Η ζωή της ύλης στην τέχνη του Ροντέν

Τελειότητες και ατέλειες

Ο πασίγνωστος Ροντέν είναι το «Το φιλί» και ο «Σκεπτόμενος». Κι όμως, όπως γράφει η Λόρα Κάμινγκ στην «Ομπζέρβερ», ολόκληρος ο Ροντέν σπάνια παρουσιάζεται. Εδώ και 40 χρόνια, περίπου, στις εκθέσεις του το όνομά του συνόδευαν επίθετα όπως «ο Άγνωστος Ροντέν» ή ο «Ροντέν που ξαναβρίσκεται», για να κεντρισθεί το ενδιαφέρον.

«Ροντέν» απλώς είναι ο τίτλος της μεγάλης έκθεσης της γλυπτικής δημιουργίας του, που πραγματοποιείται τώρα στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου. Πρόκειται για μια συγκέντρωση μορφών - κολοσσών που καλύπτουν όλη την απόσταση από το υπέροχο έως το ατελές και αδέξιο. Υπέροχος είναι ο «Μπαλζάκ» στο ολοκληρωμένο χάλκινο άγαλμα και στη γύψινη μελέτη, ένας πριαπικός μονόλιθος, φορώντας μόνο την τόλμη της γύμνιας του. Στο άλλο άκρο βρίσκονται κάποια χερουβείμ ζωντανά όσο χαλκομανίες και γυναικείες φιγούρες, σε πόζες από τους «Σκλάβους» του Μιχαήλ Αγγέλου. Η ανισότητα τούτη ίσως να μην είναι εκπληκτική, αφού παρατηρείται και στα αριστουργήματά του, όπως στους «Αστούς του Καλαί», όπου πλάι σε βαθιά ανθρώπινες ενσαρκώσεις της μαρτυρικής υποταγής χάριν του καλού του συνόλου, υπάρχει στο κέντρο μια φιγούρα με τα πέλματα του Κινγκ Κονγκ. Η ανισότητα τούτη είναι φανερότερη σε μια έκθεση σαν αυτή που συγκεντρώνει 300 έργα· και είναι ήδη πρόδηλη από την πρώτη αίθουσα, όπου βρίσκονται δύο από τα πρώιμα και πιο διάσημα γυμνά του Ροντέν.

Η «Εποχή του χαλκού» είναι ένας υπέροχος νέος, υπάρχοντας κάπου ανάμεσα στην ιδέα και στην πραγματικότητα, τόσο όμοιος με τη ζωή ώστε οι κριτικοί νόμισαν ότι πρέπει να προέρχεται από μοντέλο. Αντίθετα, ο «Αγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής» πλάι του, βαδίζοντας προς τα εμπρός με τα δυο πόδια καθηλωμένα στο έδαφος και με ένα μπράτσο εκεί όπου θα έπρεπε να είναι ο ώμος, μοιάζει σαν άσκηση στην αδεξιότητα· όπου το πρόβλημα δεν είναι οι ανατομικές παραποιήσεις, όσο το ότι γίνονται εγκεφαλικά προκειμένου να καταδειχθεί η κίνηση όταν η φιγούρα είναι ριζωμένη στο έδαφος ή ένας άγιος που περπατά να μεταμορφωθεί σε ασάλευτο μνημείο. Αυτό όμως είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ροντέν. Προσπαθεί να φυλακίσει τη δράση την ώρα που γίνεται, να καθρεφτίσει την κίνηση σε μάρμαρο και χαλκό, να δραματοποιήσει την ανθρώπινη εμπειρία σαν μια διαρκή πάλη. Σαν έναν αγώνα για ελευθερία και έκφραση – σαν έναν αγώνα για τη ζωή την ίδια, στην περίπτωση των «Αστών του Καλαί».

Στο «Φιλί», π.χ., το διασημότερο έργο του Ροντέν, οι δύο μορφές είναι καθισμένες πάνω σε έναν προμηθεϊκό βράχο, το χέρι του άνδρα ακουμπώντας στον μηρό της γυναίκας, βυθισμένοι και οι δύο στο κύμα του έρωτά τους. Πρόθεση του καλλιτέχνη είναι να δώσει μια κυκλική φορά στο σύμπλεγμα, σαν να περιστρέφεται πάνω στη βάση του· η πόζα όμως των σωμάτων μπλοκάρει την κίνηση, όπως και οι μυώνες τους που έχουν κάθετη φορά. Για άλλους, το σύμπλεγμα είναι η ερωτική παραφορά και για άλλους ένα μελόδραμα. Είναι πολύ «κατασκευασμένο», όμως, για να είναι το ένα ή το άλλο.

Η φιλοδοξία του Μιχαήλ Αγγέλου να ελευθερώσει το πνεύμα μέσ’ από το μάρμαρο λέγεται ότι ευθύνεται για την ιδέα του Ροντέν για την ηρωική πάλη. Πολλά είναι τα ατέλειωτα έργα στην έκθεση, όπου η μορφή είναι ακόμη μισοβυθισμένη μες στο μάρμαρο, σαν ζωή που αγωνίζεται να βγει από την αμορφία στο φως της μορφής. Αλλού ένα πόδι, αλλού μία πλάτη, ξεπροβάλλουν μέσα από την ύλη, σαν τη ράχη ενός δελφινιού μέσα από τη θάλασσα, με απαράμιλλη χάρη. Ίσως γι’ αυτό οι φωτογράφοι αγαπούν τον Ροντέν. Υπάρχουν δεκάδες φωτογραφίες στην έκθεση, που δείχνουν ότι τα γλυπτά του Ροντέν, τελειωμένα ή ατέλειωτα, είναι πολύ φωτογενή. Επειδή στην ακινησία της φωτογραφίας χάνεται η αποτυχημένη επιθυμία για κίνηση του πρωτοτύπου. Όμως, αυτό που εμφαίνουν κυρίως οι φωτογραφίες είναι η θραυσματική φύση της έμπνευσης του Ροντέν, η εμμονή του με τα μέρη, τις μερικές μορφές που στερούνται συνήθως ενός συνολικού νοήματος, ως τμημάτων ενός όλου. Μια σφιγμένη γροθιά γίνεται από μόνη της το σύμβολο αντίστασης στη μοίρα, μια αγωνιώσα κεφαλή (και αυτές του Ροντέν είναι ασύγκριτες στη γλυπτική τέχνη) δεν έχει ανάγκη σώματος για να περάσει το μήνυμά της.