Το γονίδιο της εφηβείας

Στέφανος Κρίκκης, Εύη Ελευθεριάδου, εφ. Τα Νέα, 29/7/2006

Tα παιδιά μπαίνουν στην εφηβεία ολοένα και νωρίτερα στον δυτικό κόσμο. Οι επιστήμονες αναζητούν τα αίτια, μελετώντας τη χημική διαδικασία στον εγκέφαλο η οποία σημαίνει την έναρξη της κρίσιμης και συναρπαστικής φάσης της ζωής μας

H τυχαία ανακάλυψη μιας πρωτεΐνης λύνει ένα μυστήριο...

H εφηβεία χρόνια δεν κοιτά. Μπορεί να αρχίσει στην ηλικία των 8 ετών, μπορεί και στα 13. Το γιατί, είναι ένα μυστήριο. H επιστήμη δεν μπορεί να ελέγξει τη χρονική στιγμή που το παιδικό σώμα μετατρέπεται σε εφηβικό και ακόμα αναζητεί τον «διακόπτη» που ανάβει για να αρχίσει η χημική διαδικασία στον εγκέφαλο.

Τα παιδιά σήμερα μπαίνουν στην εφηβεία πολύ νωρίτερα από περασμένες δεκαετίες λόγω βιολογικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών αλλαγών

Όπως κάθε τι στον ανθρώπινο οργανισμό, έτσι και η διαδικασία αυτή αποτελείται από μια σειρά διεργασιών. Πριν από δύο χρόνια, επιστήμονες έφτασαν κοντά στη λύση του μυστηρίου ανακαλύπτοντας τυχαία την πρωτεΐνη κισπεπτίνη. Είναι αυτή που απελευθερώνει τη γοναδοτροπίνη, ορμόνη που με τη σειρά της προκαλεί έκκριση των ορμονών τού φύλου: της τεστοστερόνης και των οιστρογόνων.

Μπλοκάροντας την κισπεπτίνη, η εφηβεία καθυστερεί. Αν χορηγηθεί σε ενέσιμη μορφή, επιφέρει σεξουαλική ωρίμανση. Είναι ακόμα νωρίς για συμπεράσματα, αλλά οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η πρωτεΐνη αυτή θα μπορούσε να βοηθήσει αγόρια και κορίτσια που ωριμάζουν υπερβολικά γρήγορα, καθυστερώντας την εφηβεία. Αντίστροφα, όσα παιδιά καθυστερούν να μπουν στην εφηβεία θα μπορούσαν να καλύψουν γρηγορότερα το χαμένο έδαφος, μέσω της χορήγησής της.

Το «σινιάλο». H ανακάλυψη της κισπεπτίνης, που έγινε σχεδόν ταυτόχρονα από ομάδες σε φαρμακευτική εταιρεία στο Κέμπριτζ της Αγγλίας και από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ήταν ένα σημαντικό βήμα για την κατανόηση της εφηβείας. Αυτό που δεν έχει βρεθεί ακόμα είναι τι προκαλεί την αρχική απελευθέρωση της κισπεπτίνης, η οποία είναι το «σινιάλο» που περιμένει ο παιδικός οργανισμός για να αρχίσει τη μετατροπή του σε εφηβικό. H απάντηση θα είναι περίπλοκη. Παράγοντες κάθε είδους φαίνεται πως επηρεάζουν την εφηβεία, ειδικά στα κορίτσια. Αρχικά, σημασία έχει η Βιολογία. Τα γονίδια παίζουν σημαντικό ρόλο, καθώς τα κορίτσια συνήθως μπαίνουν στην εφηβεία στην ηλικία που μπήκαν και οι μητέρες τους.

Τα κορίτσια. Κοινωνιολογικοί παράγοντες επίσης παίζουν ρόλο. Κορίτσια που δεν έχουν πατέρα ή που έχουν άσχημη σχέση με τον πατέρα τους περνούν πρώιμα στην εφηβεία. Το περιβάλλον είναι ένας ακόμα σημαντικός παράγοντας. H διαμονή σε υψόμετρο καθυστερεί την εφηβεία, ενώ η έκθεση σε διάφορες χημικές ουσίες την επιταχύνει.

Ο βασικότερος μη γενετικός παράγοντας για τα κορίτσια είναι η διατροφή. Λογικό, αν σκεφτεί κανείς ότι σεξουαλική ωρίμανση για τα θηλυκά σημαίνει δυνατότητα κυοφορίας αλλά και παροχής από τον οργανισμό στο βρέφος όλων των απαραίτητων για την ανάπτυξή του συστατικών. Οι θρεπτικές ουσίες και οι λεγόμενες «αποθήκες ενέργειας» του οργανισμού διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αναπαραγωγική λειτουργία. Το χαμηλό σωματικό βάρος και ο υποσιτισμός, ακόμα και η υπερβολική άσκηση, μπορεί να σταματήσουν τη διαδικασία γονιμοποίησης και την παραγωγή ωαρίων. Οι πληροφορίες από τις «αποθήκες ενέργειας» αποστέλλονται στον υποθάλαμο μέσω των μεταβολικών ορμονών, όπως η ινσουλίνη και η λεπτίνη, μία ορμόνη που παράγεται από τα κύτταρα λίπους.

Νευρώνες. Τη δουλειά του «κριτή» ίσως την κάνει η κισπεπτίνη, λαμβάνοντας υπόψη όλα τα δεδομένα του οργανισμού και αποφασίζοντας πότε είναι αναπαραγωγικά βιώσιμος. Το 40% των νευρώνων που φέρουν υποδοχείς κισπεπτίνης, έχουν και υποδοχείς λεπτίνης. Αυτό σημαίνει ότι η λεπτίνη στοχεύει πολλούς από αυτούς τους νευρώνες, αποδεικνύοντας ενδεχομένως την άμεση σχέση ανάμεσα στα αποθέματα ενέργειας ενός παιδιού και στο ξεκίνημα της εφηβείας.

Κίνδυνοι από την επίδραση των ορμονών

H κισπεπτίνη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως φάρμακο σε περιπτώσεις όπου καθυστερεί πολύ η εφηβεία ή που έρχεται πολύ γρήγορα. Αυτό όμως, εγκυμονεί πολλούς κινδύνους, βιολογικούς και ηθικούς. «Θα παρεμβαίναμε σε μία από τις σημαντικότερες διαδικασίες του οργανισμού στην διάρκεια της ζωής μας, χωρίς να γνωρίζουμε τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα», σημειώνει η Μάρσα Χέρμαν-Γκίντενς στο «New Scientist». Πέρα από τα ηθικά ζητήματα, η μεγαλύτερη ανησυχία αφορά την επίδραση στον εγκέφαλο. H εφηβεία είναι μια περίοδος με εξαιρετική σημασία για την ανάπτυξη του εγκεφάλου και οι ορμόνες της ηλικίας παίζουν μεγάλο ρόλο στη διαδικασία. Χωρίς αυτές, πολλές φυσιολογικές συμπεριφορές δεν αναπτύσσονται. Έρευνες στα ζώα έχουν δείξει ότι η απουσία των ορμονών κατά την εφηβεία δεν αναπληρώνεται αργότερα με τεχνητό τρόπο. Κι όσο νωρίτερα εκτίθεται στις ορμόνες αυτές, τόσο μεγαλύτερη είναι η επίδραση στον εγκέφαλο.

Γίνονται γυναίκες πιο γρήγορα

Στον δυτικό κόσμο μειώνεται σταθερά η ηλικία που αρχίζει η εφηβεία. Τα τελευταία 150 χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες μειώνεται ο μέσος όρος της ηλικίας όπου θεωρείται ότι το παιδί μπαίνει στην «πρώιμη εφηβεία». Κάποιοι επιστήμονες θεωρούν ότι η εμμηνόρροια στα 7 ή τα 6 χρόνια, δηλαδή στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, δεν είναι αφύσικο φαινόμενο. Στα μέσα του 18ου αιώνα, η εμμηνόρροια στα κορίτσια της Ευρώπης άρχιζε στα 17 τους κατά μέσον όρο. Στα μέσα του 19ου αιώνα η ηλικία αυτή ήταν τα 14 έτη. Ο μέσος όρος σήμερα είναι τα 13. Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, στις μισές Αφρο-αμερικανίδες αρχίζει δύο μήνες μετά τα δωδέκατα γενέθλιά τους.

Κανείς δεν ξέρει γιατί συμβαίνει αυτό. Μία πιθανή εξήγηση είναι η αύξηση της παιδικής παχυσαρκίας. Τα παχύσαρκα κορίτσια γίνονται γυναίκες πιο γρήγορα, κάτι που συνδέεται με τη σχέση κισπεπτίνης και αποθεμάτων ενέργειας του οργανισμού. Αλλά δεν είναι ο μόνος παράγοντας.

Άλλοι ειδικοί, όπως η Μάρσα Χέρμαν-Γκίντενς στο Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας, τονίζουν την έλλειψη άσκησης και την παρουσία χημικών που διαταράσσουν την ισορροπία των ορμονών, όπως είναι τα επιβραδυντικά φλόγας και τα πλαστικά προσθετικά, επεμβαίνοντας στα αναπαραγωγικά μας συστήματα και προκαλώντας το πρώιμο ξεκίνημα της εφηβείας. Υπάρχει και η εξήγηση που προτείνει ο ενδοκρινολόγος Πίτερ Γκλούκμαν στο Πανεπιστήμιο του Όκλαντ της Νέας Ζηλανδίας. «H ηλικία της εφηβείας απλά έχει επιστρέψει στα φυσιολογικά επίπεδα παλαιότερων εποχών, έπειτα από ανωμαλίες που δημιουργήθηκαν λόγω κακής διατροφής και υγιεινής στην αγροτική και βιομηχανική επανάσταση».