→ Προσωπικά Ενδιαφέροντα → Μουσική

Εκεί που ακούστηκαν οι πρώτες πενιές

Δημήτρης Μανιάτης, εφ. Τα Νέα, 29/6/2013

Έλληνες οργανοπαίχτες στο καφενείο «Open Heart» στο Σολτ Λέικ Σίτι των ΗΠΑ, γύρω στο 1920. Όρθιος, ο ιδιοκτήτης του μαγαζιού Μανώλης Κατσανέβας

Ο καθηγητής Μουσικής και συλλέκτης δίσκων 78 στροφών Σταύρος Κουρούσης μάς μίλησε για τις πολυετείς έρευνές του, οι οποίες ανιχνεύουν τις πρώτες ηχογραφήσεις μπουζουκιού στην Αμερική του Μεσοπολέμου αλλά και πιο πριν – στη Γερμανία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου

Η πρώτη ηχογράφηση μπουζουκιού στην ιστορία της δισκογραφίας έγινε από αιχμαλώτους πολέμου σε γερμανικό στρατόπεδο των αρχών του αιώνα. Η πρώτη ηχογράφηση με μπουζούκι σε ελληνικό έδαφος έγινε το 1931 από τον πρώτο επαγγελματία του είδους Θανάση Μανέτα από την Τρίπολη.

Πάνω: Ο Θανάσης Μανέτας διακρίνεται στην πάνω σειρά, δεύτερος από δεξιά, με την παρεά του στην Αθήνα, δεκαετία του 30.

Γενικά η Πελοπόννησος αναδεικνύεται σε «πατρίδα» του οργάνου σε επίπεδο χρήσης και δισκογράφησης (εδώ, εξάλλου, υπήρξε ευρεία χρήση των ταμπουράδων κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και μετά).

Οι νέες πληροφορίες για τις πρώτες ηχογραφήσεις μπουζουκιού είναι το αποτέλεσμα έρευνας και το υλικό - που για πρώτη φορά κατατίθεται - «αποτελεί τον συνδετικό ιστορικό κρίκο με τον άγνωστο κόσμο του τραγουδιού του ελληνικού περιθωρίου των αρχών του 20ού αιώνα», όπως σημειώνει ο βρετανός και πολιτογραφημένος σκυριανός συλλέκτης και ερευνητής του ρεμπέτικου Τσαρλς Χάουαρντ.

H μοναδική ίσως φωτογραφία αυθεντικού Κουτσαβάκη στην Πλάκα της δεκαετίας του 1880

Μάλιστα, πίσω από την έρευνα βρίσκεται ένας 33χρονος δάσκαλος Κλασικής Κιθάρας και μανιώδης συλλέκτης δίσκων γραμμοφώνου, ο Σταύρος Κουρούσης. Η έρευνά του έχει ως πρωταγωνιστές μια σειρά ονομάτων: Απόστολος Παπαδιαμάντης, Κωνσταντίνος Βοργιάς, Κώστας Καλαμαράς, Κωνσταντίνος Κοκοτής, Γεώργιος Κασσάρας, Γεώργιος Δεληγιώργης, Γιαννάκης Ιωαννίδης, Μανώλης Καραπιπέρης, Θανάσης Μανέτας, Ιωάννης Χαλικιάς.

Σε μια πρώτη ανάγνωση, τα παραπάνω πρόσωπα - της μακρινής εποχής των αρχών του 20ού αιώνα - φαίνονται άγνωστα. Είναι όμως ταυτόχρονα και οι πρωταγωνιστές της πρώιμης ιστορίας του εθνικού μας μουσικού οργάνου - του κυρίαρχου οργάνου της μονοφωνικής μας παράδοσης καλύτερα: του μπουζουκιού.

Αριστερά, ο πρωτοπόρος του μπουζουκιού Τσαγγούρης (στο κέντρο) το 1900 στις φυλακές Ακροναυπλίας και δεξιά, ο Κωνσταντίνος Κοκοτής, ένας από τους πρώτους έλληνες που ηχογράφησαν στην Αμερική

Είναι πρόσωπα - προπάτορες, θα μπορούσαμε να πούμε, του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού μας.

Η οκταετής έρευνα του καθηγητή Μουσικής και συλλέκτη δίσκων 78 στροφών Σταύρου Κουρούση μετουσιώθηκε σε μια έκδοση με τον τίτλο «Από τον ταμπουρά στο μπουζούκι» και για πρώτη φορά τα πρώτα και σπάνια ηχογραφήματα του μπουζουκιού καθώς και η άγνωστη ιστορία τους έρχονται στο φως αυτές τις ημέρες.

Ο ερευνητής παραχώρησε στα «ΝΕΑ» σπάνιο φωτογραφικό υλικό και στοιχεία από τις ιστορίες των ηχογραφήσεων. Πολλές εξ αυτών ήταν σωσμένες σε μήτρες φτιαγμένες από χαλκό, άρα με εξαιρετικό ήχο, και δεν είχαν δισκογραφηθεί ποτέ, άρα δεν τις είχαν ακούσει ούτε οι συντελεστές τους.

Οι ιστορίες αυτές προσθέτουν σημαντικές ψηφίδες στο παζλ της καταγραφής του λαϊκού τραγουδιού. Οι μήτρες βρέθηκαν από τον ερευνητή στα αρχεία των δισκογραφικών εταιρειών στην Αμερική (κυρίως στην εταιρεία Victor) αλλά και σε αρχεία οικογενειών των καλλιτεχνών. Και αυτό ύστερα από μπόλικη αλληλογραφία που ο ερευνητής αντάλλαξε με τους απογόνους των πρωτοπόρων του μπουζουκιού.  

«Καλύπτεται ένα άγνωστο μέρος του προπολεμικού ρεπερτορίου, ενώ για πρώτη φορά έρχονται στο φως και ασκήσεις αυτοσχεδιασμού λαϊκών μουσικών, πράγμα πρωτόγνωρο για την ιστορία της καταγραφής», σημειώνει στα «ΝΕΑ» ο συγγραφέας Σταύρος Κουρούσης.

Και μπορεί το μπουζούκι να έφτασε στα κορυφαία σολιστικά και δεξιοτεχνικά του επίπεδα τις δεκαετίες '50 και '60 - εδώ σημειώστε τα δύο μεγάλα ονόματα των Μανώλη Χιώτη και Δημήτρη Στεργίου ή Μπέμπη -, σήμερα όμως που η έρευνα μοιάζει να απομακρύνεται από αυθαίρετα συμπεράσματα και βαθαίνει μεθοδολογικά, έχει αξία να φωτιστεί η πρώιμη φάση του μπουζουκιού και ειδικά οι αρχικές, θρυλικές ηχογραφήσεις του, που για πρώτη φορά με την έκδοση του Κουρούση παραδίδονται στο κοινό. Μεταξύ τους έξι έως τώρα ανέκδοτες ηχογραφήσεις του Καραπιπέρη, δύο του Χιώτη Παναγιώτη Τσόρου και δύο του Κωνσταντίνου Κοκοτή, που το μοναδικό αντίτυπο του δίσκου 78 στροφών ο οποίος τις αποτύπωσε βρίσκεται στα χέρια του Κουρούση.

Από το βασίλειο της Πρωσίας ώς τους τεκέδες του Πειραιά

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: Ποια είναι η πρώτη ηχογράφηση μπουζουκιού; Οι προφορικές αναφορές για την ύπαρξη ηχογραφήσεων με μπουζούκι σε κυλίνδρους της εποχής του 1900 έως και τις πρώτες μηχανικές ηχογραφήσεις της δισκογραφίας σε Κωνσταντινούπολη και Αθήνα δεν έχουν μέχρι στιγμής επιβεβαιωθεί.

Έτσι, όπως αναφέρει ο συγγραφέας και συλλέκτης Σταύρος Κουρούσης, συνοψίζοντας και στοιχεία από παλιότερη έρευνα του Μάρκου Δραγούμη, τα πρώτα ηχητικά ντοκουμέντα τοποθετούνται το 1917 στο Γκέρλιτς της Γερμανίας για λογαριασμό της Φωνογραφικής Επιτροπής του τότε Βασιλείου της Πρωσίας, που ηχογράφησε… αιχμαλώτους του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Εκεί με κυλινδρικό γραμμόφωνο οι άνθρωποι της εταιρείας ηχογραφούν ξένες μουσικές παραδόσεις (από ψαλμούς μέχρι παραμύθια) σε 175 στρατόπεδα. Στο Γκέρλιτς γράφονται εβδομήντα κύλινδροι με ήχους ελληνικού ενδιαφέροντος και ανάμεσά τους έχει διασωθεί το σμυρναίικο «Χήρα να αλλάξεις όνομα» που τραγουδά ο σερβιτόρος Απόστολος Παπαδιαμάντης. Κι αν κάτι σας θυμίζει το επίθετο, σημειώστε πως ήταν ανιψιός του μεγάλου σκιαθίτη λογοτέχνη - και σερβιτόρος στο επάγγελμα. Μπουζούκι εδώ παίζει ο Συριανός (με καταγωγή και από τη Μύκονο) Κώστας Καλαμαράς, ενώ μαζί τους βρίσκεται και ο ιεροψάλτης Κωνσταντίνος Βοργιάς.

Σε έρευνα που διεξήγαγε ο Κουρούσης στο αρχείο του Πανεπιστημίου Χούμπολντ του Βερολίνου βρήκε πως οι ηχογραφήσεις αυτές καταλαμβάνουν πέντε κυλίνδρους και έναν δίσκο γραμμοφώνου. Οι κύλινδροι προηγούνται μάλιστα του δίσκου και είναι οι εξής: «Αμανές σμυρναίικος», «Αμανές σμυρναίικος», «Η Χήρα» και «Ταμπαχανιώτικος μανές».

Έτσι, ο Καλαμαράς, τσιγαροποιός στο επάγγελμα, βάσει της έρευνας του Κουρούση, αποτελεί την πρώτη καταγεγραμμένη παρουσία οργανοπαίκτη μπουζουκιού σε δίσκο γραμμοφώνου.

Ας δούμε όμως τις επόμενες πρώτες ηχογραφήσεις σε δίσκους γραμμοφώνου, πολλά χρόνια πριν κάνει την εμφάνισή της η ξακουστή τετράς των Μάρκου Βαμβακάρη, Στράτου Παγιουμτζή, Γιώργου Μπάτη και Ανέστη Δελιά που έβαλε τα θεμέλια στο πειραιώτικο ρεμπέτικο και λαϊκό τραγούδι (1934). 

Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1926 στο Σικάγο και στην εταιρεία Victor ηχογραφούνται οι «Τρεις λυγερές» και ο «Σκαλτσοδήμος». Πρόκειται, όπως αναφέρει ο Σταύρος Κουρούσης, για την πρώτη ιστορική ηχογράφηση μπουζουκιού, πιθανότατα ταμπουρά, σε δίσκο γραμμοφώνου με τον Κωνσταντίνο Κοκοτή (μπουζούκι) και τον Ιωάννη Σφοντιλλιά (αρμόνικα) σε δύο δημοτικά τραγούδια. Δύο χρόνια μετά ηχογραφούνται στη Νέα Υόρκη έξι τραγούδια από την ορχήστρα του Γρεβενιώτη Γεωργίου Κασσάρα ή Κασιάρα (κορνέτα) με συνοδεία οργάνων από βιολί, μπουζούκι, κύμβαλο. Το μπουζούκι εδώ παίζεται από άγνωστο εκτελεστή και έχει συνοδευτικό χαρακτήρα. Την ίδια χρονιά όμως - μιλάμε για το 1928 - πάλι στη Νέα Υόρκη το «Λημνέικο ζεϊμπέκικο» (ένα οργανικό κομμάτι με μπουζούκι, λαούτο, καστανιέτες και σφύριγμα από τον λημνιό τραγουδιστή Γεώργιο Δεληγιώργη) έχει μια πρωτιά ιστορικής σημασίας: είναι το πρώτο ζεϊμπέκικο που ηχογραφήθηκε ποτέ με μπουζούκι.

Παρ' όλα αυτά, τον Δεκέμβριο του 1928 (πάλι στη Νέα Υόρκη) έχουμε τα πρώτα και σπουδαιότερα δείγματα μοναχικού μπουζουκιού με εκτελεστή τον Μανώλη Καραπιπέρη. «Τούτοι οι μπάτσοι που 'ρθαν τώρα» και «Από κάτω από τις ντομάτες» με τραγουδιστή τον Γιαννάκη Ιωαννίδη και βέβαια τα «Αϊδίνικο ζεϊμπέκικο», «Φατιμέ ζεϊμπέκικο», «Αϊβαλιώτικο ζεϊμπέκικο» και «Σωκιανί ζεϊμπέκικο».

Η έρευνα οδήγησε και σε ένα ακόμη άγνωστο αλλά σημαντικό στοιχείο: το 1931 και για λογαριασμό της Columbia έχουμε την πρώτη ηχογράφηση μπουζουκιού στην Ελλάδα, αφού τότε οι Θανάσης Μανέτας και Ιωάννης Λειβαδίτης ηχογραφούν τα «Δίστιχα του μάγκα» και το «Καλέ μάνα δεν μπορώ», αν και πρέπει να φτάσειτο 1932 για να ηχογραφηθούν το «Μυστήριο» και το «Μινόρε του τεκέ» από τον λάκωνα μπουζουξή Ιωάννη Χαλικιά και τον κιθαρίστα Σοφοκλή Μιχελίδη, που θα σημειώσουν τεράστια εμπορική επιτυχία και θα ανοίξουν τους ασκούς του Αιόλου για την καθιέρωση και ευρεία διάδοση του μπουζουκιού. «Μόνο τότε και με τις μεγάλες πωλήσεις οι εταιρείες σκέφτονται ότι αξίζει να το παλέψουν και ηχογραφούν με μπουζούκι», συμπληρώνει ο Σταύρος Κουρούσης. Και είναι ειρωνεία της Ιστορίας πως από το 1932 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '50, που μεσουρανεί το μπουζούκι, μεσολαβούν μόνο 18 χρόνια, μια Κατοχή και χιλιάδες καημοί που θα μετουσιωθούν στο θαύμα του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού.