ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

Νίκος Βαρδιάμπασης, εφ. Ελευθεροτυπία

Δες και το άρθρο της μαθήτριας Ελίζας Ντρούγια (φοιτήτριας πλέον!) στο μαθητικό περιοδικό Carperosas

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ

Για τον πρωτόγονο νου ο ορατός χώρος στη διάρκεια μίας ημέρας, από τη μία ανατολή του ηλίου έως την επόμενη ανατολή ή στη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου από τη μία Πρωτοχρονιά έως την άλλη Πρωτοχρονιά και ο «χθόνιος» αφανής χώρος, στα «βάθη της Γης», που φαντάζεται ο πρωτόγονος, είναι ο κόσμος όλος.

Τον διαρρέοντα χρόνον είς φως... μιας ημέρας... ενός ενιαυτού... ενός χρόνου τον ονομάζει... Δία.

Τον α-φανή χώρο, στα βάθη της Γης τον ονομάζει χθόνιο Δία ή α-Fiδ-ή: Α-ΐ-δη, Α-δη.

Η *ΔιF- που δηλώνει το «Ουράνιο Φως». Παράγει τις λέξεις: δία (=ημέρα), ευ-δία (=καλοκαιρία· λιόλουστη ημέρα), Δί-ας = «Θεός της επουράνιας λάμψης», Δωδώνη κ.ά.

[Σανσκριτικά *di- *di-nas (=ημέρα) και *div- «Ουράνια λάμψη» dijaus «Θεός του ουρανού».

Λατινικά di-es (=ημέρα) di-va ιταλική «Θεά» και Ντίβα η απαστράπτουσα «σταρ»: Ακόμα Di-ana, Di-s «Πλούτων» κ.ά.].

Ο Δί-ας λοιπόν αντιστοιχεί στο ηλιακό «φως» <από την ανατολή ίσαμε τη δύση> και ο χθόνιος α*-Fιδ-ής α-όρατος Α-δης αντιστοιχεί στο σκότος μετά τη δύση ώς την ανατολή.

Ο άνθρωπος λοιπόν βλέπει στη διάρκεια μιας μέρας το φως του Διός καθώς φαντάζεται το σκότος του α-*Fiδ-ή Αδη σε Γη, Αέρα και Θάλασσα. Ετσι κοντά σε Δία <Φως> και Αδη <Σκότος> παρουσιάζεται και ο Πότι- Δάν: ο κύριος αυτής της Δάν -Δά- Γης: Ποσειδών που αργότερα γίνεται κύριος της θαλάσσης.

«Ο Ελληνικός κόσμος -γράφει ο Κ. Κερένυι- χωρίζεται σε τρία μέρη, και η Τριάδα αυτή, σχετίζεται με τους αδελφούς Ποσειδώνα, Αδη, Δία...» (Μυθολ. Εστία σ. 218).

Μεταξύ των τριών διαρρέει ο χρόνος εις φως.

Τον χρόνο, της *Cher- «λαμβάνειν, πιάνειν» (χρόνος - χέρι - χορός κ.ά.), τον φαντάζονται οι πρωτόγονοι ως πελώριο χέρι που... τα περιλαμβάνει όλα και τα καταλύει Ολα...

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΓΑΜΗΛΙΩΝ (15 Ιανουαρίου - 15 Φεβρουαρίου)

Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά. Το καραβάκι, που κρατούν τα παιδιά λέγοντας τα κάλαντα, θυμίζει το πραγματικό καράβι που οδηγούσαν πάνω σε τροχούς στην αρχαία Αθήνα, μεταφέροντας τον Διόνυσο ως θεό της βλαστήσεως. Ανήμερα την Πρωτοχρονιά στη «Βόρεια Θράκη, Ανατ. Ρωμυλία κ.ά.» τα παιδιά γύριζαν τα σπίτια κρατώντας ένα κλαδί κρανιάς. Κτυπούσαν μ' αυτό το νοικοκύρη στη ράχη λέγοντας «Γερό κορμί και καλόκαρδοι».

Θραύση ροδιού: «Αράχοβα κ.α.» «Αποβραδίς ξαστρίζουν ένα ρόδι, που το θραύουν μέσα στο σπίτι λέγοντας "σαν το ρόιδι γεμάτοι" (!)»

Κόψιμο πίτας: Το κομμάτι του σπιτιού είναι προσφορά προς το στοιχειό του σπιτιού, τον Αγαθό Δαίμονα, που με μορφή φιδιού προστατεύει το σπίτι, όπως ο οικουρός όφις των αρχαίων [ο Σωσίπολις λ.χ., το Θείο Βρέφος της Ηλιδας σε φιδομορφική απεικόνιση]. Και κομμάτι... του σκύλου: «Κάρπαθος». Του λένε: «Πάρε, σκύλε, το πιττί σου, να βλέπεις καλά τα χωράφια, να μην τα τρώσιν οι λαοί». Στις παραθαλάσσιες περιοχές «...οι βαρκάρηδες πρόσφεραν στη βάρκα τους πίτα και ρόδι...». Αλλού «οι μυλωνάδες φίλευαν το μύλο... πίτα» (Γ. Μέγας, Λαογραφία, σ. 64-5).

6 Ιανουαρίου: Κατάδυση του Τιμίου Σταυρού και αγιασμός των υδάτων. «Μερικές γυναίκες πλένουν στα αγιασμένα νερά της θάλασσας τις εικόνες του σπιτιού». Το έθιμο υποκαθιστά την κατάδυση του ξοάνου της Αθηνάς, που γινόταν απ' την ακτή του Φαλήρου σε πάνδημη τελετή με το όνομα Ιερά Πλυντήρια.

8 Ιανουαρίου: Τελετές υπέρ γονιμότητας. Ημέρα της Μπάμπως - μαμής (Ανατ. Ρωμυλία, Θράκη, Νέα Πέτρα Μακεδονίας). [Η Μπάμπω, στα αρχαία Βαυβώ/ Ιάμβη, ξεγεννούσε κάθε χρόνο το νέο Βρέφος Ιακχο / Βάκχο]. Οι μεθυσμένες Θρακιώτισσες, με σκωπτικά και αισχρά άσματα προσφέρουν καρότα στην Μπάμπω / Βαυβώ.

12 Ιανουαρίου: Κρόνια. Οι άρχοντες των Αθηνών πρόσφεραν πλούσιο γεύμα στους δούλους, όπως οι σημερινοί προσφέρουν στους άστεγους και σ' άλλους κατατρεγμένους.

ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΩΝ (μέσα Φεβρουαρίου - μέσα Μαρτίου)

Ετυμολογία μηνός: Ο Φεβρουάριος παράγεται από το λατινικό ρήμα februare, που σημαίνει καθαίρω, αγνίζω, αποβάλλω τα καθάρματα. Στη διάρκειά του οι Ρωμαίοι διοργάνωναν τελετές καθαρμών και εξαγνισμών.

Παρετυμολογία: Εμείς τον μήνα τον συνταιριάξαμε περισσότερο με τις... φλέβες, γιατί λέμε: «Ο Φλεβάρης με τα κρύα του παγώνει τις φλέβες της γης».

(Θράκη) Φτιάξαμε ακόμα και το ρήμα «φλεβαρίζω= πλημμυρίζω», επειδή τα χωράφια «φλεβαρίζουν από τις βροχές».

Εορτές: Του Αγίου Τρύφωνα (1/2). Ο άγιος Τρύφωνας θεωρείται φύλακας των αμπελιών. Στη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας οι αμπελουργοί, παρουσία του ιερέως που ευλογούσε, θυσίαζαν ταύρο, για να ευχαριστήσουν τον άγιο. Μετά το φαγοπότι διοργάνωναν αγώνα πάλης. Της Υπαπαντής (2/2). Εορτάζεται εις ανάμνηση της συναντήσεως του Συμεών με το παιδίον Ιησού (Λουκ., 2.25). Τότε γίνονται προβλέψεις. «Ό,τι καιρό κάνει της Υπαπαντής, θα βαστάξει σαράντα ημέρες». Του Αγίου Συμεών (3/2). Ο Άγιος τιμάται από τις εγκύους, που έλεγαν παρετυμολογώντας: «για να μη γεννηθεί το παιδί σημειωμένο». Του Αγίου Χαραλάμπους (10/2). Στην Αγία Παρασκευή Μυτιλήνης γίνεται θυσία ταύρου.

Α' Κυριακή της Αποκριάς (15/2) «Οι μεταμφιέσεις -σύμφωνα με τον Μέγα- και οι παράδοξοι χοροί των μασκαράδων γίνονται για να ξυπνήσουν τα πνεύματα της βλαστήσεως» (Γ.Α. Μέγα, «Ελληνικαί Εορταί», σ. 109)

Καθαρά Δευτέρα (23/2) Είναι μια πανάρχαιη γιορτή που σχετίζεται κυρίως με τις φαλλικές πομπές των Κατ' Αγρούς Διονυσίων αλλά και με ορισμένες Απολλώνιες ιδέες λατρευτικού περιεχομένου, και στις μέρες μας συνηθίζεται ο εορτασμός με ομαδική έξοδο στην εξοχή. Αρχαίαι εορταί: Ανθεστήρια, Χόες (11-13). Στην Αττική γιόρταζαν τα πρώτα άνθη της μυγδαλιάς με διαγωνισμούς οινοποσίας. Άνοιγαν τους πίθους με το... κρασί (πιθοίγια) και γέμιζαν τις κρασοκανάτες (χόες). Νικητής ήταν όποιος άδειαζε πρώτος τον χουν που χώραγε περισσότερο από δύο λίτρα.

Μάρτιος - Αττικός μήνας: ΕΛΑΦΗΒΟΛΙΩΝ (21 Μαρτίου-19 Απριλίου)

Ετυμολογία: Μήνας των ελαφοκυνηγών (ως Ελαφηβολιών) και της (προ)εκλογικής μάχης και παραζάλης. Οι Ρωμαίοι τον βάφτισαν Martius από το θεό του πολέμου Mars (Άρη). Εμπρός Μαρς! λοιπόν για την κάλπη. «Στην αρχαιότητα τα ιερά Ελαφηβόλια τα γιόρταζαν προς τιμήν της Αρτέμιδος».

Μάρτης, Γδάρτης, Παλουκοκαύτης και Δίγαμος: «Ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες, τη μία πολύ όμορφη και φτωχή, την άλλη πολύ άσχημη και πολύ πλούσια. Ο Μάρτης κοιμάται στη μέση. Όταν γυρίζει από την άσχημη, κατσουφιάζει, μαυρίζει και σκοτιδιάζει όλος ο κόσμος, γι' αυτό παλουκοκαύτης. Όταν γυρίζει από την όμορφη, γελάει, χαίρεται και λάμπει όλος ο κόσμος». Επειδή είναι άστατος λέγεται πεντάγνωμος.

Έθιμα παραμονής: Αυτά, σύμφωνα με τον Μέγα, έχουν ως θέμα την αποπομπή του Χειμώνα, καθ' όσον από Μάρτη, καλοκαίρι. «Τον Φεβρουάριο υποδύεται άνθρωπος χωλός καβάλα εις γάιδαρον. Η πομπή των παιδιών που τον συνοδεύουν τραγουδεί... Οξω, Κουτσοφλέβαρε/να 'ρθη ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια. Οι νοικοκυρές αναφωνούν... Βγαίνει ο κακόχρονος/ μπαίνει ο καλόχρονος/ μέσα Μάρτης και χαρά/και καλή νοικοκυρά...» (Γ. Α. Μέγα, Ελληνικαί εορταί, Αθήναι 1979, σ. 131)

7 Μαρτίου των «καλών ποιμένων»: Την 1η-7η Μαρτίου οι ποιμένες οδηγούν τα αιγοπρόβατα από τα χειμαδιά εις τα ορεινά μέρη λέγοντας: «Κούρευε, κουδούνωνε και στα όρη ανέβαινε». Και των «υποψηφίων ποιμένων»: «Των Αγίων Σαράντα -στις 9 Μαρτίου- ...σαράντα πιοτά κερνούν και σαράντα ψέματα λεν». (Γ.Α. Μέγας, ο.π.)

(Απομένουν οι έρμοι εκλογείς: Περιφορά χελιδόνας -από αυτούς- με φύλα κισσού που συμβολίζει την αειθαλή βλάστηση). Αρχαίο χελιδόνισμα: «Ήλθ' ήλθε χελιδών/ καλάς ώρας άγουσα/ καλούς ενιαυτούς...» Νέο χελιδόνισμα: «...Μέσα Μάρτης, έξω ψύλοι, εξ' οχτροί, σας τρων' οι σκύλοι...»

25 Μαρτίου Ιερά Ελευθέρια: Εορτή πάνδημος. Στην Ήπειρο ανάβουν φωτιές και χτυπούν κουδούνια. «Φευγάτε, φίδια, σήμερα είν' του Ευαγγελισμού!».

ΑΠΡΙΛΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΜΟΥΝΙΧΙΩΝ (20 Απριλίου - 16 Μαΐου)

Ετυμολογία: Απρίλης και Άνοιξη σημαίνουν το ίδιο. Οι Λατίνοι τον ονόμασαν Aprilis απ' το aperio= ανοίγω (apertus= ανοικτός και Apertio= Άνοιξη). Τον Απρίλη, κατ' εξοχήν μήνα της Άνοιξης, «ανοίγει» ο καιρός, «ανοίγουν» οι μέρες, «ανοίγουν» τα λουλούδια, «ανοίγει» η καρδιά μας, «ανοιγόμαστε» στα ανοικτά... Μόνο οι «κρεμαστοί» κήποι της Βαγδάτης μένουν «κλειστοί» και φρουρούμενοι, σκαμμένοι από τις βόμβες. Αυτοί ποτίζονται με αίμα... Θέλουν πολύ αίμα.

Στίχος για τον (Απρίλη) του Απολινέρ: «Έκοψα ένα κλαδάκι από ανθισμένο ρείκι / ο... (Απρίλης) πέθανε, να το θυμάσαι / δεν θα συναντηθούμε ποτέ πάνω στη γη / μυρωδιά του καιρού, κλαδάκι από ρείκι / και να θυμάσαι πως σε περιμένω».

Πρωταπριλιάτικα: Κάποτε λέγαμε ψέματα για την προστασία των «πρωτανοιγόμενων μπουμπουκιών». Σήμερα παραπληροφορούμε. Εμείς είμαστε «κατά του παράνομου πολέμου (!) Κάθε 50 λεπτά, όμως, ανεφοδιάζαμε με καύσιμα τα φοβερά Β52, τηρώντας τις νόμιμες: συμβατικές υποχρεώσεις της χώρας». Με τα πρωταπριλιάτικα ψέματα άλλοτε παραπλανούσαμε τα στίφη των φοβερών δαιμόνων. Τους ξεγελάγαμε για να κτυπάνε αλλού, μακριά από τα δένδρα μας, όσο να λιώσουν οι δαίμονες και να χαθούν με τα τελευταία χιόνια...

Εορτές: Του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου). Ο Αϊ-Γιώργης είναι δρακοντοκτόνος. Με το κοντάρι του σκοτώνει το θεριό. Αμάν και πότε.

Εορτή των ποιμένων που αφήνουν τα χειμαδιά και ανεβαίνουν στα βουνά. «Μεις οι τσοπαναραίοι τονε δοξολογάμε πολύ τον Αϊ-Γιώργη». Προσφέρουν στην εκκλησία τον «Αηγιωργίτη»: έναν αμνό... Ο ιερέας τον ευλογεί. Οι επίτροποι τον περιφέρουν γύρω από το ναό τρεις φορές. «Εματώνετο το αφτί του και με το αίμα ηλείφοντο αι τέσσερεις γωνίες της εκκλησίας» (Πόντος).

Αγώνες: Μετά τη λειτουργία στην αυλή της εκκλησιάς (Αράχοβα) γίνονται αγώνες δρόμου, πάλης και ιππασίας.

ΜΑΪΟΣ - Αττικός μήνας: ΘΑΡΓΗΛΙΩΝ (19 Μαΐου - 17 Ιουνίου)

Πρωτομαγιά, Ανθεστήρια ή «αρχαιότερα Διονύσια». Η μέρα συμβολίζει την τελική νίκη της άνοιξης πάνω στο χειμώνα και γι' αυτό επιλέχτηκε ως εργατική γιορτή και μέρα μνήμης των κοινωνικών αγώνων. Στα Ανθεστήρια αναταινόταν ο «σκοτωμένος» Ευάνθης -επίθετο του Διονύσου- που απ' το χυμένο αίμα του φύτρωσε η άμπελος.

Δρώμενο της Πρωτομαγιάς: Η ανάσταση του Μαγιόπουλου (που το ονομάζουν ακόμα Φουσκοδένδρι ή Ζαφείρη). Ένας έφηβος στολισμένος με λουλούδια εμιμείτο στους αγρούς τον πεθαμένο τάχατες Διόνυσο. Χορός από προσωπιδοφόρους τον συνοδεύει τραγουδώντας. Οι κόρες του χωριού, οι «Ευανθίες», (ως μυροφόρες) του τραγουδούσαν τον «Κομμό»: το θρήνο και τον οδυρμό, όσο να αναστηθεί και μαζί με αυτόν όλη η φύση. Κομμός: «Ποιος σόκοψε τις ρίζες σου και στέγνωσε η κορφή σου. Τι μόκαμες λεβέντη μου, τι μόκαμες ψυχή μου. Ξεσφάλισε τα μάτια σου».

Σύμφωνα με τους λαογράφους, το έθιμο αυτό έχει την αρχή του στα Αδώνια των αρχαίων. «Τον Ζαφείρη τον παρίσταναν και διά μικρού ξύλινου ειδώλου νέου ανδρός, που το επήγαινον εις την εκκλησίαν να λειτουργηθεί. Έπειτα το μετέφεραν εις το λιβάδι όπου ετελείτο το δρώμενον».

[Μάγια, μαγιοστέφανο: Ο Μάιος συγγενεύει ακόμα με τη Mάjα (Μάγια) Μαία, τη μητέρα του Ερμή, που είναι προσωποποίηση της γόνιμης Μάνας-Γης. Επειδή συνηχεί με τη μαγεία, θεωρείται μήνας ευνοϊκός γι' αυτήν. Το μαγιοστέφανο, που φτιάχνεται από εφτά ειδών λουλούδια, έχει δύναμη μαγική-αποτροπιαστική. Σε κάθε στεφάνι βάζουν σκόρδο για τη βασκανία, αγκάθι για τον εχθρό, στάχυ για να φέρει ευφορία.]

[Αρχαίες εορτές: Ιερά Θαργήλια. Τότε πρόσφεραν τις απαρχές του θερισμού των δημητριακών στη Δήμητρα. Δρώμενο των Θαργηλίων ήταν το μαστίγωμα της βουλίμου: πείνας.]

21 Μαΐου: Αναστενάρια. Οι αναστενάρηδες χορεύουν αντικριστά πάνω σε αναμμένα κάρβουνα βγάζοντας «ιερές» κραυγές...

ΙΟΥΝΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΣΚΙΡΟΦΟΡΙΩΝ (18 Ιουνίου - 16 Ιουλίου)

Ετυμολογία; Ιούνιος απ' τη λατινική Junius: Juno= Ήρα: Ηραίος· προς τιμήν της Ήρας.

Εορτές: Γενέθλιο Ιωάννου του Προδρόμου (24 Ιουνίου). Το γενέθλιο συμπίπτει με τις θερινές τροπές του ηλίου. Την ημέρα αυτή «τ' Αϊ-Γιαννιού του Λιοτροπιού (Κύθνος) ή Λιτροπίου (Κύμη) ή Αλιτροπιού (Λέσβος)...», τραγουδούν «Ο Ήλιος τρέμει/γυρίζει σαν τροχός,/είναι θαμπερός». Πολλοί ακολουθώντας το πανάρχαιο έθιμο ανάβουν φωτιές στους δρόμους και πηδάνε πάνω απ' αυτές λέγοντας: «Αφήνω το κακό, πάω στο καλλίτερο». Οι αρχαίοι γύρω από τις καθαρτήριες πυρές που άναβαν στο Άστυ την ίδια μέρα των τροπών του Ηλίου έλεγαν: «Έφυγον κακόν, εύρον άμεινον».

Σκιροφοριών. Ο μήνας ονομάζεται έτσι από τα Σκιροφόρια. Οι Αθηναίοι, εκτός από τις πυρές, στις 12 Σκιροφοριώνος γιόρταζαν το θερινό ηλιοτρόπιο. Τότε ο ιερεύς του Ηλίου με την ιέρεια της Αθηνάς και του Ποσειδώνα πήγαιναν στην Αγορά, κρατώντας πολύχρωμες ομπρέλες (σκίρα) κι από κει τα Σκιροφόρια. Ο ιερέας του Ήλιου <απόγονος του Ερεχθέως> φορούσε μίτρα απαστράπτουσα, κρατούσε Ηλιοτρόπιο και χρυσή ακτινωτή μάσκα υποδυόμενος τον θεό Ήλιο.

Κλήδονας: Τα υπόλοιπα (Ακρίβεια, Ανεργία, Ολυμπιάδα, Ελληνοκυπριακά...) τα μαντεύουμε... από τον Κλήδονα τ' Αϊ-Γιαννιού. Η προετοιμασία του Κλήδονα -γράφει ο Μέγας- γίνεται την παραμονή της γιορτής ως εξής: «Ένα αγόρι ή ένα κορίτσι τυχερό, που έχει δηλ. εν ζωή τους γονείς του, φέρνει από τη βρύση (ή από το πηγάδι) αμίλητο (ή βουβό ή αρπαχτικό) νερό»· και το αδειάζει σε ένα μικρό κιούπι. Τα άλλα παιδιά, νέοι και νέες που έχουν μαζευτεί, ρίχνουν στο αγγείο το ριζακάρι τους: ένα δαχτυλίδι, ένα σκουλαρίκι κ.λπ. Κατόπιν σκεπάζουν το κιούπι με ένα κόκκινο πανί, το κλειδώνουν με κλειδαριά και «το εκθέτουν τη νύχτα, για να... αστρονομιστεί.» (Γ. Α. Μέγας. "Ελληνικαί Εορταί και Έθιμα...", Αθήναι 1979, σ. 217) Το άνοιγμα του κλήδονα γίνεται το πρωί «Βγαίνοντας ο Ήλιος».

ΙΟΥΛΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΕΚΑΤΟΜΒΑΙΩΝ (17 Ιουλίου-15 Αυγούστου)

Ίουλος στα ελληνικά ονομάζεται το πρώτο χνούδι που φαίνεται στα μάγουλα των αγοριών. Οι Ρωμαίοι έδωσαν αυτό το όνομα στο μήνα για να τιμήσουν τον θεοποιημένο Ιούλιο Καίσαρα (που γεννήθηκε στις 7 Ιουλίου 44 π.Χ.).

Εκατομβαιών: Η λέξη παράγεται από την εκατόμβη που σήμαινε θυσία εκατό βοδιών. Επρόκειτο για τη μαγική πράξη πολλαπλασιασμού των βοδιών. «Θυσίαζαν ένα για ν' αποκτήσουν εκατό».

Γιορτές:

Υακίνθου μ. (3 Ιουλίου). Κηρύκου και Ιουλίτης (15 Ιουλίου).

Της Αγίας Μαρίνας (17 Ιουλίου) στο Δεμάτι της Ηπείρου, μετά τη Θεία Λειτουργία, θυσιάζουν βόδι. Ο ιερέας «διαβάζει» το ζώο και η σφαγή γίνεται σε βόθρο που τον ανοίγουν στην αυλή της εκκλησίας.

Του Προφήτη Ηλία (20 Ιουλίου). Νεφεληγερέτης και Κεραύνιος ο άγιος Ηλίας, που ταυτίστηκε με τον θεό Ήλιο (και τον Δία). Στα ξωκλήσια του στις «ιερές» κορυφές των βουνών γίνονταν αλεκτροθυσίες (Αλμαλί Ανατ. Θράκης), επειδή ο πετεινός εθεωρείτο «άγγελος της ημέρας και συνεπώς σύμβολον του θεού Ηλίου».

Απολλωνίου μ. (23 Ιουλίου) και Ολυμπιάδος (25 Ιουλίου).

Της Αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου). Στα χωριά της Κυζίκου της Μ. Ασίας γίνονταν τελετές μαιναδισμού μετ' αλαλαγμού και ενθέου χορίας: Έκσταση και Ενθουσιασμός... μία επιβίωση του Χορού των Βακχών (!) που βλέπουμε στο θέατρο.

[Ο ενθουσιασμός των διονυσιακών τελετών παράγεται από την έν-θους (των εν+θεός). Σήμαινε κατέχομαι εν-τός μου από «θεϊκό πνεύμα» κι έτσι η ψυχή μου υποχρεωτικά εξ-ίσταται: βρίσκεται σε κατάσταση έκ-στασης όπως αυτή... της Πυθίας.] Οι γυναίκες στο Βαθύ της Κυζίκου πάθαιναν την «τρέλα του Βαθιού». Πιάνονταν με τα δύο χέρια από το τέμπλο και χτυπούσαν το κεφάλι τους πάνω στις εικόνες. «Ενθουσιασμένες», σε «έκσταση», έβγαιναν από το ναό χοροπηδώντας. Τριγύριζαν στο χωριό ως μαινάδες κι αλίμονο στο σερνικό που θα συναντούσαν.

Την επομένη του Αγίου Παντελεήμονος (27 Ιουλίου). Τα θύματα του μαιναδισμού, όλοι... κουτσοί, στραβοί πήγαιναν στον Άγιο, που είναι ιαματικός.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - Αττικός μήνας: ΜΕΤΑΓΕΙΤΝΙΩΝ (16 Αυγούστου - 14 Σεπτεμβρίου)

Βλ. και το άρθρο: Γιώργος Παπαδάκης, Ο καυτός μήνας Αύγουστος, εφ. Ελευθεροτυπία, 25/8/2004

Ετυμολογία:

Αύγουστος ήταν ο έκτος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου. Η λέξη παράγεται από τη λατινική Augeo, που σημαίνει Αύξω: αυξάνω. Στη διάρκειά του αυξάνουν και ωριμάζουν οι καρποί: τα σταφύλια και τα σύκα. Το 27 π.Χ. η ρωμαϊκή Σύγκλητος, για να τιμήσει τον Οκταβιανό που είχε απλώσει την αυτοκρατορία σε Ανατολή και Δύση, τον ονόμασε Αύγουστο. Έτσι Augustus άρχισε να σημαίνει ακόμα σεβαστός, σεπτός, ιερότατος.

Στην Αττική ο μήνας, πριν την υιοθέτηση του ρωμαϊκού ημερολογίου, ονομάζονταν Μεταγειτνιών, διότι στα τέλη του, μετά τις 15, γίνονταν οι μετακομίσεις απ' τη μια γειτονιά του Άστεως στην άλλη. Τότε εορτάζονταν τα «Μεταγείτνια» (η εορτή των γειτόνων) ή «Μετοίκια», όπως στις μέρες μας.

Γιορτές:

Της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (6 Αυγούστου). Κομίζονται στο ναό μεγάλα κοφίνια με τις Απαρχές των σταφυλιών για ευχολόγηση, ώστε να ωριμάσουν και τα υπόλοιπα στους αμπελώνες.

15 Αυγούστου, Κοίμηση της Θεοτόκου. Την Θεοτόκο, εκτός από την Τήνο, την γιορτάζουμε σ' όλη την Ελλάδα ως Ελεούσα, Βρεφοκρατούσα, Χιλιάρμενη, Πορταΐτισσα, Στρατηλάτισσα.

Του Αγίου Φανουρίου (27 Αυγούστου), που η παρήχηση του ονόματός του με το φαίνω: φανερώνω τον έκανε εξαιρετικά δημοφιλή για την φανέρωση χαμένων ανθρώπων, ζώων ή πραγμάτων.

29 Αυγούστου, Αποκεφαλισμός του Αγίου Ιωάννου από την Ηρωδιάδα. «Το ανοσιούργημα της Ηρωδιάδος -γράφει ο Μέγας- έγινε αιτία μεγάλου κακού διά την ανθρωπότητα. Τότε έρχονται οι κακοήθεις πυρετοί της ελονοσίας, που μαστίζουν τον κόσμο με τα τρομερά των ρίγη και τους οξείς παροξυσμούς» (Γ. Μέγας, Ελληνικαί Εορταί, σ. 231). Γι' αυτό ο Άγιος ονομάζεται Θερμολόγος, Ριγολόγος, Παροξυσμός, Κρυαδίτης και η μνήμη του τιμάται με απόλυτη νηστεία.

Προγνώσεις: «Μερομήνια» και «Αύγουστος επάτησε άκρα του χειμώνα».

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΒΟΗΔΡΟΜΙΩΝ (15 Σεπτεμβρίου - 13 Οκτωβρίου)

Ο Σεπτέμβριος -Τρυγητής- παράγεται απ' τη λατινική Septem (=επτά). Ήταν ο έβδομος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου, τότε που ο χρόνος άρχιζε από το Μάρτη.

Η πρώτη Σεπτεμβρίου -Πρωτοσταυριά- ορίστηκε από το 313 μ.Χ. ως αρχή των θρησκευτικών δεκαπεντάχρονων περιόδων της λεγόμενης Ινδίκτου. Τις Ινδικτιώνες τις καθιέρωσαν οι Άγιοι Πατέρες -επηρεασμένοι από τους Ρωμαίους- για φορολογικούς κυρίως σκοπούς. Την Πρωτοσεπτεμπριά οι αγρότες «καλούσαν» με διάφορους τρόπους και τεχνικές που θυμίζουν αρχαία θεσμοφόρια, το «πνεύμα της βλαστήσεως». Ο σπόρος που ήταν προορισμένος για τη σπορά «στέλλεται εις την εκκλησίαν διά να ευλογηθεί». Στην Κω κρεμούν στο εικονοστάσι το σύμβολο της «Αρκιχρονιάς»: μια αρμαθιά από ρόδι, σταφύλι, κυδώνι, σκόρδο και φύλλο από τον πλάτανο του Ιπποκράτη.

Τρυγητής: «Η πρώτη ημέρα του (Σεπτέμβρη) Τρυγητή χαιρετιζόταν στη Θράκη κ.α. διά τυμπάνων και ασμάτων. Οι ληνοί συνοδεύονταν δ' ομάδων ορχουμένων και αδόντων... Την νύκτα παρέες προσωπιδοφόρων εν τυμπάνοις και αλαλαγμοίς τρέχουν στους δρόμους...». Τα δρώμενα αυτά θυμίζουν αρχαία Οσχοφόρια στα οποία νέοι φορώντας στεφάνια από κλαδιά αμπέλου (όσχους) ξεκινούσαν από τον ναό του Διονύσου πηγαίνοντας προς τους αμπελώνες και τα πατητήρια.

Εορτές

Του Αγίου Μάμαντος (2 Σεπτεμβρίου). Είναι άγιος βοσκός. Γίνονται θυσίες αμνών στα ξωκλήσια του. «...Προσέχοντας το αίμα να τρέξει μες στ' αυλάκι το νερό, που βγαίνει κάτω από το ιερό της εκκλησίας» (Σκύρος).

Το Γενέθλιον της Θεοτόκου (8 Σεπτεμβρίου): Της Παναγιάς της Αποσοδειάς (Αιτωλία), της Καρυδούς (Καστοριά).

Της Υψώσεως του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου): Την ημέρα αυτή κηδεύουν και θρηνούν στην Αίγινα με μιμική παράσταση και με αποχαιρετιστήριο ύμνο τον Διόνυσο - Λειδινό: ένα ντυμένο ανδρείκελο με υπερμεγέθη φαλλό, σύμβολο της γονιμότητας.

ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΠΥΑΝΕΨΙΩΝ (14 Οκτωβρίου - 12 Νοεμβρίου)

Ο Οκτώβριος παράγεται απ' τη λατινική October, που σημαίνει όγδοος. Αρχικά ήταν ο όγδοος μήνας στο ρωμαϊκό ημερολόγιο και μετά την καθιέρωση του Ιανουαρίου ως πρώτου, έγινε δέκατος. Ηταν ο τέταρτος μήνας του αττικού έτους. Ονομάστηκε Πυανεψιών από τα ιερά Πυανέψια ή Πυανόψια, εορτή προς τιμήν του Απόλλωνα.

Ετυμολογία: Ο Πυανεψιών παράγεται από τις πυάνους (κυάμους: κουκιά) + έψειν (έψω=ψήνω, βράζω) [βλ. Αλκμάν 63].

Ιερά Πυανέψια: Κάθε χρόνο στις 7 Πυανεψιώνα (Οκτωβρίου), εορτή του Απόλλωνα, οι Αθηναίοι έβραζαν κουκιά μαζί με άλλα όσπρια <πανσπερμία, πολυσπόρια>, προσφέροντάς τα σε κοινή συνεστίαση ευχόμενοι «καλή σπορά». Περιέφεραν ακόμα την Ειρεσειώνη: ένα κλαδί ελιάς στολισμένο με μαλλί γεμάτο από καρπούς, τραγουδώντας:

«Η Ειρεσειώνη σύκα φέρνει και παχιά ψωμιά και στα βάζα μέλι και λάδι και κρασί δυνατό...» (Πλούταρχος, Θησεύς 22).

18 Οκτωβρίου, του Αγίου Λουκά: Παροιμία «Τ' αη-Λουκά λουκάνικο...». (Μύκονος) και «Τ' αη-Λουκά σπείρε κουκιά» (Κρήτη).

26 Οκτωβρίου, του Αγίου Δημητρίου: Στη Β. Ελλάδα (κυρίως στη Θράκη, που διατήρησε πολλά λατρευτικά έθιμα αρχαίας καταγωγής) γίνονταν τελετές υπέρ γονιμότητος της μάνας-Γης, <της Γά.. Δά - μάτερ ή Δή - μήτερ: Δήμητρας Θεάς των δημητριακών>.

Στο Τζαντό της Θράκης μεταμφιεσμένοι κρατώντας Ειρεσειώνες συνόδευαν την ξύλινη τζαμάλα (καμήλα) σε όλα τα σπίτια, ευχόμενοι «καλή σπορά» (Μέγας, Ελληνικαί Εορταί, σ. 25).

28η Οκτωβρίου, Εθνική Γιορτή: Γιορτή μνήμης της παλικαρίσιας αρετής των ολιγάριθμων (σε σχέση με τον πολυάριθμο πάνοπλο εχθρό), που παραλληλίζεται με τους αγώνες των... Μηδικών και... του '21. Καθώς γυναικόπαιδα της Πίνδου (κ.ά. ορεινών περιοχών) κουβαλούσαν στους ώμους τους βόλια και ψωμί στους φαντάρους μας.

Καιρός: «Τ' άη Δημητριού το καλοκαιράκι» ή «μικρό καλοκαιράκι» με... χρυσάνθεμα.

Κατά τα άλλα ακρίβεια... Τα ρεβύθια Μεξικού και τα κουκιά Τουρκίας για την εορταστική πανσπερμία πανάκριβα...

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΜΑΙΜΑΚΤΗΡΙΩΝ (15 Νοεμβρίου - 15 Δεκεμβρίου)

Κάποτε η Μαγεία του νεολιθικού ανθρώπου γίνεται Θρησκεία. «Πλάθονται» οι θεοί υποκαθιστώντας τους χιλιάδες Δαίμονες. Τότε οι Μαιμακτήρες: «μαινόμενοι, ασυγκράτητοι, ορμητικοί, λάβροι» Δαίμονες των ακραίων καιρικών φαινομένων «κατασταλάζουν» στη λατρεία του Νεφεληγερέτη, Τερπικέραυνου Μαιμάκτη Διός, δηλαδή του «σφοδρού, θυελλώδους», που τον λατρεύουν στις αρχές Μαιμακτηριώνος για να ξαναγίνει Μειλίχιος, «ήπιος, πράος», «καλοκαιρινός».

Ετυμολογία: Ο Νοέμβριος που θα πει ένατος παράγεται απ' τη λατινική Novem-ber ( Εορτολόγιο: Των ταξιαρχών (8 Νοεμβρίου):

«Οι γριές νηστεύανε -γράφαμε και πέρυσι- στη χάρη του Αρχαγγέλου Γαβριήλ για να τους πάρη εύκολα την ψυχή και να μην παιδεύονται, όταν ήταν να αποθάνουν».

Αγιος Μηνάς (11 Νοεμβρίου): από την παρετυμολογία του ονόματός του (Μηνάς-μηνώ=παραγγέλνω, φανερώνω).

Πίστευαν ότι ο άγιος φανερώνει τα κλοπιμαία και εν γένει τα απολεσθέντα.

Εισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου): της Παναγίας της Μεσοσπορίτισσας και Πολυσπορίτισσας. Τη μέρα αυτή έβραζαν τα αρχαία πολυσπόρια: σπόρους δημητριακών και οσπρίων.

Αγιος Ανδρέας (30 Νοεμβρίου): από την παρετυμολογία του ονόματός του (Ανδρέας - αντρείος, αντρειεύομαι) πίστευαν ότι τη μέρα αυτή «αρχίζει το κρύο να αντρειεύει» (να δυναμώνει). Ακόμα ότι «η νύχτα αντρειεύεται» (μεγαλώνει).

Οι... Μαιμάκτες ξανάρχονται, λοιπόν, και έχουμε, μετά την απεργιακή θύελλα, πολύ δρόμο μπροστά μας ώς την... Ολυμπιάδα. Εκλογές, Νέα Κυβέρνηση, την Τουρκιά, την Ακρίβεια και τους «Εργολάβους της ασφάλειας των Αγώνων», να υπονομεύουν ο ένας τον άλλον ως... Μαιμακτήρες, που είναι, μαινόμενοι, λάβροι... και ο Αγιος Θεός ας βάλει το χέρι του...

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ - Αττικός μήνας: ΠΟΣΕΙΔΕΩΝ (12 Δεκεμβρίου - 10 Ιανουαρίου)

Ετυμολογία

Δεκέμβριος από το Δέκα ως Δέκατος μήνας (στο ρωμαϊκό ημερολόγιο).

Αρχαίες και νέες εορτές:

Της Αγίας Βαρβάρας (4 Δεκεμβρίου). Σε πολλές πόλεις της Μικράς. Ασίας «φτιάχνουν μια μεγάλη μελόπιτα, που την τοποθετούν στο τρίστρατο της γειτονιάς. Εκεί πηγαίνει ο ιερέας να την ευλογήσει. Κατόπιν, η νοικοκυρά κόβει την πίτα και τη μοιράζει στους περαστικούς». Η έκθεσις στο τρίστρατο και η προσφορά στον κόσμο θυμίζει τα δείπνα της Εκάτης, που τη λάτρευαν ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ως «τριοδίτιν» και «ενοδία» θεά.

Του Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου). Είναι ο προστάτης των ναυτιλλομένων. Σύμφωνα με τις παραδόσεις, «τα ρούχα του είναι πάντοτε βρεγμένα από την άλμη και τα γένια του στάζουν θάλασσα..». Είναι ο κύριος των ανέμων και της τρικυμίας.

Του Αγίου Σπυρίδωνα (12 Δεκεμβρίου). Τιμάται κατεξοχήν στην Κέρκυρα.

Λαογραφία

Από την παραμονή των Χριστουγέννων έως τα Θεοφάνια ανεβαίνουν στη γη τα δαιμόνια Καλλικάντζαροι, που «όλο το χρόνο πελεκούν με τα τσεκούρια τους τους στύλους που στηρίζουν τη γη». Οι δαίμονες-Καλλικάντζαροι ταυτίζονται με τις δαιμονικές Κήρες των αρχαίων. Είναι «μαύροι, άσχημοι, με κόκκινα μάτια και τριχωτό σώμα». Στην Κύπρο ονομάζονται... Πλανήταροι (!) «Εκεί τους κάνουν ξεροτήγανα για να τους καλοπιάσουν».

Χριστούγεννα

«Χριστός γεννιέται, σα γήλιος φέγγει» (Κάλαντα Θράκης). Το 354 μ.Χ. ορίζεται στη Ρώμη η 25η Δεκεμβρίου -η γενέθλιος ημέρα του Μίθρα, του «αήττητου Ηλίου»- ως ημέρα εορτής των Χριστουγέννων, επειδή ο Χριστός λατρεύεται πλέον ως "ο φέρων το φως" το αληθινό, υποκαθιστώντας τους ηλιακούς θεούς της ειδωλολατρίας. Στην αρχαιότητα γιόρταζαν, την ίδια μέρα, τη γέννηση του Θείου Βρέφους Λικνίτη Διονύσου στους Δελφούς, του Θείου Βρέφους Αιώνα στην Αλεξάνδρεια, του Θείου Βρέφους Πλούτου στην Ελευσίνα (που συμβόλιζε τον πλούτο της σοδειάς) κ.ά., με πάνδημες γιορτές, διασκεδάσεις και ξεφαντώματα.

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ

Τα Άγια Βρέφη: ο κεχρισμένος με μύρο Χριστός [από το χρίω: ρίζας *χρι- απ' όπου «χρως» (επιδερμίς) «εν χρω», χροιά χρώμα, κ.ά. <πρβ. την Αραμαϊκή «Μεσσίας», αραβ. «Μεσίχ»=κεχρισμένος>]. Ακόμα ο Ιακχος (Διόνυσος) της Ελευσίνας, ο Λικνίτης (Διόνυσος) των Δελφών, ο Αιών (Ηλιος) της Αλεξάνδρειας... Ολα τα Αγια Βρέφη, γεννιούνται τη σημερινή νύχτα «που είναι η μεγαλύτερη και ιερότερη της χρονιάς, επειδή είναι κοντά στις χειμερινές τροπές του Ηλίου».

Μετά τη γέννηση «αύξει το φως» και Ηλίου γενέθλιον» [η κατά πώς λένε «Χριστός γεννάται... σαν γήλιος φέγγει»].

Στην ιερότητα της Νύχτας αναφέρει η Μυθολογία: «Η Νύχτα ήταν ένα πουλί με μαύρα φτερά. Γονιμοποιημένη από τον Ανεμο, γέννησε το πρώτο Αυγό, στον απέραντο κόλπο της σκοτεινιάς. Απ' το Αυγό βγήκε ο φτερωτός γιος του ανέμου: ο Ερως... Στο πάνω μέρος του Αυγού πρόβαλε ο Ουρανός. Στη θέση του κρόκου η Γαία <Γη> και στο κάτω μέρος το Χάος...». (Κ. Κερένϋι «Μυθολογία» Εστία σ. 30-32).

Το ιερό της Ιερότατης Νύχτας και οι νεότερες ιερόω (καθιερώ, αφιερώ), ιερεύω (θυσιάζω), ιερέας, ιέρεια, ιερατείο, κ.ά. παράγονται από τη ρίζα *ι- -με δασεία- <ή *ισ- με ψιλή> - Σανσκριτικά *ιsh-ίτας <*ισ-χυρός> και *ιsh-ατάς <ιερός>. Σύμφωνα με αυτή την παραγωγή από την *ισ- το ιερό είναι το γερό, ισχυρό. Αυτή την έννοια έχει το πιο γερό, το πιο ισχυρό από όλα τα οστά του ανθρώπου -που δεν σπάει- το λεγόμενον ιερόν οστούν (γερό κόκαλο). Σε αυτό στηρίζεται η σπονδυλική στήλη, που περιέχει του... Αιώνα/ Μυελό, όπως τον ονόμαζαν...

Αυτά λοιπόν για την πιο ιερή νύχτα των... Χριστουγέννων <ή της Ελευσίνας>, που την ανάγγειλε με βροντερή φωνή ο ιεροφάντης. «Ιερόν έτεκε πότνια κούρον» (Η Δέσποινα γέννησε το ισχυρό αγόρι) δείχνοντας τον ιερό καρπό... το ολόχρυσο στάχυ της Ελευσίνας. Τότε που... έκανε στάρι (!).