Διά χειρός Θεοφάνη μοναχού

Ιωσήφ Βιβιλάκης, εφ. Καθημερινή, 14/8/2005

Ιστορία και Τέχνη του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά στην ησυχαστική πολιτεία των Μετεώρων

Δημήτριος Ζ. Σοφιανός - Ευθύμιος Ν. Τσιγαρίδας, Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Μετεώρων, Δίγλωσση έκδοση, Tρίκαλα, σελ. 345.

Ο τόμος για την Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά είναι μια σημαντική και πανέμορφη δίγλωσση έκδοση –μεγάλου σχήματος με πάνω από διακόσιες υψηλής ποιότητας έγχρωμες εικόνες– που αποτυπώνει την ιστορία ενός κοινοβίου της ησυχαστικής πολιτείας των Μετεώρων. Τεκμηριώνει ότι εκτός από το Άγιον Όρος στον τόπο μας υπήρχαν κοινότητες που τόλμησαν να θεμελιώσουν έναν τρόπο ζωής ακραίο για τα σημερινά δεδομένα. Ασκητές και αναχωρητές –στην κυριολεξία ορειβάτες– σκαρφάλωσαν σε απότομα βράχια, συνεχίζοντας την πρωτοχριστιανική παράδοση της κοινοκτημοσύνης και της προσευχής, παραδίδοντας το μάθημα της απλότητας και της φτώχειας.

Τέλη ΙΑ' με αρχές ΙΒ' αιώνα πιθανολογείται στα Μετέωρα η ίδρυση κοινότητας με πρότυπο το αθωνίτικο σχήμα. Απορεί κανείς για την τεχνογνωσία, και κυρίως για το πείσμα να οικοδομηθούν μοναστηριακά κτίσματα σε απρόσιτες και δύσβατες περιοχές με μοναδικό τρόπο πρόσβασης την αναρρίχηση, τη χρήση ανεμόσκαλας ή ενός δικτυού-ανελκυστήρα.

Από τον IΔ' αιώνα

Με βάση τα υπάρχοντα τεκμήρια, στο πρώτο μέρος του βιβλίου, ο Δημήτριος Σοφιανός χρονολογεί στα μέσα του ΙΔ' αιώνα τη συγκρότηση οργανωμένου μοναχικού βίου στον ογκόλιθο που έχει κτιστεί η Μονή του Αγίου Νικολάου. Σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή το σημερινό καθολικό με τη λαμπρή αγιογράφησή του ολοκληρώθηκε το 1527. Ο Σοφιανός μέσα από έγγραφα, χειρόγραφα και άλλες πηγές μάς δίνει το ιστορικό σχεδίασμα της ζωής της μονής, η οποία ήδη στις αρχές του 20ού αιώνα είχε ερημωθεί. Το 1934 χαράκτηκε το πρώτο μονοπάτι που οδηγεί μέχρι και σήμερα στο εσωτερικό, και μόλις το 1960 ξεκίνησε η αναστήλωση του οικοδομήματος με την εγκαταβίωση μεμονωμένων μοναχών, ώσπου πολύ πρόσφατα, το 1997, εγκαταστάθηκε εκεί μια νέα αδελφότητα με ηγούμενο τον π. Πολύκαρπο Βενέτη.

Το δεύτερο βασικό κείμενο του τόμου αναφέρεται στις τοιχογραφίες του κυρίως ναού και το υπογράφει ο Ευθύμιος Τσιγαρίδας. Η εικονογράφηση του καθολικού είναι το πρώτο ολοκληρωμένο έργο του κορυφαίου Kρητικού καλλιτέχνη Θεοφάνη (Στρελίτζα Μπαθά). Σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή ο Θεοφάνης το 1527 ήταν ήδη μοναχός (μετά τον θάνατο της γυναίκας του). Με τους γιους του, Συμεών και Νεόφυτο, δημιουργούν ένα εικαστικό εργαστήριο που θα αποβεί πρότυπο για την τέχνη της μεταβυζαντινής αγιογραφίας. Μετά τα Μετέωρα ο Θεοφάνης ζει και ζωγραφίζει στο Aγιον Oρος, έως το 1558, όπου θα ιστορήσει τις Μονές Μεγίστης Λαύρας και Σταυρονικήτα και πλήθος φορητών εικόνων. Αρχές του 1559 έχει επιστρέψει στην πατρίδα του, όπου πεθαίνει στο Ηράκλειο Κρήτης.

Οι επιρροές του Θεοφάνη

Ο Θεοφάνης βασίζεται στην εικονογραφική παράδοση των Παλαιολόγων, αλλά κατά τον Τσιγαρίδα, και στην προσωπική του μαθητεία σε καλλιτέχνες, όπως ο Ανδρέας Ρίτζος. Στην πλήρη έκδοση των καλοτυπωμένων έργων του έχουμε τώρα την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε την ανάπτυξη του εικονογραφικού του προγράμματατος, να θαυμάσουμε την τόλμη της παλέτας του, με τα εκθαμβωτικά κόκκινα να συνδιαλέγονται με το βαθύ κυανό (ανάλογο με εκείνο της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη) και τις ώχρες, ενώ οι ειρηνικές μορφές μάς υπενθυμίζουν το αρχαιοελληνικό μέτρο. Με περιορισμένες επιδράσεις από την υστερογοτθική τέχνη της βενετοκρατούμενης Κρήτης, ανιχνεύονται ανοίγματα για μια είσοδο ανατομικών στοιχείων του σώματος (όπως στον Αδάμ και στην Εύα).

Στεκόμαστε με προσοχή στην πολυπρόσωπη –γεμάτη χρωματική καθαρότητα και ανθρωπιά– σύνθεση «Η Κοίμηση του οσίου Εφραίμ του Σύρου»: με την αναγγελία τού θλιβερού γεγονότος ένας συναγερμός θέτει σε εγρήγορση όλη την έρημο. Στο κέντρο το σεπτό σκήνωμα γίνεται αντικείμενο προσκύνησης και στοχασμού για τα επίγεια από την πολυπληθή ομάδα των ασκητών που έχει καταφθάσει. Ταυτόχρονα σπεύδουν κοντά γέροντες με τα πνευματικοπαίδια τους: δύο νέοι μεταφέρουν σε φορείο έναν ασκητή, ένας άλλος μεταφέρεται στους ώμους και ένας τρίτος έρχεται καβάλα σε ένα λιοντάρι. Ορισμένοι δεν το έχουν πληροφορηθεί ακόμη και συνεχίζουν στις σπηλιές το εργόχειρό τους: αντιγράφουν βιβλία, ασχολούνται με την ξυλογλυπτική ή προσεύχονται. Eνας στυλίτης δέχεται ένα καλαθάκι με φαγητό από ένα καλογεράκι. Στο βάθος ένας άγγελος κρατάει την ψυχή του οσίου.

Για το ευρύτερο κοινό

Τα κείμενα των δύο πανεπιστημιακών καθηγητών χωρίς το φορτίο των παραπομπών (η βασική βιβλιογραφία στο τέλος του βιβλίου) δεν απευθύνονται αποκλειστικά σε ειδικούς, αλλά στο ευρύτερο κοινό που επιθυμεί να μυηθεί στην ιστορία και την τέχνη του μετεωρίτικου μοναχισμού.

Κλείνουμε το βιβλίο με την αίσθηση ότι τα Μετέωρα δεν είναι απλώς ακόμη ένας τουριστικός προορισμός. Τα μοναστήρια τους στέκουν σαν καράβια στο πέλαγος του παρόντος βίου. Καταφύγια ψυχής και ανάπαυσης του νου μάς προσκαλούν να ανέβουμε την απότομη κλίμακά τους, να συλλογισθούμε τη ζωή και τον θάνατο σε πείσμα των καιρών· συνιστούν ένα μοντέλο ζωής αξιοθαύμαστο για πολλούς και αξιομίμητο για τους τολμηρούς.

Δες και το άρθρο: Μάρη Θεοδοσοπούλου, Ο ζωγράφος και το φως: Ένα ελλειπτικό ψυχογράφημα του Ελ Γκρέκο, εφ. Το Βήμα, 13/1/2002: "πιστεύεται πως μαθήτεψε σε εργαστήρι του περιβάλλοντος του Θεοφάνη Στρελίτζα-Μπαθά, συγγενή του Μάρκου Μπαθά..."