Στα άδυτα του εργαστηρίου του Ελ Γκρέκο

Μαρία Θερμού, εφ. Το Βήμα, 30/9/2007

Ποια έργα που ομόφωνα αποδίδονται στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο έχουν φιλοτεχνηθεί από τον Λουίς Τριστάν, τον Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλο ή τον Μπλας Μουνιόθ; Η έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης συμβάλλει στη διερεύνηση της προσωπικής δημιουργίας του σπουδαίου ζωγράφου σε σχέση με τη συλλογική παραγωγή του εργαστηρίου του, προσφέροντας παράλληλα στο κοινό την ευκαιρία να απολαύσει στην Ελλάδα ακριβοθώρητους πίνακες


1. «Διαμερισμός των ιματίων του Χριστού», αντίγραφο του Εργαστηρίου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Μουσείο Szépmüvészeti, Βουδαπέστη - 2. «Ο Αγιος Φραγκίσκος διαλογιζόμενος», Μπλας Μουνιόθ, Μουσείο του Πράδο, Μαδρίτη - 3. «Ο Αγιος Φραγκίσκος με σταυρωμένα τα χέρια», Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541-1614), Μουσείο Lαzaro Galdiano, Μαδρίτη - 4. «Ο Αγιος Ιερώνυμος καρδινάλιος», Λουίς Τριστάν (π. 1580-1624), Μοναστήρι Ιερωνυμιτισσών του Αγίου Παύλου, Τολέδο


«Ο ρηθείς Ντομινίκο οφείλει να εκτελέσει και να ολοκληρώσει αυτοπροσώπως τους οκτώ προαναφερθέντες πίνακες χωρίς να τους δώσει ή να δύναται να τους δώσει σε άλλους ζωγράφους για να τους ολοκληρώσουν, καθώς η παρούσα παραγγελία δόθηκε στον προαναφερθέντα Ντομινίκο επειδή λέγεται ότι είναι επιφανής στην τέχνη του και στο επάγγελμά του, εξ ου και επελέγη η εργασία του ιδίου και δεν μπορεί να τον αντικαταστήσει άλλος». Το κείμενο φέρει την υπογραφή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ο οποίος διαβεβαίωνε εν έτει 1577 τον παραγγελιοδότη του, Ντον Λουίς ντε Καστίγια, ότι θα ζωγράφιζε αυτός και μόνον αυτός τους πίνακες του Santo Domingo el Antiguo. Υπήρχε δηλαδή φόβος να γίνει αλλιώς; Ενα ερώτημα χωρίς νόημα σήμερα, το οποίο όμως στην εποχή του Γκρέκο - νωρίτερα, αλλά και μεταγενέστερα - ήταν απολύτως φυσικό. Οσο και η ύπαρξη εργαστηρίου κάθε μεγάλου δημιουργού. Αυτή την αναπόφευκτα στενή σχέση ανάμεσα στον δάσκαλο και στο εργαστήριό του θίγει η έκθεση « Ο Ελ Γκρέκο και το εργαστήριό του» που εγκαινιάζεται στις 17 Οκτωβρίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, προϊόν συνεργασίας με τη SEACEX (Κρατικό Ιδρυμα για την Πολιτιστική Δράση στο Εξωτερικό) με τη συμμετοχή πολλών ευρωπαϊκών και αμερικανικών μουσείων. Ζητούμενα, η επιρροή του Γκρέκο στην εποχή του και η επιστημονική τεκμηρίωση του εργαστηρίου του.

Εργα τα οποία ομόφωνα αποδίδονται στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, άλλα που έχουν φιλοτεχνηθεί από τον Λουίς Τριστάν, τον Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλο (γιο του Γκρέκο) και από τον συνεχιστή του Μπλας Μουνιόθ και, τέλος, μία ενότητα έργων τα οποία δεν έχουν αποδοθεί σε κανένα επώνυμο μέλος του εργαστηρίου του μεγάλου ζωγράφου περιλαμβάνονται σε αυτή την έκθεση. Οπως λέει ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, καθηγητής κ. Νίκος Σταμπολίδης, για τη φιλοσοφία της, «επικεντρώνεται σε ένα από τα μεγάλα προβλήματα της ιστορίας της τέχνης από την Αρχαιότητα ως την Αναγέννηση: Στον δημιουργό και στο εργαστήριό του. Την ουσιαστική δημιουργία του μεγάλου δασκάλου σε σχέση με την παραγωγή του». Πρόκειται για μια εντελώς πρωτότυπη για τα ελληνικά δεδομένα προσέγγιση, η οποία παρέχει τη δυνατότητα της έκθεσης σημαντικών έργων του σπουδαίου δημιουργού στην Ελλάδα, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει την ευκαιρία για συγκρίσεις και αποδείξεις.

Από τα μεγάλα μουσεία της Ισπανίας, όπως το Μουσείο Ελ Γκρέκο του Τολέδο, το Μουσείο Σάντα Κρουθ του Τολέδο επίσης, το Πράδο, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης, το Μουσείο Καλών Τεχνών του Μπιλμπάο και το Μουσείο Καλών Τεχνών της Σεβίλλης, αλλά και από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, την ισπανική κοινότητα στην Αμερική και από το Μουσείο της Βουδαπέστης προέρχονται τα έργα που θα εκτεθούν στην Αθήνα. Σύνολο, περί τα 58. Δύο ιστορικοί της τέχνης από το Πράδο, η κυρία Κάρμεν Γαρίδο και ο κ. Χοσέ Αλβάρεζ Λοπέρα, και από ελληνικής πλευράς ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Κρήτης κ. Νίκος Χατζηνικολάου είναι οι επιμελητές της έκθεσης, που αποσκοπεί στην οριοθέτηση της τέχνης του Γκρέκο και στον εντοπισμό των βασικών χαρακτηριστικών των κυριοτέρων μαθητών και συνεργατών του. Παρ' όλα αυτά, «το ζήτημα των "συλλογικών έργων" του εργαστηρίου του Θεοτοκόπουλου παραμένει ανοιχτό», όπως επισημαίνει ο έλληνας επιμελητής της έκθεσης.

Η υπογραφή

Μαρτυρίες για το εργαστήριο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στον Χάνδακα, στη Βενετία ή στη Ρώμη δεν υπάρχουν. Δεν θα συμβεί όμως το ίδιο και στην Ισπανία, όπου οι παραγγελίες τις οποίες δεχόταν ο Γκρέκο ήταν πολλές. Η επάνδρωση του εργαστηρίου του θεωρείται ότι άρχισε περί το 1585, ενώ το 1591 αυξήθηκε κατά πολύ, αφού εν τω μεταξύ ο μεγάλος ζωγράφος είχε αντιληφθεί ότι τα έργα που ανελάμβανε απαιτούσαν την ύπαρξη συνεργατών πολλών ειδικοτήτων (γλύπτες, ξυλουργοί, χρυσωτές και άλλοι). Παρ' όλα αυτά η δική του «υπογραφή» ήταν αυτή την οποία ζητούσαν οι πλούσιοι της εποχής. «Ο Ντομίνικο Γκρέκο αναλαμβάνει την υποχρέωση οτιδήποτε ζωγραφιστεί με το πινέλο να γίνει από το ίδιο του το χέρι και όχι από το χέρι κάποιου άλλου...» αποδεικνύει ένα ακόμη συμβόλαιο, του 1607.

«Τα χρόνια εκείνα το "χέρι" του Μάστορα ήταν σημαντικό. Τα άλλα χέρια όμως που έχουν συμβάλει στη δημιουργία ενός έργου του Δασκάλου δεν μειώνουν την αξία του, καλλιτεχνική και οικονομική» σημειώνει ο κ. Χατζηνικολάου. Οι καιροί ήταν διαφορετικοί και ο χώρος της τέχνης κατά τον 16ο και 17ο αιώνα είχε άλλες σταθερές, οι οποίες ανέχονταν αυτό το αναγκαίο κακό, που ήταν αφενός η μοναδικότητα του χεριού του Μάστορα, αφετέρου η αναγνώριση ενός έργου τέχνης ως προϊόντος συλλογικής εργασίας.

Η διδασκαλία

Πώς να ήταν το εργαστήρι του Γκρέκο; Σε ρεαλιστικό επίπεδο ένας χώρος με εργαλεία όπου μπορούσε κανείς να ασκήσει τη ζωγραφική και απ' όπου, εκτός από το έργο του ιδίου, δημιουργούνταν και αναπαραγωγές επιτυχημένων έργων του (ιδιόχειρων ή με τη συμμετοχή μελών του εργαστηρίου), επίσης αντίγραφα έργων από μέλη του εργαστηρίου με τη συμμετοχή του ιδίου στην τελική φάση ή, τέλος, αντίγραφα μόνον από μέλη του εργαστηρίου. Παράλληλα βεβαίως το εργαστήρι ήταν χώρος εκμάθησης της τέχνης για τους μαθητευόμενους αλλά και για τους συνεργάτες. Και το κυριότερο ασφαλώς, ήταν εκεί όπου ο ίδιος ο δημιουργός υλοποιούσε τη σύλληψή του.

Το πρώτο βήμα για την αναγνώριση των διαφορετικών «χεριών» στην παραγωγή του εργαστηρίου του Γκρέκο έγινε, όπως αναφέρει ο κ. Χατζηνικολάου περί τα μέσα του 20ού αιώνα. «Ηρθε η ώρα για μια σαφή διάκριση ανάμεσα στον Γκρέκο και στη σχολή του» έγραφε το 1962 συγκεκριμένα ο Harold Wethey, ένας από τους μελετητές του Γκρέκο. «Ταυτόχρονα όμως ο Wethey δεν χάραξε μια απροσπέλαστη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον Δάσκαλο και στη Σχολή» λέει ο κ. Χατζηνικολάου.

Τα αντίγραφα

Στις επιδιώξεις της έκθεσης ήταν κατ' αρχάς η παράθεση δύο τουλάχιστον εκδοχών του ιδίου θέματος, ενός πίνακα δηλαδή που θεωρείται ιδιόχειρο έργο του Θεοτοκόπουλου και ενός αντιγράφου του εργαστηρίου του, το οποίο φιλοτεχνήθηκε με την επίβλεψη ή και τη συμμετοχή του. Για παράδειγμα, ο «Αγιος Ιλδεφόνσο» του Γκρέκο από το Εσκοριάλ συνοδεύεται από ένα εξαιρετικό αντίγραφό του από το Μουσείο της Σάντα Κρουθ και από ένα μεταγενέστερο αντίγραφο από το Πράδο. Στο πρωτότυπο (από το Εσκοριάλ) αλλά και σε αντίγραφο του εργαστηρίου (από το Πράδο) έρχεται επίσης «Ο Αγιος Φραγκίσκος που δέχεται τα στίγματα». Μαζί και τρεις διαφορετικές εκδοχές του ιδίου θέματος, συγκεκριμένα του «Διαμερισμού των ιματίων του Χριστού», όλα αντίγραφα. Ιδιαίτερη σημασία εξάλλου έχει η παρουσία αντιπροσωπευτικών έργων του Χόρχε Μανουέλ και του Λουίς Τριστάν, το ίδιο και του Μπλας Μουνιόθ, ο οποίος στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα ζωγραφίζει με τρόπο που θυμίζει τον Γκρέκο.

Οπως αποκαλύπτει ο κ. Χατζηνικολάου, στόχος ήταν να παρουσιαστούν στην έκθεση περισσότερα πλαστά έργα ώστε ο επισκέπτης να αντιληφθεί και αυτό το υπαρκτό πρόβλημα της έρευνας. Κάτι που αποδείχθηκε όμως πρακτικά αδύνατον, καθώς οι ιδιοκτήτες τους, ιδίως οι έμποροι έργων τέχνης, είναι απρόθυμοι να συναινέσουν. Ετσι, παρ' ότι τα πλαστά έργα του Γκρέκο είναι πολλά, στην Αθήνα έρχεται ένα, η «Προσκύνηση των ποιμένων».

«Μία έκθεση έχει δύο πλευρές: μία φανταστική και μία πραγματική: αυτό που σχεδίασε ο επιμελητής και αυτό που τελικά υλοποιήθηκε» λέει ο κ. Νίκος Χατζηνικολάου, αναφερόμενος και στο ζήτημα της άρνησης, κάποτε, σε αιτήματα δανεισμού έργων. Η έκθεση θα διαρκέσει ως τις 5 Ιανουαρίου 2008, αν και θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα έργα που προέρχονται από το Πράδο θα παραμείνουν στη χώρα μόνον ένα μήνα, καθώς το ισπανικό μουσείο προετοιμάζει μία ανάλογη έκθεση.

Χορηγός της έκθεσης είναι η Χ. Ρόκας ΑΒΕΕ An Iberdrola Renewables Company. Χορηγοί επικοινωνίας είναι «Το Βήμα» και η ΕΡΤ.

«Πρωτοπόρος μιας μοντέρνας τέχνης»

Δύο εκδόσεις, μια με έργα του Ξενοφώντα (Φλωρεντία 1516) και η αρχιτεκτονική του Βιτρούβιου, μεταφρασμένα και σχολιασμένα από τον Ντανιέλε Μπάρμπαρο (1556), συνοδεύουν την έκθεση για τον Γκρέκο και το εργαστήριό του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Ο λόγος είναι απλός. Ανήκαν στον μεγάλο ζωγράφο, ο οποίος είχε κρατήσει σημειώσεις στα περιθώριά τους καταθέτοντας τις παρατηρήσεις και τις σκέψεις του. Στον Βιτρούβιο μάλιστα (όπως και σε ένα ακόμη βιβλίο, τους «Βίους» του Βαζάρι) τα εύγλωττα σχόλιά του αναφέρονται στους μεγάλους ιταλούς δασκάλους, τον Τισιανό, τον Τιντορέτο, τον Ραφαήλ και τον Μιχαήλ Αγγελο.

Αν «η Ελλάδα τού χάρισε τη ζωή και τα πινέλα», όπως έλεγε ο φίλος του, ισπανός ιερωμένος, ποιητής του τάγματος των ανυπόδητων τρινιτάριων Ορτένσιο Παραβιθίνο, η Ιταλία τον μύησε στην Αναγέννηση και η Ισπανία τού εξασφάλισε τις συνθήκες ολοκλήρωσης ως καλλιτέχνη. Από τον γενέθλιο Χάνδακα, τον οποίο εγκατέλειψε σε ηλικία 26 ετών (το 1567 σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία) και ενώ ήδη ήταν αναγνωρισμένος «μαΐστρος» της βυζαντινής παράδοσης, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος έφθασε πρώτα στη Βενετία. Εμεινε λίγο και το 1570 εγκαταστάθηκε στη Ρώμη. Στην Ισπανία έφθασε το 1577 με την ελπίδα ότι θα προσλαμβανόταν από τον Φίλιππο Β´ για τη διακόσμηση του Εσκοριάλ. Αλλά το σχέδιο ναυάγησε και ο Γκρέκο κατέληξε στο Τολέδο, σε ένα περιβάλλον καλλιτεχνικό αλλά εσωστρεφές και πολύ απομακρυσμένο από τα γεγονότα και τα ρεύματα της εποχής.

«Ο Γκρέκο υπήρξε μυστικιστής ζωγράφος, μανιεριστής και υποκειμενικός, η τέχνη του αντιπροσώπευε την κορύφωση του ταραγμένου πνεύματος της εποχής και πήγαζε από το προσωπικό του τραγικό αίσθημα της ζωής, πρωτοπόρος μιας μοντέρνας τέχνης σαν να είχε προκαταλάβει την έκφραση των ανησυχιών για τη ζωή και την τέχνη στους αιώνες που θα ακολουθούσαν» γράφει γι' αυτόν ο Φερνάντο Μαρίας, καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης.

Η εικονογραφία των έργων του, τα οποία στην πλειονότητά τους ήταν παραγγελίες από ένα περιβάλλον κατ' εξοχήν θρησκευτικό, ήταν εναρμονισμένη με τον κανόνα. Παρ' όλα αυτά υπάρχουν και έργα στα οποία η βούληση του ζωγράφου έχει σαφώς επιβληθεί στην ευπρεπή και ευλαβική έκφραση του θρησκευτικού αισθήματος. Γιατί ο Γκρέκο περισσότερο από χριστιανός και λόγιος ζωγράφος ήθελε, όπως λένε οι μελετητές του, να είναι ένας νατουραλιστής ζωγράφος και φιλόσοφος. «Προικισμένος με μια θηριώδη υπερηφάνεια - τίποτε πιο ασύμβατο με την πραότητα και τη μυστικιστική συμπεριφορά - και με έναν ισχυρό αισθησιασμό - τίποτε πιο απομακρυσμένο από την ασκητική παραίτηση - ο Θεοτοκόπουλος στοχαζόταν σχετικά με την τέχνη, σκεφτόταν και ξανασκεφτόταν τους πίνακές του, εδείκνυε μια ευκολία και μια πνευματική εκλέπτυνση και ερευνούσε αδιάλειπτα την πληθυντική πραγματικότητα» γράφει ο Φερνάντο Μαρίας.

Και όμως... Ως τις αρχές του 19ου αιώνα οι ισπανοί μελετητές θεωρούσαν ότι ο Γκρέκο είχε απλώς συμβάλει στη διαμόρφωση της τέχνης ως δάσκαλος. Για την αλλαγή αυτής της άποψης συνέβαλαν οι ξένοι, Βρετανοί και Γάλλοι: «Ο Θεοτοκόπουλος απέβη ο ιδρυτής μιας νέας σχολής, μιας πραγματικά εθνικής, πραγματικά ισπανικής σχολής τη φορά αυτή, την οποία εγκαινίασε στο Τολέδο: της ασκητικής και ρεαλιστικής σχολής» έγραφε ο Πολ Λεφόρ το 1867. Οι Γάλλοι τον συνέκριναν επίσης με τον Ντελακρουά, οι Βρετανοί με τον Τέρνερ, ενώ δεν έλειψε η σύγκρισή του και με έναν νεότερο ζωγράφο, τον Μανέ.

Αμφιλεγόμενος από τους συγχρόνους του, καθώς από αρκετούς επικρίθηκε και ενώ από άλλους εκτιμήθηκε, ο Γκρέκο, όπως είχε προβλέψει και ο Παραβιθίνο, απέκτησε «με τον θάνατο την αιωνιότητα».

Η αναγνώριση άργησε αλλά ήρθε, τόσο μάλιστα που να υπάρξουν έριδες ως προς την εθνικότητά του. Στη μεγάλη έκθεση για τον Γκρέκο, που έγινε ωστόσο το 2000 στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας, η Ισπανία και η Ιταλία είχαν συμβάλει αποφασιστικά στη σφαιρική παρουσίαση του έργου του.

Οι μελέτες και οι αναγνώσεις του έργου σήμερα είναι πολλές. Ενα απλό ερώτημα όμως δεν έχει απαντηθεί. Αραγε αυτά τα τελευταία 37 χρόνια της ζωής του, μόνιμα εγκατεστημένος στο Τολέδο, έφερνε στον νου τον Χάνδακα του Νότου;