Ελέφαντες, ρινόκεροι και ιπποπόταμοι στον Πηνειό ποταμό!

Αποστόλης Ζώης, εφ. Έρευνα, 28/3/2010

Σημαντικά στοιχεία από τον δρ. Αθ. Αθανασίου, γεωλόγο-παλαιοντολόγο, στο πλαίσιο της έκθεσης «Ο Απολιθωμένος κόσμος του Πηνειού»

Πριν ο σύγχρονος άνθρωπος εξαπλωθεί στην Ευρώπη και κυριαρχήσει στην πανίδα της, η ήπειρός μας διέθετε πανίδα μεγάλων θηλαστικών ασυγκρίτως πλουσιότερη από τη σημερινή. Μεγάλες αγέλες βοοειδών και ίππων περιπλανιούνταν στις πεδιάδες, ενώ στα δάση ζούσαν ελαφοειδή και ελέφαντες. Μεγάλα σαρκοφάγα όπως το λιοντάρι, η στικτή ύαινα, ο λύκος κ.ά. ήλεγχαν τους πληθυσμούς των φυτοφάγων. Θέσεις με απολιθωμένα οστά θηλαστικών έχουν εντοπιστεί στις φυσικές τομές που δημιουργεί ο Πηνειός στην Πεδιάδα της Λάρισας, διαβρώνοντας τις παλαιότερες αποθέσεις του. Σποραδικά ευρήματα αναφέρονται και από άλλα σημεία της κάτω κοιλάδας του ποταμού, όπως στην περιοχή Ροδιάς και στο δέλτα, όμως ο αριθμός τους είναι πολύ περιορισμένος.

Η καλύτερα ερευνημένη και η πιο πλούσια σε απολιθώματα περιοχή της κοιλάδας του Πηνειού είναι το τμήμα δυτικά της Λάρισας, μέχρι τα Στενά του Καλαμακίου (Αμυγδαλιά), όπου συστηματικές έρευνες έχουν αποκαλύψει πολυάριθμα σκελετικά λείψανα ζώων του Ανωτέρου Πλειστοκαίνου, καθώς και ανθρωπογενή κατάλοιπα της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής (λίθινα τέχνεργα, όπως λεπίδες, φολίδες και πυρήνες εργαλείων). Αυτά επισημαίνει ο δρ. Αθ. Αθανασίου, γεωλόγος-παλαιοντολόγος, στο πλαίσιο της έκθεσης «Ο Απολιθωμένος κόσμος του Πηνειού» που φιλοξενείται από τις 18 Δεκεμβρίου 2009 στο Κτήριο Κατσίγρα του Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας στη Λάρισα. Ελέφαντες, ταύροι, ρινόκεροι, ιπποπόταμοι, άλογα, αίγαγροι αφθονούσαν πριν 30-40 χιλιάδες χρόνια στις πεδιάδες και τα βουνά της Θεσσαλίας, πριν ο άνθρωπος κυριαρχήσει στην περιοχή. Την έκθεση διοργανώνει το Τμήμα Ιατρικής της Σχολής Επιστημών Υγείας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Από Γερμανούς

Η ανακάλυψη και η πρώτη συλλογή υλικού στην περιοχή έγινε το 1958 από γερμανική αρχαιολογική αποστολή. Κατά τις επόμενες δεκαετίες έχουν γίνει αρκετές συλλογές απολιθωμάτων, σε περιόδους χαμηλής στάθμης του ποταμού, και έχουν συγκεντρωθεί περισσότερα από διακόσια απολιθώματα μεγάλων θηλαστικών. Τα απολιθώματα αποσπώνται από τα ιζήματα των όχθεων, λόγω της διαβρωτικής δράσης του ποταμού, και μεταφέρονται από το νερό, σε μικρή συνήθως απόσταση, κατά μήκος της κοίτης του ποταμού.

Η απόθεση των οστών εντός των ποτάμιων ιζημάτων, σύμφωνα με τον επιστήμονα, έγινε κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο, όταν ο ποταμός απέθετε φερτά υλικά κατά την έξοδο του από τα Στενά Καλαμακίου. Πτώματα θηλαστικών που μεταφέρονταν από τα νερά του ποταμού αποτίθεντο μαζί με τα φερτά υλικά, καλύπτονταν γρήγορα από νέα ιζήματα, και τα οστά τους απολιθώθηκαν με την πάροδο των αιώνων. Η παρουσία λίθινων τεχνέργων στο ίδιο στρώμα με ορισμένα απολιθώματα έχει παράλληλα τροφοδοτήσει τη θεωρία ότι οι θέσεις έξω από τα Στενά αποτελούν τόπους κυνηγιού των προϊστορικών κατοίκων της θεσσαλικής πεδιάδας. Η τοπογραφία της περιοχής στην έξοδο του φαραγγιού προσέφερε εξάλλου ιδανικές συνθήκες για ενέδρα. Ωστόσο κανένα από τα μέχρι σήμερα ευρεθέντα απολιθώματα δεν φέρει ίχνη σφαγής, κάτι που θα αποτελούσε ισχυρό στοιχείο υπέρ αυτής της θεωρίας. Είναι όμως βέβαιο, από τις γνώσεις που έχουμε από τη μελέτη άλλων ευρωπαϊκών πανίδων της εποχής, ότι ο άνθρωπος κυνηγούσε τα περισσότερα από αυτά τα ζώα, ακολουθώντας τα και κατά τις εποχικές τους μεταναστεύσεις.

Τα απολιθωμένα θηλαστικά που έχουν προσδιοριστεί μέχρι σήμερα στην κοιλάδα του Πηνειού είναι, ελέφαντας, ταύρος, βούβαλος, αίγαγρος, αντιλόπη σάιγκα, ρινόκερος, ίπποι, ιπποπόταμος, μεγαλόκερος, ελάφι, πλατόνι, ζαρκάδι.

Χρονολόγηση της πανίδας -Παλαιοπεριβάλλον

Η σύσταση της πανίδας του Πηνειού δείχνει ότι τοποθετείται γεωχρονολογικώς στο Ανώτερο Πλειστόκαινο. Ωστόσο το Ανώτερο Πλειστόκαινο καλύπτει την αρκετά μεγάλη, για τα ανθρώπινα μέτρα, χρονική περίοδο 180.000-10.000 έτη πριν από σήμερα. Προκειμένου να κατανοηθεί καλύτερα η εξέλιξη του ποτάμιου συστήματος του Πηνειού κατά το Πλειστόκαινο και το Ολόκαινο, έχουν γίνει κατά το παρελθόν απόλυτες χρονολογήσεις ορισμένων ιζημάτων της κοιλάδας του. Σύμφωνα με τις χρονολογήσεις αυτές, τα ιζήματα στην περιοχή των Στενών Καλαμακίου αποτέθηκαν πριν από περίπου 30.000-45.000 χρόνια.

Η ηλικία αυτή, κατά την οποία έζησαν τα απολιθωμένα θηλαστικά του της κοιλάδας του Πηνειού, εμπίπτει εντός της τελευταίας παγετώδους περιόδου, που σημαίνει ότι το κλίμα ήταν αισθητά πιο ψυχρό από το σημερινό. Ωστόσο, λόγω του σχετικά μικρού γεωγραφικού πλάτους της Θεσσαλίας, τα παγετικά φαινόμενα δεν ήταν τόσο έντονα. Αυτό συνάγεται από την απουσία στην απολιθωμένη πανίδα ζώων απόλυτα προσαρμοσμένων σε ψυχρά περιβάλλοντα, όπως το μαμούθ και ο τριχωτός ρινόκερος. Αντιθέτως, η πανίδα περιλαμβάνει θηλαστικά, όπως ο η πανίδα περιλαμβάνει θηλαστικά, όπως ο ιπποπόταμος, που δεν μπορούν να ζήσουν σε συνθήκες παγετού. Η παρουσία ταύρου αντί του βίσωνα (που είναι πιο ψυχρόφιλος) είναι μία ακόμη ένδειξη απουσίας ακραίων κλιματικών συνθηκών. Τέλος, η παρουσία ειδών που προτιμούν τα δάση, όπως τα ελαφοειδή και ο Elephas antiquus αποκλείει επίσης τις παγετικές συνθήκες, στις οποίες τα δέντρα δεν ευδοκιμούν.

Από το σύνολο της απολιθωμένης πανίδας του Πηνειού, την οποία αποτελούν δασόβιοι τύποι, αλλά και είδη που προτιμούν ανοιχτές εκτάσεις, προκύπτει το συμπέρασμα ότι κατά το Ανώτερο Πλειστόκαινο στη Θεσσαλία επικρατούσαν αραιά δάση, διακοπτόμενα από εκτάσεις με πιο χαμηλή βλάστηση. Σε παρόμοιο συμπέρασμα καταλήγουν παλαιοβοτανικές μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες στην πεδιάδα της Λάρισας επικρατούσαν μικτά δάση φυλλοβόλων. Τα δάση κάλυπταν την περιοχή μέχρι τη Νεολιθική εποχή, όταν οι ανάγκες του ανθρώπου για καλλιεργήσιμη γη τον οδήγησαν σε μεγάλης κλίμακας αποψιλώσεις, καταλήγει ο δρ. Αθ. Αθανασίου, γεωλόγος-παλαιοντολόγος. Να σημειώσουμε πως οι σύμβουλοι επιμέλειας της έκθεσης είναι η Ισμήνη Νικολάου και Μάρω Ψύρρα και η συλλογή των εκτιθέμενων απολιθωμάτων έγινε από τους Κ. Μαλίζο, Κ. Θεοδωρόπουλο, Κ. Ταμβακά, Τ. Τλούπα, Θ. Τότσικα, Κ. Χουλιάρα και Α. Αθανασίου.