→ Προσωπικά Ενδιαφέροντα → Μουσική

Ένας Πελοποννήσιος δερβίσης

Γ. Πλεμμένος, εφ. Το Βήμα, 18/7/1999

Ο Γ. Πλεμμένος γράφει για τον Πέτρο Πελοποννήσιο, συνθέτη των περισσότερων έργων θρησκευτικής μουσικής που ακούγονται ως σήμερα στην ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία, και για τη σημαντική αποκάλυψη ότι είχε προσχωρήσει στο τάγμα των δερβίσηδων Μεβλεβί

Κατά καιρούς έχουν γραφεί διάφορα για τις σχέσεις των Ελλήνων της Τουρκοκρατίας με τους λεγόμενους Μεβλεβί δερβίσηδες. Οι Μεβλεβί ήταν ένα από τα μοναστικά τάγματα των μουσουλμάνων σουνιτών (δηλ. των παραδοσιακών μουσουλμάνων). Ιδρυτής του τάγματος των Μεβλεβί φέρεται ο Μεβλανά Τζελαλεδίν Ρουμί τον 13ο αιώνα. Ο Μεβλανά εμπνεόταν από την ιδέα ότι μπορούσε να επιτευχθεί, βάσει μιας κοινής φιλοσοφικής αρχής, η ένωση όλων των θρησκειών. Η βάση του Μεβλεβισμού ήταν το Ικόνιο της Μικράς Ασίας, αλλά διαδόθηκε σε όλη τη Μικρά Ασία. Το τάγμα καταργήθηκε διά νόμου με τη δημιουργία του κράτους των Νεοτούρκων του Κεμάλ Ατατούρκ (1923).

Ο Μεβλανά λέγεται ότι συμπεριφέρθηκε σε όλο το διάστημα της ζωής του με ανοχή στους χριστιανούς, και δεχόταν τον Χριστό ως προφήτη, σύμφωνα με το Κοράνι.

Αρκετοί Έλληνες φαίνεται να προσχώρησαν στο τάγμα των Μεβλεβί, ειδικά κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Το παρόν άρθρο αποκαλύπτει ότι ένας από αυτούς ήταν και ο Πέτρος ο Πελοποννήσιος, ο αποκαλούμενος Λαμπαδάριος (1730-77). Η σημασία της αποκάλυψης αυτής είναι τεράστια, διότι ο Πέτρος θεωρείται η μεγαλύτερη μουσική φυσιογνωμία της μεταβυζαντινής περιόδου, και ο συνθέτης των περισσότερων έργων θρησκευτικής μουσικής που ακούγονται μέχρι σήμερα στην ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία. Ας σημειωθεί ότι μέχρι σήμερα είχαμε μόνο ενδείξεις για τη σχέση του Πέτρου με τους δερβίσηδες. Νέα στοιχεία όμως που ήλθαν πρόσφατα στο φως πείθουν ότι υπήρξε και ο ίδιος μέλος του τάγματος.

Γνωρίζουμε ότι ο Πέτρος γεννήθηκε στην Πελοπόννησο, σε κάποιο χωριό της Λακωνίας. Οι γονείς του ήσαν φτωχοί ξυλοκόποι και δεν μπορούσαν να θρέψουν την οικογένεια. Κάποτε πέρασε από το χωριό του ένας έμπορος από τη Σμύρνη που γύριζε την Πελοπόννησο, και βλέποντας τον Πέτρο προσφέρθηκε να τον πάρει μαζί του στη Σμύρνη, όταν θα τέλειωνε τις δουλειές του. Εν τω μεταξύ ο πατέρας του σκοτώθηκε σε μια συμπλοκή με Τουρκαλβανούς, και η μητέρα του τον έστειλε στη Μονή Αγ. Λαύρας (Μέγα Σπήλαιο). Εκεί τον βρήκε ευτυχώς ο περιοδεύων έμπορος και τον πήρε μαζί του στη Σμύρνη.

Από εκεί και μετά η εξέλιξη του Πέτρου ήταν ραγδαία. Λόγω της φυσικής του κλίσης στη μουσική, και με τη βοήθεια ενός εκλεκτού δασκάλου εκκλησιαστικής μουσικής στη Σμύρνη, ο Πέτρος διέπρεψε τόσο στον τομέα αυτόν, ώστε όταν έφθασε στην Κωνσταντινούπολη (γύρω στο 1760) διορίστηκε αμέσως βοηθός του διευθυντή του αριστερού χορού (Λαμπαδαρίου) στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οταν μετά από λίγα χρόνια πέθανε ο διευθυντής, ο Πέτρος διορίστηκε ο ίδιος αριστερός χοράρχης, παρακάμπτοντας την τάξη που ήθελε να περάσει πρώτα από τη θέση του βοηθού του δεξιού χοράρχη. Τελικά πέθανε στη θέση αυτή από επιδημία πανώλους.

Η μύηση στους δερβίσηδες

Αυτή είναι η επίσημη εκδοχή των γεγονότων σύμφωνα με εκκλησιαστικούς βιογράφους. Ωστόσο, το παρόν άρθρο καλεί τον φιλίστορα αναγνώστη σε ένα διαφορετικό (αν και παράλληλο) ταξίδι μέσα από μαρτυρίες που δείχνουν ότι ο Πέτρος πρέπει να μυήθηκε στους Μεβλεβί όντας στη Σμύρνη. Οι μαρτυρίες βασίζονται στην ιστορία μιας κοινότητας λακώνων αποίκων στην κωμόπολη Σίλλη, μεταξύ Ικονίου και Σμύρνης. Τον 13ον αιώνα ένας σελτζούκος σουλτάνος μετέφερε στη Σίλλη 7 λακωνικές οικογένειες για να περιποιούνται ένα χριστιανικό ναό, μετά από θαύμα που του είχε γίνει: είχε προσπαθήσει να γκρεμίσει τον ναό για να χτίσει τζαμί, όταν φλόγες βγήκαν από αυτόν και έκαψαν τους παρισταμένους.

Με την ίδρυση όμως αργότερα του τάγματος των Μεβλεβί στο Ικόνιο, αρκετοί Λάκωνες μυήθηκαν στη νέα αυτή φιλοσοφία και κάποιοι έγιναν δερβίσηδες. Παρ' όλα αυτά, περιηγητές αναφέρουν ότι μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα οι χριστιανοί κάτοικοι της Σίλλης μιλούσαν τη λακωνική διάλεκτο. Οι Λάκωνες αυξήθηκαν τόσο ώστε, πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών (1923), τα 3/4 των κατοίκων της Σίλλης (7.500) ήσαν έλληνες απόγονοί τους. Καθώς οι Λάκωνες της Σίλλης είχαν στενές εμπορικές σχέσεις με τη Σμύρνη, δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε τον Λάκωνα Πέτρο να έρχεται σε επαφή μαζί τους και (πιθανόν) να μυείται στη Μεβλεβί φιλοσοφία.

Αυτό που θα τράβηξε αμέσως τον Πέτρο πρέπει να ήταν η χρήση της μουσικής στις τελετουργίες των δερβίσηδων. Από την ίδρυση του τάγματός του, ο Μεβλανά εισήγαγε ως ειδικό κανόνα για όλα τα μοναστήρια του τη μουσική και τον χορό. Η μουσική ήταν τραγούδι συνοδευόμενο από αυλό και τύμπανο. Ο χορός ήταν μια συνεχής περιστροφή των μοναχών γύρω από τον εαυτό τους, η οποία, σε συνδυασμό με τον χιτώνα τους που έπαιρνε σχήμα κύκλου, συμβόλιζε τον κυκλικό και αρμονικό χορό των αστεριών γύρω από ένα κεντρικό σημείο.

Από το δερβίσικο μοναστήρι της Σμύρνης (ή και του Ικονίου), όπου με το χάρισμα της σπάνιας φωνής του θα έκανε τον τραγουδιστή, ο Πέτρος εστάλη στο αντίστοιχο μοναστήρι της Πόλης. Εδώ οι μαρτυρίες για τη συμμετοχή του Πέτρου στην εσωτερική ζωή των δερβίσηδων, καθώς και για την πλατειά αποδοχή που είχε από αυτούς είναι περισσότερες.

Ενα ευφυές κόλπο

Το πιο εντυπωσιακό περιστατικό από τη δράση του στους δερβίσικους κύκλους συνέβη το 1770, με την έλευση στην Κωνσταντινούπολη τριών μουσικών από την Περσία που έφεραν μαζί τους μια σύνθεση για να την παρουσιάσουν στον σουλτάνο. Οι μουσικοί της Πόλης θορυβήθηκαν ότι θα εθίγετο το κύρος τους και απευθύνθηκαν στον Πέτρο, ο οποίος μεταχειρίστηκε το επόμενο τέχνασμα για να κατατροπώσει τους πέρσες μουσικούς. Εβαλε τους δερβίσηδες του μοναστηριού του Πέραν να προσκαλέσουν τους τρεις ξένους μουσικούς σε γεύμα και μετά το φαγητό να τους παρακαλέσουν να τους τραγουδήσουν τη σύνθεση. Αυτός εν τω μεταξύ ήταν κρυμμένος και κατέγραφε το τραγούδι σε νότες.

Όταν τελείωσε την καταγραφή, ο Πέτρος εμφανίστηκε ως νεοαφιχθείς και μετά τις συστάσεις ζήτησε από τους Πέρσες να ακούσει και ο ίδιος τη σύνθεσή τους. Το τραγούδι δεν πρόλαβε να τελειώσει και ο Πέτρος παρατήρησε ενοχλημένος ότι το έργο ήταν δικό του και οι Πέρσες πρέπει να το είχαν μάθει από κάποιον μαθητή του στην Περσία! Αν δεν τον πίστευαν μάλιστα, θα μπορούσε να τους το αποδείξει παίζοντάς το ο ίδιος, πράγμα που έκανε. Οι Πέρσες, όπως ήταν φυσικό, εξαγριώθηκαν και επακολούθησε συμπλοκή, στην οποία βρήκαν ευκαιρία οι δερβίσηδες και συνέλαβαν τους Πέρσες ως ταραχοποιούς. Μετά από λίγες μέρες τους έστειλαν κακήν κακώς στην Περσία σαν αγύρτες.

Ως επιβράβευση μάλιστα της απαράμιλλης μουσικής αντίληψης αλλά και της αφοσίωσης του Πέτρου, οι δερβίσηδες καταχώρισαν το όνομά του στο ιερό τους βιβλίο με την προσθήκη του επιθέτου χιρσίζ (δηλ. κλέφτης) Πέτρος. Το ίδιο όνομα χαράχτηκε και πάνω στο δεύτερο μαυσωλείο στην εσωτερική πύλη του μοναστηριού του Πέραν, πράγμα που μπορεί να διακρίνει μέχρι σήμερα κάθε επισκέπτης στην Πόλη. Η προσθήκη επιθέτων ήταν μια ιερή και συμβολική πράξη για τους δερβίσηδες, και απενέμετο μόνο σε μέλη τους με αναγνωρισμένη δράση. Εν προκειμένω, η λέξη χιρσίζ, που σημαίνει και ληστής, συμβολίζει αυτόν που στερεί το κακό από τη δύναμή του.

Ενα ακόμη ενδεικτικό περιστατικό συνέβη ήταν ο Πέτρος επισκέφθηκε ένα φίλο του μουεζίνη (μουσουλμάνο ψάλτη). Οταν ήρθαν σε ευθυμία στο τραπέζι, ο Πέτρος έψαλε την προσευχή του μουεζίνη σε άλλον ήχο απ' ό,τι συνηθίζετο, πράγμα που προκάλεσε τον θαυμασμό του μουσουλμάνου, ο οποίος του ζήτησε να την παρουσιάσει το πρωί από τον μιναρέ αντ' αυτού, όπερ και εγένετο. Η νέα ερμηνεία άρεσε πολύ και στον σουλτάνο, που ζήτησε να μάθει ποιος ήταν ο εκτελεστής και, μαθαίνοντας τα καθέκαστα, διέταξε να συλληφθεί ο ιερόσυλος Πέτρος. Στο δικαστήριο ο Πέτρος προσποιήθηκε τον παράφρονα, παίζοντας με καρύδια, με αποτέλεσμα οι δικαστές να τον απαλλάξουν.

Αλλά το γεγονός που εντυπωσιάζει περισσότερο είναι η ενεργός συμμετοχή των δερβίσηδων στην κηδεία του (1777). Ηταν μια αντιστροφή της μοίρας: όταν 5 αιώνες πριν (1273), ο Μεβλανά κηδευόταν στο Ικόνιο, στην κηδεία του παρέστησαν εκτός των μουσουλμάνων και χριστιανοί κρατώντας το Ευαγγέλιο και ψάλλοντας πένθιμους ύμνους. Όταν ρωτήθηκε ένας χριστιανός γιατί έκλαιγε απαρηγόρητα, απάντησε: «Τιμούμε τον Μεβλανά σαν τον Μωυσή, τον Δαβίδ και τον Ιησού της εποχής μας. Είμαστε όλοι οπαδοί και μαθητές του».

Κατά τον ίδιο τρόπο, με το άγγελμα του θανάτου του Πέτρου, οι δερβίσηδες της Πόλης, παίρνοντας την άδεια του Πατριάρχη, συγκεντρώθηκαν στο νεκροταφείο των Ορθοδόξων, όπου μετά το τρισάγιο και την κατάθεση της σορού στον τάφο, έψαλαν τον παθητικό σκοπό τους με τον αυλό. Μάλιστα, ένας απ' αυτούς, κατεβαίνοντας στον τάφο και κρατώντας στα χέρια τον αυλό του, είπε τα εξής: «Αείμνηστε δάσκαλε, δέξου και από μας, τους ορφανούς μαθητές σου, το στερνό τούτο δώρο, για να συμψάλλεις με αυτό στον Παράδεισο μαζί με τους αγγέλους». Και αφήνοντας τον αυλό στην αγκαλιά του νεκρού, βγήκε από τον τάφο δακρυσμένος.

Φιλολογικές μαρτυρίες

Εκτός από τα ιστορικά τεκμήρια, άλλες φιλολογικές μαρτυρίες ενισχύουν περαιτέρω την πεποίθηση ότι ο Πέτρος υπήρξε και ο ίδιος δερβίσης. Οι φιλολογικές μαρτυρίες προέρχονται από χειρόγραφα που περιέχουν μουσικές συνθέσεις του Πέτρου. Ο Πέτρος συνέθεσε γύρω στα 100 εξακριβωμένα τραγούδια κοσμικής μουσικής, όπου χρησιμοποιεί τουρκικές κλίμακες και ρυθμούς, αλλά ελληνικό στίχο. Το πιο αποκαλυπτικό τραγούδι μιλάει εύγλωττα για την πρόθεση του Πέτρου να ασπασθεί τη δερβίσικη ζωή, ως αποτέλεσμα ερωτικής απογοήτευσης:

Σαν δεν ήθελες φιλίαν, τι με έδιδες αιτίαν;

Εγώ θα αποφασίσω σαν δερβίσης πια να ζήσω.

Ολα πλέον τα του κόσμου να τα βγάλω απ' εμπρός μου.

Και συ μ' έδωκες αιτία, και λοιπόν γιατί η κακία;

Είναι πράγματι γνωστό ότι ο Πέτρος δεν παντρεύτηκε ποτέ. Τούτο όμως δεν ήταν συνηθισμένο στις τάξεις των ψαλτών του Πατριαρχείου: ο μαθητής και διάδοχός του, Πέτρος Βυζάντιος, έχασε τη θέση του Πρωτοψάλτη εξαιτίας της δευτερογαμίας του, που απαγορευόταν στους ψάλτες κατά τους ιερούς κανόνες! Η ερωτική απογοήτευση ως λόγος που ώθησε τον Πέτρο να απαρνηθεί τα εγκόσμια φαίνεται πολύ πιθανός, αφού άλλη σύνθεσή του φέρει τον τίτλο «Πέτρου Πελοποννησίου, ένεκα έρωτος. Τούτου δε αντίκειται το "Η ωραιότης" του Ιακώβου».

Ως προς το ποια πρέπει να ήταν η θέση του Πέτρου στο τάγμα των Μεβλεβί, δεν είναι πολύ δύσκολο να εικάσει κανείς, αφού μεταξύ των βαθμούχων του τάγματος συγκαταλέγονταν και οι μουσικοί, οι πλέον σημαντικοί από τους οποίους ήσαν ο επί της ορχήστρας των Μεβλεβί, ο αποκαλούμενος «Σερ Κουντουμί» (από το οθωμανικό τύμπανο, το κουντούμ), δηλ. ο αρχιμουσικός, και ο Αρχιαυλητής. Κοντά σε αυτούς δεσπόζουσα θέση είχε ο δερβίσης που έψαλε το Δοξαστικό (το λεγόμενο Μεβλεβί Νατί) πριν από την εκτέλεση της τελετής του χορού. Ο Πέτρος, λόγω της χαρισματικής φωνής του, πρέπει να συγκαταλεγόταν στην τελευταία κατηγορία.