→ Προσωπικά Ενδιαφέροντα → Ζωγραφική

Ποιος ήταν ο Μιχαήλ Άγγελος των φαραώ;

Εric Βietry-Rivierre, εφ. Τα Νέα, 8/1/2011

Ποιος ζωγράφισε τις ωραιότερες τοιχογραφίες στις νεκροπόλεις της 18ης δυναστείας; Ισως ένας κάποιος Θούθμις, ευφυής δημιουργός της πρώτης αυτοπροσωπογραφίας της ιστορίας

H περιοχή της Σάκαρα στην Αίγυπτο είναι γνωστή ως το σημαντικότερο νεκροταφείο της Μέμφιδος, 35 χλμ. νοτιοδυτικά του Καΐρου. Την περιοχή αυτή επιμένει να ανασκάπτει ο Γάλλος Αλέν Ζιβιέ. Τον Νοέμβριο του 1996, σκαλίζοντας την άμμο και τα μπάζα της ανασκαφής, τα μέλη της αποστολής και οι εργάτες ανακαλύπτουν σχεδόν συγχρόνως δύο εισόδους τάφων, τη μία δίπλα στην άλλη.

Πρώτος μπαίνει ο Ζιβιέ συνοδευόμενος από τον επιθεωρητή αρχαιοτήτων, αλλά δεν βλέπει τίποτε περισσότερο από σκόνη και τις μουμιοποιημένες γάτες που κονιορτοποιούνται. Πολύ αργότερα θα ανακαλύψει με την ομάδα του μια χτισμένη πρόσβαση στα νεκρικά διαμερίσματα, που έχουν μεταβληθεί σε ελικοειδείς κατακόμβες. Τότε καταλαβαίνει ότι από την αρχαιότητα είναι ο πρώτος που διεισδύει στο τμήμα αυτό του τάφου της Μάγια ή Μαγιέτ, της τροφού του Τουταγχαμόν. Τον τάφο θα ταυτοποιήσει αργότερα, όταν η ανασκαφή θα έχει προχωρήσει περισσότερο, με την πριγκίπισσα Μεριτατόν ή Μαγιατί, πρωτότοκη κόρη του Ακενατόν και της Νεφερτίτης. Στον άλλο υπόγειο τάφο, τον μικρότερο, ξεχωρίζουν μεγάλες ζωγραφιστές όρθιες φιγούρες. Τα πρόσωπα, στραμμένα προφίλ όπως συνήθως, δίνουν την εντύπωση εξαιρετικής φρεσκάδας και ανύψωσης. Ο χρόνος όμως πιέζει. Η ανασκαφή πρέπει να συνεχιστεί με προσοχή για να μην καταστραφούν οι ιστορικές ενδείξεις. Ο χρόνος περνά εξαιρετικά γρήγορα και ο Ζιβιέ πρέπει να ξαναβγεί έξω.

Τις επόμενες εβδομάδες οι εργασίες είναι αφιερωμένες στη διατήρηση των τοιχογραφιών καθώς και στην αντιγραφή και μετάφραση των επιγραφών, οι οποίες αποκαλύπτουν ότι ο ιδιοκτήτης (ή οι ιδιοκτήτες) του τάφου υπήρξε «προϊστάμενος των γραφέων των περιγραμμάτων». «Αυτό σημαίνει ότι πρόκειται για σχεδιαστές και ζωγράφους ή ακόμη και για προϊστάμενους αυτών των υπηρεσιών» εξηγεί ο επιστήμονας. Ο τίτλος τους δείχνει ότι εξηρτώντο κατευθείαν από τη βασιλική διοικητική μηχανή και δουλειά τους ήταν η διακόσμηση των τάφων της Κοιλάδας των Βασιλέων. Αυτό δεν τους εμπόδιζε να διακοσμούν, κάποιες φορές, και τους τάφους ορισμένων υψηλών αξιωματούχων .

Ο παλαιότερος αναφερόμενος ονομαστικά καλλιτέχνης είναι ο Αμενεμούια. Πιθανότατα είναι ο δημιουργός πολλών ζωγραφικών έργων της εποχής του Αμενχοτέπ Γ΄, πατέρα του Ακενατόν και παππού του Τουταγχαμόν. Πιθανότατα, συμμετείχε στη διακόσμηση του τεράστιου υπόγειου τάφου αυτού του ισχυρού μονάρχη στις Θήβες. Ωστόσο ο γιος του Αμενεμούια, ο Θούθμις, συγκεντρώνει την προσοχή μας διότι το στυλ, η τεχνική και το περιεχόμενο των επιγραφών τον υποδεικνύουν εμφανώς ως τον ζωγράφο που χάραξε και ζωγράφισε τους κεντρικούς διαδρόμους του μικρού τάφου της Σάκαρα. Παρουσιάζεται λοιπόν με τη συνοδεία της ιδιαίτερα ελκυστικής συζύγου του και των παιδιών τους. Ο Αλέν Ζιβιέ είναι πραγματικά υπερήφανος: ανακάλυψε σε αυτό τον ξεχασμένο για αιώνες χώρο κάτι που φαίνεται να είναι η παλαιότερη γνωστή αυτοπροσωπογραφία στην ιστορία της ανθρωπότητας. Πρόκειται για ένα έργο που φαίνεται να δημιουργήθηκε συνειδητά από τον καλλιτέχνη, δεδομένου ότι ο Θούθμις εικονίζεται κρατώντας όχι μόνο το διακριτικό της ισχύος σκήπτρο, αλλά και την παλέτα των χρωμάτων του, μεγεθυσμένη όπως αρμόζει στην περίσταση. Δεν γνωρίζουμε ανάλογη παρουσίαση προσώπου ως καλλιτέχνη σε τόσο πρώιμη εποχή. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος δεν πίστευε τους Αιγυπτίους που έλεγαν ότι οι πρόγονοί τους εφηύραν τη ζωγραφική έξι χιλιάδες χρόνια πριν από τους Ελληνες, αλλά προφανώς έκανε λάθος.

Ο Αλέν Ζιβιέ προσπαθεί, στη συνέχεια, να μάθει περισσότερα. Κατ΄ αρχάς από τις ενδείξεις φαίνεται ότι πρόκειται για συγκινητική προσωπικότητα. Σαν να ήθελε να διασφαλίσει καλύτερα το ταξίδι του στην αιωνιότητα, ο Θούθμις ζωγράφισε τελικά τη σαρκοφάγο του καθώς και τη σαρκοφάγο της όμορφης συζύγου του. Περιέργως, πρόκειται για μια συνηθισμένη σαρκοφάγο, με συνηθισμένο κορμό και δύο κεφαλές, σαφώς διακρινόμενες, εικονιζόμενες κατά πρόσωπο.

«Το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης φάνηκε να είναι άξιος ενός τάφου κοντά στους τάφους των υψηλότερων αξιωματούχων της εποχής του, δείχνει ότι έχαιρε εξαιρετικής εκτίμησης και ότι κατείχε υψηλή θέση στην κοινωνία της εποχής», σχολιάζει. «Πρέπει να αναγνωρίσουμε ίχνη της τέχνης του σε κάποιους από τους γειτονικούς τάφους. Η ανάλυση των χρωστικών ουσιών και του βερνικιού θα μας πει στο μέλλον αν ο Θούθμις υπήρξε ο μεγάλος και ακόμη ανώνυμος καλλιτέχνης που δούλεψε στις Θήβες, ο μυστηριώδης “Μιχαήλ Αγγελος” της 18ης δυναστείας που αναφέρει η αμερικανίδα αιγυπτιολόγος Αριέλ Κοζλόφ, ειδική στις τοιχογραφίες αυτής της περιόδου».

Ο μύθος αποδίδει την πρώτη προσωπογραφία στον Νάρκισσο που θαύμαζε το πρόσωπό του μέσα σε έναν καθρέφτη. Η ιστορία της τέχνης βεβαιώνει ότι η έννοια της αυτοπροσωπογραφίας εμφανίζεται πρώτη φορά στην Αναγέννηση. Το πρώτο σχετικό δείγμα ανήκει σε ένα μαθητή του Φρα Αντζέλικο, τον Μπενόζο Γκοζόλι, ο οποίος σε τοιχογραφία του 1459 που εικονίζει την Προσκύνηση των Μάγων στο Παλάτι των Μεδίκων- Ρικάρντι στη Φλωρεντία, παρουσιάζεται ο ίδιος, με ένα σκουφί πάνω στο οποίο αναγράφει Οpus Βenotii δηλαδή «έργο του Μπενότι». Ο Θούθμις όμως ανατρέπει όλες αυτές τις απόψεις.

Φαίνεται ότι αυτός είναι ο παλαιότερος των καλλιτεχνών με τη σύγχρονη έννοια του όρου, αφού αποφάσισε να αφήσει παρακαταθήκη στο μέλλον το όνομά του και την προσωπογραφία του και απεικονίζεται με την παλέτα του, όπως θα κάνουν πολύ αργότερα ο Μανέ, ο Γκογκέν, ο Σεζάν, ο Πικάσο- και μαζί με την οικογένειά του όπως ο Ρούμπενς ή ο Σίλε.

Είναι μήπως και ο πλέον καινοτόμος;