σπηλαιώδη εκκλησία. Ανεβαίνοντας τα περίπου 50 σκαλοπάτια φτάνει κανείς μπροστά από τη σιδερένια πόρτα της σπηλιάς των Αγίων Θεοδώρων που διαμορφώθηκε σε παρεκκλήσι. Μέσα από τους σχηματισμούς των σταλαγμιτών διακρίνεις ­ με όσο φως φτάνει εκεί ­ τις θαυμάσιες "εικόνες" επάνω στον βράχο. Τα τοιχώματα, αλλά και το χτιστό τέμπλο είναι κατάγραφα με τοιχογραφίες δύο περιόδων. Αυτές της α' περιόδου χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα και ανήκουν στη λεγόμενη "μοναστική" ζωγραφική παράδοση. Οι τοιχογραφίες της β' περιόδου έχουν τα χαρακτηριστικά της λεγόμενης "μεταβατικής εποχής" και τοποθετούνται στα τέλη του 12ου με αρχές του 13ου αιώνα. Σ' αυτήν την περίοδο ανήκει η ευδιάκριτη ­ παρά τους αιώνες και τη δεδομένη υψηλή υγρασία του σπηλαίου ­ τοιχογραφία του Αρχάγελλου Μιχαήλ.

ΠΑΝΑΓΙΑ ΕΛΕΟΥΣΑ - ΠΡΕΣΠΑ

Αγκαταλείποντας τους Ψαράδες Πρεσπών και παραπλέοντας το ακρωτήρι προς τα υγρά σύνορα με την Αλβανία η βάρκα προσεγγίζει στα ασκηταριά. Σ' αυτά τα ίδια βράχια έζησαν άνθρωποι, ασκήτεψαν για χρόνια, απομονώθηκαν από την τουρκική κατοχή της περιοχής. Στο τέλος της υδάτινης διαδρομής περιμένει και η μεγαλύτερη έκπληξη απ' όλες. Ένα άνοιγμα, γύρω στα τριάντα μέτρα ύψος, μια τεράστια ρωγμή στον βράχο, αποκαλύπτει μια μικρή μονή, ένα εκκλησάκι. Από τα 1410 ο βράχος φιλοξενεί μέσα στα σπλάχνα του, σαν το κήτος του Ιωνά, το ασκηταριό της Παναγίας της Ελεούσας (που οι ντόπιοι ονομάζουν του Αγίου Πέτρου). Στην κάθετη αυτή κοιλότητα του βράχου εγκαταστάθηκε το κέντρο του μοναχισμού στην περιοχή. Το βαρκάκι προσεγγίζει μια αυτοσχέδια προβλήτα στα ριζά του βράχου και η ανάβαση αρχίζει. Σήμερα βέβαια δεν χρειάζεται να γαντζώνεται κανείς σε πέτρες και να πιάνεται από τα σκίνα για να ανέβει, όπως οι μοναχοί του τότε. Οι κάτοικοι έφτιαξαν σκαλοπάτια που απαλύνουν τη δοκιμασία της ανάβασης. Η σχεδόν κάθετη σκάλα είναι μια συμβολική διαδικασία εξαγνισμού πριν αξιωθεί κανείς να ατενίσει τη Μεγάλη Πρέσπα από ψηλά ή τις εκπληκτικές αγιογραφίες μέσα στον ναό. Ο μικρός μονόχωρος ναός περιβάλλεται από τα ερειπωμένα πλέον κελιά των μοναχών, ενώ όλη η σπηλιά είχε προστατευτικό τοίχισμα.

ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑ - ΜΕΤΕΩΡΑ

Από το Καστράκι ξεκινά η περιπατητική διαδρομή που οδηγεί ψηλά επάνω στον βράχο του Αγίου Πνεύματος και στο ομώνυμο εκκλησάκι που είναι υπόσκαφο μέσα στον βράχο. Το πρώτο πράγμα που παρατηρείς ακολουθώντας το μονοπάτι είναι το απίστευτο βάθος των Μετεώρων. Πολλοί νομίζουν ότι οι βράχοι είναι δεμένοι κολλητά μεταξύ τους και δεν φαντάζονται ότι υπάρχουν μονοπάτια που περνούν ανάμεσά τους. Άλλες φορές, περπατώντας σύρριζα, με όλον αυτόν τον σκοτεινό όγκο να σου επιβάλει το δέος, και άλλοτε σκαρφαλώνοντας σε μικρές πλαγιές, η διαδρομή προς το Άγιο Πνεύμα ξεδιπλώνεται δειλά-δειλά για να σε κατακτήσει στο τέλος ολοκληρωτικά. Το πρώτο βραχάκι που ξεπροβάλλει κοιτώντας τον ουρανό είναι ο λεγόμενος Φαλλός. Λαξευμένο μέσα στον βράχο το λιλιπούτειο ασκηταριό του Αγίου Πνεύματος, είναι απρόσμενα γλυκό και όμορφο. Στο ασπρισμένο κοίλωμα στέκονται κρεμασμένες ιερές εικόνες, ενώ μια λαξεμένη λάρνακα στα δεξιά όπως μπαίνεις ήταν κάποτε ο τάφος του ιδρυτή της κατεστραμμένης Μονής Αγ. Πνεύματος.

Λίγο πιο ψηλά σκαρφαλώνοντας επιδέξια τον βράχο υπάρχει η καμπάνα του που κοιτά το Καστράκι, προσφέροντας θέα που κόβει την ανάσα. Η συνολική διάρκεια αυτής της αναγνωριστικής διαδρομής είναι μόλις 1 ώρα και κάθε χρόνο στη γιορτή του Αγίου Πνεύματος την ανεβαίνει όλο το Καστράκι.

ΜΟΝΗ ΚΗΠΙΝΑΣ - ΤΖΟΥΜΕΡΚΑ

Το μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (η ονομασία Κηπίνα πιθανότατα προέρχεται από τη λέξη "κήπος", γιατί είχε έναν πανέμορφο πριν να μπεις, ή από τη φράση "και πείνα", γιατί επίσης είχε και ακόμα "έχει" αρκετή για όσους μένουν στην περιοχή!) χτίστηκε, σύμφωνα με τον Σεραφείμ Βυζάντιο, στα 1212 από κάποιον Αρχιεπίσκοπο Γρηγόριο.

Για τον κτήτορα της μονής πάντως δεν έχουμε σαφείς πληροφορίες και ο πατήρ Λάμπρος λέει πως ήλθε ένας μοναχός από το παλιότερο μοναστήρι της Βύλιζας (10ος αιώνας), το οποίο βρίσκεται στον απέναντι βράχο της χαράδρας. Κατ' αρχήν, περιτοιχίστηκε μόνον ο σπηλαιώδης ναός και στη συνέχεια ο πρόναος και τα κελιά. Ο τελευταίος μοναχός έφυγε περίπου το 1920 και από τότε η μονή της Κηπίνας δέχθηκε αλλεπάλληλες επιθέσεις ιερόσυλων. Σήμερα, επισκευασμένη και περιποιημένη, περιμένει τους περαστικούς που πηγαίνουν για το χωριό Καλαρρύτες και μπορεί στους ξενώνες που διαμορφώθηκαν να φιλοξενήσει όποιους το θελήσουν. (Το κλειδί το παίρνετε από το καφενείο, λίγο πριν φτάσετε στο μοναστήρι, αρκεί να αφήσετε την ταυτότητά σας.) Χαρακτηριστικά θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η αποθήκη του μοναστηριού ήταν ένα ολόκληρο σπήλαιο, που ελάχιστοι το έχουν περπατήσει. Οι σπηλαιολόγοι έχουν πει ότι περνούσε ποτάμι από εκεί και λόγω ενός πολύ μεγάλου σεισμού, 2.000 χρόνια πριν, άλλαξε ροή. Η εκδοχή αυτή στηρίζεται στο γεγονός ότι κάτω από τον βράχο που στέκεται η Κηπίνα περνάει κανονικότατο υπόγειο ποτάμι που χύνεται στη ρεματιά, ενώ εάν κοιτάξεις με προσεκτικό μάτι τους αντικρυστούς βράχους θα δεις ότι ταιριάζουν, εφαρμόζουν, "θηλυκώνουν".

ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ - ΠΑΤΜΟΣ

Το σπήλαιο, στο οποίο γράφτηκε ένα από τα πιο σημαντικά, αλλά και το μοναδικό προφητικό, το βιβλίο της Καινής Διαθήκης, δεν θα μπορούσε παρά να είναι ξεχωριστό. Το σπήλαιο της Αποκάλυψης του Ιωάννου στην Πάτμο συγκεντρώνει πλήθος κόσμου κάθε χρόνο και περιβάλλεται από μεγάλο μοναστηριακό συγκρότημα. Ο Ιωάννης ο Θεολόγος, ο αγαπημένος μαθητής του Χριστού, έφτασε εξόριστος στην Πάτμο και μαζί με τον μαθητή του Πρόχορο έγραψε σε αυτό το σπήλαιο την Αποκάλυψη στα 95 μ.Χ. Ο βράχος του σπηλαίου αυτού, που βρίσκεται στα 4 μέτρα βάθος, φέρει τα σημάδια, τα ίχνη της παραμονής του Αγ. Ιωάννη. Στη λαξευμένη εσοχή ακουμπούσε το κεφάλι του, ενώ λίγο πιο ψηλά, σε μιαν άλλην εσοχή, στηριζόταν με τα χέρια για να σηκωθεί. Στην οροφή του σπηλαίου το ρήγμα του βράχου είναι μια τριπλή σχισμή και συμβολίζει την Αγία Τριάδα. Η ατμόσφαιρα μέσα στο μονύδριο του Σπηλαίου της Αποκάλυψης είναι κατανυκτική και ένας μοναχός φροντίζει πάντα να την κάνει πιο έντονη, δίνοντας όλες τις απαραίτητες πληροφορίες στους επισκέπτες. Ακόμα ένα σημαντικό στοιχείο που θα πρέπει να αναφερθεί είναι ότι εδώ έγινε η έναρξη του "διαλόγου αγάπης" ανάμεσα στην ορθόδοξη και τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία, ενώ μεγάλο μέρος των προσκυνητών του είναι καθολικοί. Λόγω του Σπηλαίου, αλλά και του καστρομονάστηρου του Ευαγγελιστή Ιωάννη που δεσπόζει στη Χώρα, η Πάτμος αναγνωρίζεται ως ιερό νησί.