Ἀριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια

Μετάφραση

Ενότητα 2

Και κάτι άλλο: Για καθετί που το έχουμε από τη φύση, πρώτα έχουμε τη δυνατότητα του να ενεργήσει- στην ενέργεια την ίδια φτάνουμε ύστερα (το πράγμα γίνεται φανερό στις αισθήσεις μιας· πραγματικά, τις αισθήσεις της όρασης ή της ακοής δεν τις αποκτήσαμε έχοντας δει ή έχοντας ακούσει πολλές φορές, αλλά αντίθετα: έχοντας τες τις χρησιμοποιήσαμε· δεν τις αποκτήσαμε με τη χρήση)· τις αρετές όμως τις αποκτούμε αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε στην πράξη - όπως ακριβώς γίνεται και στις άλλες τέχνες· τα πράγματα δηλαδή που πρέπει πρώτα να τα μάθουμε προτού αρχίσουμε να τα κάνουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντας τα· π.χ. οικοδόμοι γίνονται χτίζοντας σπίτια, κιθαριστές παίζοντας κιθάρα· με τον ίδιο τρόπο γινόμαστε: δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις, ανδρείοι κάνοντας ανδρείες πράξεις.

Ενότητα 3

Την επιβεβαίωση μας την προσφέρει και αυτό που γίνεται στις πολιτείες· πραγματικά, οι νομοθέτες κάνουν καλούς τους πολίτες τους ασκώντας τους να αποκτούν τις συγκεκριμένες συνήθειες -αυτή είναι η θέληση του κάθε νομοθέτη, και όσοι δεν τα καταφέρνουν σ’ αυτό, δεν πετυχαίνουν στο έργο τους· σ’ αυτό, άλλωστε, και διαφέρει τελικά το ένα πολίτευμα από το άλλο, το καλό από το λιγότερο καλό. Επίσης: Η γένεση κάθε αρετής και η φθορά της έχουν την ίδια αρχή και γίνονται με τα ίδια μέσα -έτσι ακριβώς γίνεται και στις τέχνες: παίζοντας κιθάρα γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές· το ίδιο και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι: χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, χτίζοντας τα όμως με κακό τρόπο θα γίνουν κακοί· αν δεν ήταν έτσι, δεν θα υπήρχε ανάγκη δασκάλου, και όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί εκ γενετής.

Ενότητα 4

Το ίδιο συμβαίνει και με τις αρετές: κάνοντας αυτά που κάνουμε στην καθημερινή μας συνάφεια με τους άλλους ανθρώπους άλλοι γινόμαστε δίκαιοι και άλλοι άδικοι· επίσης: κάνοντας αυτά που κάνουμε στις επικίνδυνες και φοβερές περιστάσεις της ζωής και αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να αισθανόμαστε φόβο ή θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και σε σχέση με τις επιθυμίες και την οργή: άλλοι γίνονται σώφρονες και πράοι και άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται έτσι στις περιστάσεις αυτές και οι άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Με δυο λόγια: οι έξεις γεννιούνται από την επανάληψη όμοιων ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει να φροντίζουμε οι ενέργειες μας να έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αφού οι έξεις είναι τελικά αντίστοιχες προς τις διαφορές που οι ενέργειες αυτές παρουσιάζουν μεταξύ τους. Δεν έχει λοιπόν μικρή σημασία να αποκτά κανείς όσο γίνεται πιο νέος αυτές ή εκείνες τις συνήθειες· ίσα ίσα έχει πολύ μεγάλη σημασία, ή μάλλον σημαίνει το παν.

Ερμηνευτικά σχόλια

Ενότητα 2

τάς δυνάμεις: Στα Μετά τὰ φυσικά του (Θ 5. 1047 b 31-35) Ο Αριστοτέλης μιλάει για τριών ειδών δυνάμεις: γι’ αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννηση μας (συγγενείς), γι' αυτές που τις αποκτούμε με το ἔθος, δηλαδή με την άσκηση, και γι’ αυτές που τις αποκτούμε με τη μάθηση· στην πρώτη κατηγορία μνημονεύει ως παράδειγμα τις αισθήσεις, τις διάφορες δηλαδή επιμέρους αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση, ακοή κ.τ.λ.)· για τη δεύτερη κατηγορία δίνει ως παράδειγμα το αὐλεῖν, την ικανότητα μας δηλαδή να παίζουμε αυλό· στην τρίτη, τέλος, κατηγορία κατατάσσει τις τέχνες, εμείς θα λέγαμε: τις επιστημονικές γνώσεις. Αμέσως μάλιστα ο Αριστοτέλης κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο στοιχείο του (αντιπαραθέτοντας έτσι, στην ουσία, τις δύο δεύτερες κατηγορίες στην πρώτη) -κάτι που κάνει, βέβαια, φανερό ότι στο ἔθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λόγου, λογικής.

Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το ἔθος, θα καταλάβουμε αμέσως καλύτερα την πίστη του (βλ. γι' αυτήν στην τελευταία παράγραφο του εισαγωγικού μας σημειώματος στα Ηθικά Νικομάχεια, σ. 153 του βιβλίου του μαθητή) ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το ἐπιθυμητικόν μέρος της ψυχής μας, όπου συνδυάζεται το λογικό με το άλογο στοιχείο μας.

Όπως τονίσαμε ήδη στο σχετικό ερμηνευτικό σχόλιο στο βιβλίο του μαθητή, ο Αριστοτέλης μιλάει εδώ για χρονική μόνο προτεραιότητα των δυνάμεων έναντι των ἐνεργειῶν (δυνάμεις: πρότερον, ἐνέργειαι: ὕστερον). Η διατύπωση αυτή ήθελε να πει ότι ο λόγος του Αριστοτέλη δεν είναι εδώ ούτε για λογική, βέβαια, ούτε για οντολογική προτεραιότητα (βλ. Μετά τα φυσικά Θ 8. 1049 b 10-27).

ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν: Είναι ενδιαφέρον να προσέξει κανείς ότι η παραβολική αυτή πρόταση περιέχει όρους που είναι στην πραγματικότητα περιττοί: α) Η παρουσία του επιθετικού προσδιορισμού άλλων θα ήταν δικαιολογημένη, μόνο αν η αρετή ήταν και αυτή μια τέχνη- β) ο προσθετικός σύνδεσμος και οφείλει, μάλλον, την παρουσία του στην παρουσία της λέξης άλλων. Όλα αυτά σημαίνουν ότι κανονικότερα η παραβολική αυτή πρόταση θα είχε τη μορφή ὥσπερ ἐπὶ τῶν τεχνῶν. Μια εξήγηση για την "περιττολογία" αυτή του Αριστοτέλη θα μπορούσε να ήταν η ακόλουθη: Η διαδικασία με την οποία ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι γινόμαστε τελικά κάτοχοι των ηθικών αρετών, ίδια με εκείνην που μας κάνει κατόχους των τεχνών, κάνει στην πραγματικότητα τα ρήματα λαμβάνομεν (για τις αρετές) και μανθάνομεν (για τις τέχνες) συνώνυμα· η συνωνυμία όμως αυτή των ρημάτων εύκολα πια οδηγεί -μέσα στην ψυχή του λέγοντος- στον ταυτισμό, από κάποια άποψη, και των αντικειμένων τους: το αντικείμενο του πρώτου ρήματος είναι απλώς ένα μέρος από το αντικείμενο του δεύτερου ρήματος. Είναι φανερό πως η "ψυχολογική" αυτή εξήγηση υπολογίζει πολύ στην παρουσία στοιχείων προφορικού λόγου στα "κείμενα" του Αριστοτέλη, κάτι όμως που μπορεί να θεωρηθεί "δεδομένο", αφού τα έργα του Αριστοτέλη που μας σώθηκαν δεν ήταν, στην πραγματικότητα, παρά οι προσωπικές του σημειώσεις, αυτές που έπαιρνε μαζί του -άρα για απολύτως προσωπική χρήση- στην αίθουσα διδασκαλίας ως υποβοήθηση της μνήμης του στην ώρα του μαθήματος· τέτοια "κείμενα" διατηρούν, φυσικά, σε πολύ μεγάλο βαθμό τα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου και, πάντως, δεν έχουν τα χαρακτηριστικά του τεχνικού προσεγμένου και αυστηρού γραπτού λόγου. (Με το πνεύμα αυτό εξήγησε την ιδιοτυπία της αριστοτελικής φράσης που μας απασχολεί εδώ ο Δ. Λυπουρλής, Αριστοτελικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 41 εξ.· ανάλογη θα μπορούσε να είναι η εξήγηση και για το πλατωνικό χωρίο Γοργ. 473 b 1, που μνημονεύεται ως παράλληλο στο βιβλίο του μαθητή).

Οἷον οἰκοδομοῦντες: Το πλατωνικό χωρίο που μνημονεύεται στο ερμηνευτικό σχόλιο είναι από τους Νόμους 643 b 4 εξ.

τὰ δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα: Λίγο πιο κάτω (1105 a 17 εξ.) ο Αριστοτέλης αισθάνθηκε πως με τη διαβεβαίωση του αυτή θα έφερνε τους αναγνώστες του σε αμηχανία: «Μπορεί, βέβαια, να παραξενευτεί κανείς και να ρωτήσει τι εννοούμε όταν λέμε ότι -υποχρεωτικά- δίκαιοι γινόμαστε πράττοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες πράττοντας σώφρονες πράξεις, αφού οι άνθρωποι που πράττουν δίκαιες και σώφρονες πράξεις είναι ήδη δίκαιοι και σώφρονες, ακριβώς όπως είναι ήδη γραμματικοί και μουσικοί όσοι πράττουν τα γραμματικά και τα μουσικά. Ή μήπως δεν είναι έτσι τα πράγματα ούτε στις "τέχνες"; Γιατί μπορεί κανείς να κάνει κάτι το γραμματικό και στην τύχη, ή με την υπόδειξη ενός άλλου. Τότε μόνο λοιπόν θα είναι κανείς γραμματικός, όταν α) θα έχει κάνει κάτι γραμματικό και β) θα το έχει κάνει με γραμματικό τρόπο, που πάει να πει: σύμφωνα με τη γραμματική που έχει μέσα του. Έπειτα η περίπτωση των τεχνών και η περίπτωση των αρετών δεν είναι ίδιες· γιατί τα προϊόντα των τεχνών την αξία τους την έχουν μέσα τους· είναι αρκετό, επομένως, να παραχθούν έχοντας κάποια ποιότητα- όσα όμως γίνονται σύμφωνα με την τάδε ή την τάδε αρετή, δεν είναι πράξεις δικαιοσύνης ή σωφροσύνης απλώς αν έχουν αυτά ή αυτά τα χαρακτηριστικά, αλλά και αν αυτός που τα πράττει τα πράττει έχοντας κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά- πρώτα πρώτα αν ενεργεί έχοντας ακριβή γνώση- έπειτα αν οι πράξεις του είναι αποτέλεσμα επιλογής και προτίμησης, επιλογής μάλιστα και προτίμησης γι' αυτές καθεαυτές τις πράξεις- τρίτον αν στον τρόπο με τον οποίο ενεργεί εμμένει σταθερά και αμετάβλητα. Για την κατοχή, βέβαια, των άλλων τεχνών όλα αυτά δεν λογαριάζονται ως όροι και προϋποθέσεις (μόνος όρος είναι εκεί η γνώση), για των αρετών όμως την κατοχή η γνώση δεν έχει καμία ή, έστω, έχει μικρή μόνο σημασία, ενώ τα υπόλοιπα έχουν όχι μικρή, αλλά τη μέγιστη σημασία: και τα δυο τους είναι το αποτέλεσμα που προκύπτει από το ότι το άτομο πράττει επανειλημμένα δίκαιες και σώφρονες πράξεις. Οι πράξεις λοιπόν λέγονται δίκαιες και σώφρονες, όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος- δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές, αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι. Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης, ή ότι ο άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης- άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές, δεν πρόκειται ποτέ να αποκτήσει αυτές τις αρετές».

Όπως λοιπόν γραμματικός είναι κανείς όχι μόνο «αν έχει κάνει κάτι γραμματικό», αν έχει π.χ. διατυπώσει έναν γραμματικό κανόνα (πράγμα που μπορεί να συμβεί και στην τύχη ή με την καθοδήγηση κάποιου άλλου), αλλά -κυρίως- αν αυτό το γραμματικό το «έχει κάνει με γραμματικό τρόπο», δουλεύοντας δηλαδή με τη μέθοδο που είναι η ορισμένη της γραμματικής επιστήμης, δηλαδή σύμφωνα με τις ειδικές γνώσεις γραμματικής που έχει φροντίσει να αποκτήσει και να αποθηκεύσει μέσα του, έτσι και δίκαιος, σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει πράξεις δικαιοσύνης, σωφροσύνης ή ανδρείας, αλλ' όταν πράττει τις πράξεις αυτές α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει, β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει καθαρά την προτίμηση του γι’ αυτού του είδους τις πράξεις, γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο, σταθερό και αμετάβλητο τρόπο συμπεριφοράς του. Είναι φανερό ότι με τις προϋποθέσεις αυτές λύνεται, πράγματι, η αμηχανία του αναγνώστη, η απορία του.

[Δεν θα ήταν, ίσως άσκοπο να εξηγηθεί με αυτή την ευκαιρία στους μαθητές το αληθινό περιεχόμενο των αρχαίων -αλλά και δικών μας- λέξεων ἀπορώ και ἀπορία. Να βοηθηθούν δηλαδή να καταλάβουν ότι το δεύτερο συνθετικό αυτών των λέξεων είναι η λέξη πόρος, που σήμαινε "πέρασμα", "έξοδος", "διέξοδος"· άρα απορώ = "βρίσκομαι κλεισμένος κάπου, και αισθάνομαι πολύ άσχημα που δεν μπορώ να βρω τρόπο να βγω". Τότε όμως το ρήμα απορώ πρέπει να είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ρήματα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας: το ρήμα έδειχνε πως το υποκείμενο του, το κάθε υποκείμενο, δεν μπορούσε να κάνει καμιά "ενέργεια", αλλά απλώς βρισκόταν σε μια (την πιο δυσάρεστη!) "κατάσταση", που ακριβώς όμως γι’ αυτό αποκτούσε την πιο συμπαθητική κινητικότητα: πώς να δεχτείς να μείνεις για πάντα κλεισμένος κάπου και να μη ζητήσεις τη λύτρωση σου; Η "απουσία" της ενέργειας, που όμως οδηγεί στην "παρουσία" -τελικά- της πιο αποτελεσματικής ενέργειας! Να γιατί το ρήμα ἀπορῶ ήταν από τα πιο κατάλληλα να λειτουργήσει στον χώρο της λογικής, στον χώρο του ανθρώπινου μυαλού και των αδιεξόδων του -αλλά και των λύσεων που βρίσκει· νά γιατί η απορία είναι τελικά μια από τις πιο θετικές στιγμές του μυαλού μας.]

Θέματα για συζήτηση

1. Ας σημειώσουμε πρώτα ότι με τη λέξη ἔτι ο Αριστοτέλης δηλώνει ή ότι εισάγει ένα καινούργιο επιχείρημα (που έρχεται να προστεθεί στο ή στα προηγούμενα) ή ότι προχωρεί σε μια βαθύτερη εξέταση του θέματος του (δες τη χρήση αυτή και στην 3η ενότητα). Το καινούργιο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο: «Ορισμένα πράγματα ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως (την όραση π.χ. ή την ακοή)· στην περίπτωση λοιπόν αυτών των πραγμάτων κάνουμε τη διαπίστωση ότι αυτά στην αρχή υπάρχουν μέσα μας ως δυνατότητες· στις σχετικές ενέργειες προχωρούμε αργότερα (επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να βλέπω, "αρχίζω κάποια στιγμή" να βλέπω· ή: επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να ακούω, "αρχίζω κάποια στιγμή" να ακούω). Δεν συμβαίνει το ίδιο με τις αρετές· στη δική τους περίπτωση πρέπει να προηγηθούν οι ενέργειες, αν είναι να βρεθώ κάποια στιγμή να έχω πια την κάθε επιμέρους συγκεκριμένη ιδιότητα = δύναμη = ικανότητα να συμπεριφέρομαι έτσι ή έτσι. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, θα πει ότι οι αρετές δεν ανήκουν σ’ αυτά που ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως».

Ενότητα 3

πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης: Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε τον Αριστοτέλη να διδάσκει ότι η απόκτηση μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών, «αἵ μὴ φύσει», όπως σημείωσε χαρακτηριστικά, ερμηνεύοντας την ενότητα αυτή, ένας αρχαίος υπομνηματιστής των Ηθικών Νικόμαχων, ο Ασπάσιος (±135 μ.Χ.): «τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί), με τον ίδιο όμως τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος. Συμβαίνει πράγματι και με την αρετή ό,τι συμβαίνει με τις τέχνες, όπως γίνεται φανερό από το γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσι: επιδίωξη άλλη δεν έχουν βέβαια οι νομοθέτες παρά να κάνουν αγαθούς τους πολίτες τους, με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθὸν τεχνίτη τον μαθητή του· μολονότι όμως οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη, δεν βλέπουν όλοι τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία -ούτε και όλων των τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη που διδάσκονται· πολλά μπορεί να φταίνε γι' αυτό, συχνά όμως το φταίξιμο ανήκει στους ίδιους τους νομοθέτες, όταν δεν ξέρουν να βοηθήσουν τους πολίτες τους να ασκηθούν στην αρετή με τον τρόπο που πρέπει- και σ’ αυτό το σημείο η αντιστοιχία με ό,τι συμβαίνει στις τέχνες είναι φανερή».

Καιρός όμως να στρέψουμε την προσοχή μας σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα παρατήρηση που κάνει, σ’ αυτό ακριβώς το σημείο, ο Αριστοτέλης: «όταν επομένως μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα, αυτό ακριβώς εννοούμε», και είναι φανερό από τα συμφραζόμενα ότι ο Αριστοτέλης θέλει να πει: «όταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα, εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο στην αρετή, με το άλλο λιγότερο». Είναι φανερό ότι στο χωρίο που μας απασχολεί, ο Αριστοτέλης δεν μιλά για καλά και κακά πολιτεύματα· όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες, όλα τα πολιτεύματα -έτσι πιστεύει εδώ ο Αριστοτέλης- είναι καλά, αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους πολίτες τους ενάρετους· αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα, πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς τον βαθμό τελειότητας: και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην περιοχή του κακού· το ένα πράγματι πολίτευμα βοηθεί περισσότερο τους πολίτες να ασκηθούν με τον σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε να γίνουν τελικά κάτοχοι της, το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο με λιγότερη επιτυχία. Η διάκριση δηλαδή των πολιτευμάτων σε ανώτερα (αγαθά) και σε κατώτερα (φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει, με τη δική τους καθοδήγηση, την αρετή.

Αν έτσι πρέπει να καταλάβουμε το αριστοτελικό χωρίο που μας απασχολεί, τότε δεν μπορεί, ασφαλώς, να μην εντυπωσιασθεί κανείς από τη θέση που κατέχουν στην αριστοτελική μας φράση τα επίθετα ἀγαθὴ φαύλης, αφού αντί για την κανονικότερα αναμενόμενη μορφή πολιτεία αγαθή πολιτείας φαύλης έχουμε τη μορφή πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύλης. Η εξήγηση πρέπει μάλλον να αναζητηθεί στο ότι η φράση αυτή έχει όλα τα χαρακτηριστικά-αρετές του προφορικού λόγου, ο οποίος, αντίθετα με τον γραπτό λόγο, προϋποθέτει -με τη συντομία και την ελλειπτικότητά του- σε μεγαλύτερο βαθμό την οξύνοια και τη μνήμη του ακροατή (μαζί, φυσικά, και τη μνήμη του λέγοντος):

Το θέμα "διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα" δεν ανήκα οργανικά σε ό,τι ο Αριστοτέλης συζητά σ’ αυτό το σημείο. Ό,τι απασχολεί εδώ τον Αριστοτέλη είναι ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος γίνεται κάτοχος της ηθικής αρετής· το παράδειγμα των νομοθετών ήταν μόνο για να τονισθεί η σημασία που έχει από την άποψη αυτή η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα έργα της αρετής. Θα μπορούσε λοιπόν η "εκμετάλλευση" του παραδείγματος να σταματήσει με τη διαπίστωση ότι η άσκηση έχει και στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την εκμάθηση μιας τέχνης. Αν τελικά ο Αριστοτέλης προχώρησε και στο θέμα της διαφοράς του ενός πολιτεύματος από το άλλο, είναι ασφαλώς γιατί έκανε λόγο για την ευθύνη των νομοθετών σε ό,τι αφορά την επιτυχημένη ή όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή. Είναι αλήθεια ότι τελικά δεν γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι η αναφορά στο θέμα αυτό σημαίνει στην ουσία απομάκρυνση από το κύριο θέμα, αυτό όμως οφείλεται ακριβώς στο ότι το παράδειγμα κλείνει με τα επίθετα ἀγαθὴ φαύλης, τα οποία πετυχαίνουν επανασύνδεση με το συζητούμενο θέμα, που είναι η αρετή και οι διάφορες βαθμίδες από τις οποίες περνά ο άνθρωπος στην προσπάθεια του να την κατακτήσει. Τοποθετημένα σ’ αυτό το σημείο της φράσης τα δυο επίθετα μας θυμίζουν -και το κάνουν, ασφαλώς, με επιτυχία,- ότι κάθε φορά που μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στην ουσία πρόκειται για διαφορά ως προς την πρόοδο των πολιτών στον τομέα της αρετής: «και είναι στην πραγματικότητα ως προς αυτό το σημείο που διαφέρουν το ένα πολίτευμα από το άλλο, αυτό που ασκεί τους πολίτες σωστά στην αρετή από εκείνο που επιτελεί το ίδιο αυτό έργο με λιγότερη επιτυχία».

Δύσκολα, στ’ αλήθεια, μπορεί να αμφισβητηθεί ότι τη συντομία και την ελλειπτικότητα που χαρακτηρίζουν τη διατύπωση του Αριστοτέλη σ’ αυτό το σημείο και μαζί την τέτοια τοποθέτηση των επιθετικών, προσδιορισμών μόνο ο προφορικός λόγος τις επιτρέπει (δες όσα λέγονται και στη σ. 149 του σχολικού βιβλίου για τον χαρακτήρα των έργων του Αριστοτέλη. -Για πρόσθετες πληροφορίες πάνω στο θέμα που συζητούμε εδώ, κυρίως για τον ενισχυτικό της άποψης που υποστηρίζεται εδώ ρόλο ενός εκφραστικά παράλληλου πλατωνικού χωρίου, βλ. Δ. Λυπουρλής, Αριστοτελικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 44 εξ).

Το χωρίο των Ηθικών Νικομαχείων στο οποίο παραπέμπει το τελευταίο μέρος του ερμηνευτικού σχολίου είναι το 1129 b 25.

γίνεται... φθείρεται: Ο μαθητής μπορεί να παραπεμφθεί και σε όσα διδάχτηκε εισαγωγικά στο βιβλίο του (ιδιαίτερα σε όσα λέγονται στις σσ. 15-18).

Θέματα για συζήτηση

1. οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς: Είναι φανερό ότι ο μαθητής καλείται να υποδείξει ως λέξη με ιδιαίτερο για τη διαμόρφωση της συνολικής σημασίας της φράσης βάρος τη λέξη ἐθίζοντες. (Για πρώτες πληροφορίες πάνω στο φαινόμενο της επιτόνισης, του "τόνου της φράσης", βλ. Ευάγγελου Πετρούνια, Νεοελληνική γραμματική και συγκριτική ανάλυση, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 585 εξ., και Α. Γ. Τσοπανάκη, Νεοελληνική Γραμματική, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 129 εξ.)

2. ὅσοι δὲ μὲ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν: αυτό = το εθίζειν.

3. καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας: Σε δύο κυρίως περιπτώσεις μπαίνει κόμμα πριν από τον συμπλεκτικό σύνδεσμο και (στα Αρχαία και στα Νέα Ελληνικά): α) όταν η πρόταση ύστερα από το και δεν έχει το ίδιο με την πριν από το και πρόταση υποκείμενο: «ο πατέρας γύρισε πολύ αργά στο σπίτι, και η μητέρα θύμωσε που δεν την είχε ειδοποιήσει»· β) όταν η πρόταση που αρχίζει με το και εμφανίζεται ως το αποτέλεσμα (συμπέρασμα κ.τ.λ.) της πριν από το και πρότασης: «μια τέτοια συμπεριφορά είναι βέβαια απόλυτα σωστή, και δεν έχεις να πεις τίποτε» (και = "και επομένως", "και γι' αυτό", "και τότε"). Όπως φαίνεται από τα δύο παραδείγματα, οι δύο περιπτώσεις δεν είναι στην ουσία πολύ διαφορετικές μεταξύ τους· σχεδόν συμπίπτουν.

Με αυτά ως δεδομένο είναι φανερό ότι η φράση που μας απασχολεί σωστότερο είναι να μεταφρασθεί κάπως έτσι: «Γι' αυτό και η διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα βρίσκεται ακριβώς σ’ αυτό» ή «Το λογικό επομένως συμπέρασμα είναι ότι η διαφορά πολιτεύματος από πολίτευμα βρίσκεται ακριβώς σ’ αυτό». -Δεν θα ήταν άσκοπο ο καθηγητής να ελέγξει αν οι μαθητές θεωρούν μια τέτοια μετάφραση "πιστή" ή "ελεύθερη". Η αλήθεια είναι πως μια μετάφραση της συγκεκριμένης φράσης με τον συγκεκριμένο αυτό τρόπο είναι πιστή πιστότατη.

4. α) Αν οι πολίτες γίνονται αγαθοί ασκούμενοι σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς με τη βοήθεια των νόμων του νομοθέτη τους, θα πει πως την αρετή τους οι πολίτες δεν την έχουν φύσει αλλ' ότι αυτή είναι αποτέλεσμα εθισμού = άσκησης. β) Πάλι με τον εθισμό = την άσκηση στο ακριβώς αντίθετο αποκτά κανείς την ακριβώς αντίθετη του αγαθού ιδιότητα = "γίνεται" κακός (κακός κιθαριστής, κακός οικοδόμος - κακός πολίτης)· είναι σαν να λέμε: ούτε την ιδιότητα του κακού την έχει κανείς εκ φύσεως· κακός "γίνεται" κανείς πάλι με την επανάληψη συγκεκριμένων τρόπων συμπεριφοράς.

Ενότητα 4

ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται: Είδαμε με ποιο, τρόπο ο Αριστοτέλης αντιμετώπισε το παράδοξο να γίνεται κανείς ανδρείος κάνοντας κατ’ επανάληψη πράξεις ανδρείας (το ίδιο και για τις άλλες ιδιότητες-αρετές· με γενικότερη διατύπωση: να προσπαθεί να γίνει κανείς φορέας μιας αρετής κάνοντας τις πράξεις που θα κάνει όταν θα είναι πια φορέας αυτής της αρετής). Τόνισε εκεί ότι, προκειμένου να αποκτήσει κανείς μια αρετή, δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και ξανά τέτοιου είδους πράξεις, πράξεις δηλαδή που προσιδιάζουν στη συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει π.χ. κανείς ανδρείος συμμετέχοντας απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση, ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς πλήθος δικαιοπραξιών)· πρέπει, επιπλέον, να φροντίζει να δίνει και κάποια ποιότητα στις ενέργειες του αυτές: οι πράξεις, οι ενέργειες που θα γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής· απλώς τότε οι ενέργειές του, οι πράξεις αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες (1104 a 27 εξξ.: «η σωματική ρώμη γεννιέται από την πολλή τροφή και από την άσκηση στους πολλούς κόπους, αυτά όμως τα πράγματα είναι ικανός να τα κάνει κατά κύριο λόγο ο σωματικά ρωμαλέος. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τις αρετές: μένοντας συστηματικά μακριά από τις ηδονές γινόμαστε σώφρονες, και όταν γίνουμε, έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να μένουμε μακριά τους· το ίδιο και με την ανδρεία: αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να περιφρονούμε τα πράγματα που προκαλούν φόβο και να τα αντιμετωπίζουμε, γινόμαστε ανδρείοι, και όταν γίνουμε, θα έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να τα αντιμετωπίζουμε»).

οὐ μικρόν - πάμπολυ – τὸ πᾶν: Αν στη θέση του ου μικρόν = "όχι λίγο" βά-ουμε τη λέξη πολύ (βλ. όσα λέγονται παραπάνω για το σχήμα λιτότητας), τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ - πάμπολυ - το πάν: η δεύτερη λέξη είναι "αύξηση" της πρώτης, η τρίτη (στην πραγματικότητα το πρώτο συνθετικό της δεύτε-ρης λέξης) είναι "υπέρ - αύξηση" της δεύτερης. Η κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή α) στο επίπεδο του λόγου, β) στο επίπεδο του νοήματος. -Ο λόγος δεν είναι, φυσικά, παρά μέσο για την έκφραση και τη διατύπωση των νοημάτων. Πόσες όμως φορές ο λόγος είναι πράγματι επαρκής για την έκφραση και τη διατύπωση των νοημάτων; Εδώ, πάντως, έχουμε την αίσθηση ότι ο λόγος απέδωσε με μεγάλη επιτυχία τη σκέψη, τον συλλογισμό του Αριστοτέλη- και με μέσα απλά, καθόλου εξεζητημένα.

Θέματα για συζήτηση

1. ἐν αὐτοῖς: 0 γραμματικός τύπος αὐτοῖς μπορεί, βέβαια, να είναι αρσενικού ή ουδέτερου γένους. Στην περίπτωσή μας, πάντως, είναι φανερό ότι η αντωνυμία δεν μπορεί να έχει σχέση με τα π ρ ό σ ω π α (σώφρονες, πράοι, ακόλαστοι, οργίλοι - δίκαιοι, άδικοι, ανδρείοι, δειλοί), αλλά με τα πράγματα μέσα στα οποία αναστρεφόμενα τα πρόσωπα αποκτούν τις ιδιότητες που δηλώνονται από τα συγκεκριμένα επίθετα (τα εν τοις συναλλάγμασι, τα εν τοις δεινοίς, τα περί τας επιθυμίας, τα περί τας οργάς). Ουδέτερου, λοιπόν, γένους.

2. ἕξεις: Πρώτα θα πρέπει να θυμίσουμε στους μαθητές ορισμένα πράγματα: α) ότι η λέξη ἕξις είχε, βέβαια, αρχικά τη μορφή ἔχ-σις (χ+σ=ξ> άρα η λέξη ἕξις είναι παράγωγη από το θέμα του ρήματος ἔχω- β) με τον ίδιο, άλλωστε, τρόπο είχε σχηματισθεί στα Αρχαία Ελληνικά και ο μέλλοντας του ρήματος ἔχω: ἕχ-σω = ἕξω- γ) η παρουσία δασείας (= δασέος πνεύματος κατά την προφορά: Ηέξω = ἕξω) στον μέλλοντα είναι εντελώς κανονική, αφού το θέμα του ρήματος ἔχω είχε επίσης αρχικά δασύ πνεύμα στην αρχή: Ηέχω από έναν αρχικότερο τύπο σέχω) απλώς η δασεία του ενεστωτικού θέματος αποβλήθηκε για να γίνει εύκολη η προφορά του (τη δυσκολία τη δημιουργούσε η παρουσία, αμέσως μετά, του δασέος επίσης συμφώνου χι).

Με τις παρατηρήσεις αυτές οι μαθητές θα συνειδητοποιήσουν ότι ή λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω. Σχηματισμένη λοιπόν από το θέμα του ρήματος αυτού και από την παραγωγική κατάληξη -σις, που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου, η λέξη ἕξις δήλωνε αρχικά την "κατοχή", την "απόκτηση", και μάλιστα την ίδια την "προσπάθεια = τις ενέργειες για απόκτηση, για κατοχή"· αργότερα η λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που α π έ κ τ η σ ε και έ χ ει π ι α κανείς αφού επανέλαβε κατιτί τόσες φορές, ώστε να του έχει πια γενεί συνήθεια (πβλ. «η έξη τού έγινε πια δεύτερη φύση» = «η ιδιότητα που απέκτησε σιγά σιγά με μια ορισμένη διαδικασία, του έγινε θαρρείς κάτι σαν φυσικό του»). Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω, από τη μορφή σχη (θυμήσου τον μέλλοντα σχη-σω και τον παρακείμενο ε-σχη-κα) και την παραγωγική κατάληξη -μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου) γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= "η μορφή, η εξωτερική όψη ενός πράγματος"). Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχήμα. Τώρα καταλαβαίνουμε γιατί -ή πώς- η λέξη ἕξις χρησιμοποιήθηκε από τον Αριστοτέλη στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλωθεί η μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου, τα μόνιμα στοιχεία τού χαρακτήρα του, αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση = με την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών.

3. οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει...: Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλος του ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή. Θα έχουμε την ευκαιρία να το προσέξουμε και στην αμέσως επόμενη ενότητα, αλλά και σε μερικές από τις ενότητες που θα διαβάσουμε αργότερα από τα Πολιτικά του. Θα φανεί έτσι πολύ καθαρά πόσο μεγάλη σημασία έδινε στο θέμα αυτό ο μεγάλος φιλόσοφος τόσο για την ιδιωτική (= την προσωπική) όσο και για τη δημόσια (= την κοινωνική) ζωή του ατόμου. Και όλα βέβαια αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε πως με την παιδεία και την αγωγή, η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς, το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής (και ο μαθητής ξέρει ήδη από την Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια, σ. 152, ότι ο Αριστοτέλης θεωρούσε την αρετή προϋπόθεση για την ευδαιμονία του ατόμου -και της πόλεως). Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τα τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση: α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και στην αγωγή, και β) ότι, άρα, όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή, τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη.

Ερωτήσεις

Ενότητα 3

Άλλα επιχειρήµατα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης

Προτεινόμενοι στόχοι

• να συνειδητοποιήσουν οι µμαθητές ότι στα πλαίσια της πολιτείας ο εθισµός (µέσω των νόµων) στην ηθική αρετή είναι συνέπεια της επανάληψης ηθικών πράξεων,

• να εκτιµήσουν ως κριτήριο της αγαθής πολιτείας την καλλιέργεια της ηθικής αρετής, επισηµαίνοντας τη στενή σχέση που υπάρχει µεταξύ ηθικής και πολιτικής στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη,

• να επισηµάνουν το ρόλο της παιδείας στην απόκτηση της ηθικής αρετής.

Επισηµάνσεις

Ο Αριστοτέλης, αναγνωρίζοντας το σηµαντικό ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και την ανάπτυξη των διανοητικών αρετών (βλ. ενότητα 1η), δεν αρνείται τη συµβολή της στην καλλιέργεια των ηθικών αρετών µέσω του εθισµού στις ενάρετες πράξεις. Αντίθετα την τονίζει µε την αναφορά του στο έργο τόσο του νοµοθέτη όσο και του διδασκάλου (βλ. και επόµενες ενότητες). Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, θεωρεί ως ένα από τα σπουδαιότερα έργα της πολιτείας το παιδευτικό, που υλοποιείται κυρίως µε τους νόµους και την παιδεία.

Ερµηνευτικές ερωτήσεις

1. Από ποιο χώρο αντλεί το νέο του επιχείρηµα ο Αριστοτέλης και ποια βασική θέση του, που είδαµε στις προηγούµενες ενότητες, θέλει να ενισχύσει µε αυτό;

2. Ποια είναι η επιδίωξη κάθε νοµοθέτη και πώς αυτή υλοποιείται;

3. Να επισηµάνετε το κριτήριο που χρησιµοποιεί ο Αριστοτέλης, όταν διακρίνει την ἀγαθὴ πολιτεία από τη φαύλη. Σήµερα θα συµφωνούσατε µε το κριτήριο αυτό ή θα το απορρίπτατε εντελώς;

4. ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται: α) Ποιο θεµελιώδες αντιθετικό ζεύγος φιλοσοφικών εννοιών υπόκειται στο χωρίο αυτό; β) Να δείξετε τη σχέση που έχουν τα αντιθετικά µέλη του ζεύγους µε τον εθισµό και την ηθική πράξη, όπως φαίνεται στην ενότητα.

5. Ο Αριστοτέλης χρησιµοποιεί και στην ενότητα αυτή επιχειρήµατα (παραδείγµατα) από την τέχνη, για να ενισχύσει τη βασική του θέση. Να τα αποδώσετε µε δικά σας λόγια, επισηµαίνοντας τη διαφορά τους από παρόµοια επιχειρήµατα της προηγούµενης ενότητας.

6. Α. Να συµπληρώσετε τα κενά µε µετοχές ή έναρθρα απαρέµφατα (στην αρχαία ελληνική), ώστε το νόηµα των προτάσεων να αποδίδει το κείµενο της ενότητας. Τους ρηµατικούς τύπους που ζητούνται θα τους βρείτε αυτούσιους στο κείµενο ή θα τους σχηµατίσετε από ρήµατα του κειµένου. α) Ως απόδειξη της βασικής θέσης ότι οὐδεµία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡµῖν ἐγγίνεται, ο Αριστοτέλης προσκοµίζει σ' αυτή την ενότητα το ___________ στις πολιτικές κοινωνίες. β) Επιδίωξη κάθε νοµοθέτη είναι το ___________ τους πολίτες αγαθούς. γ) Οι νομοθέτες προσπαθούν να επιτύχουν το σκοπό τους ___________ τους πολίτες στις αγαθές πράξεις. δ) Οι ___________ νοµοθέτες θεωρούνται από τον Αριτοτέλη υπεύθυνοι για τα φαύλα πολιτεύµατα. Β. Να αναλύσετε σε µία παράγραφο το νόηµα της «δ» πρότασης. [α) γινόµενον, β) ποιεῖν, γ) ἐθίζοντες, δ) ἁµαρτάνοντες]

7. εἰ γὰρ µὴ οὕτως εἶχε, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος: Η άποψη που εκφράζεται στο απόσπασµα συµφωνεί µε όσα υποστήριξε ο Αριστοτέλης στην 1η ενότητα σχετικά µε το ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και ανάπτυξη των αρετών (διανοητικών και ηθικών); Να δικαιολογήσετε την άποψή σας.

8. Να εξηγήσετε τη σχέση ηθικής και πολιτικής, όπως φαίνεται από το κείµενο της ενότητας και από όσα αναφέρει ο Αριστοτέλης στο επόµενο χωρίο των Ἠθικῶν Νικοµαχείων για τον πολιτικό άνδρα: δοκεῖ δὲ καὶ ὁ κατ' ἀλήθειαν πολιτικὸς περὶ ταύτην (= τὴν εὐδαιµονίαν) µάλιστα πεπονῆσθαι· βούλεται γὰρ τοὺς πολίτας ἀγαθοὺς ποιεῖν καὶ τῶν νόµων ὑπηκόους (1102a 10 -13). [«φαίνεται δε ότι κι ο αληθινός πολιτικός ασχολείται µ’ αυτήν παρά πολύ. Γιατί θέλει να γίνουν οι συµπολίτες του ενάρετοι και να πειθαρχούν στους νόµους.]

9. Αφού διαβάσετε προσεκτικά το κείµενο και όσα αναφέρει ο Αριστοτέλης σε άλλο χωρίο σχετικά µε τους νόµους: ὁµοίως δὲ καὶ τὰ κατὰ τὰς ἄλλας ἀρετὰς καὶ µοχθηρίας τὰ µὲν κελεύων (= ὁ νόµος) τὰ δ' ἀπαγορεύων, ὀρθῶς µὲν ὁ κείµενος ὀρθῶς, χεῖρον δ' ὁ ἀπεσχεδιασµένος (ΗΝ, 1129 b 30-31), να γράψετε αν συµφωνείτε µε τον Αριστοτέλη όσον αφορά το βασικό κριτήριο επιτυχίας του νοµοθετικού έργου (για την αρχαία και τη σύγχρονη πολιτική κοινωνία). [«Οµοίως ο νόµος κάνει το ίδιο και σχετικά µε τις υπόλοιπες αρετές και τις κακίες, συνιστώντας αυτές κι απαγορεύοντας εκείνες, κάνει δε αυτό, εφόσον θεσπίζεται ύστερα από σκέψη µε σωστό τρόπο, αντίθετα έχουµε κακό αποτέλεσµα όταν η νοµοθεσία συντάσσεται επιπόλαια και πρόχειρα]

10. Ο Περικλής στον Ἐπιτάφιο αναφέρεται στην ἀρετή (= ανδρεία) του Αθηναίου πολίτη ως εξής: µὴ µετὰ νόµων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλοµεν κινδυνεύειν (Θουκ. ΙΙ, 39, 4). Να συγκρίνετε την άποψη αυτή µε τη θέση του Αριστοτέλη για το ρόλο του νόµου στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής. Πού οφείλεται, κατά τη γνώµη σας, η διαφορά του πολιτικού από το φιλόσοφο;

Λεξιλογικές - σηµασιολογικές ερωτήσεις

1. ἀγαθός: α) Ποια είναι η αρχική σηµασία της λέξης και ποια στο συγκεκριµένο κείµενο; β) Να δώσετε τις σηµασίες του επιθέτου στη νέα ελληνική.

2. φαῦλος: α) Ποια είναι η κυριολεκτική σηµασία της λέξης; β) Τι σηµαίνει στη νέα ελληνική η έκφραση «φαύλος κύκλος» και η λέξη «φαυλοκρατία»;

3. ἁµαρτάνουσιν, φθείρεται: α) Ποια οµόρριζα θηλυκά ουσιαστικά αποτελούν όρους της αριστοτελικής φιλοσοφίας και ποιο είναι το σηµασιολογικό τους περιεχόµενο; β) Να γράψετε από δύο ετυµολογικά συγγενείς λέξεις (απλές ή σύνθετες) για το κάθε ρήµα. [ἁµαρτία: αστοχία, αποτυχία, σφάλµα κρίσεως (όχι ηθικό). φθορά: η έννοια αντιτίθεται στη γένεση και έχει τη σηµασία της απώλειας, της µείωσης, της κατάπτωσης (όχι µε ηθικό περιεχόµενο). Αποτελεί κατά βάση βιολογικό όρο][αµαρτωλός, εξαµαρτάνω (στη φράση: «το δις εξαµαρτείν ουκ ανδρός σοφού»), αµάρτηµα, αναµάρτητος // φθαρτός, αδιάφθορος, παραφθορά, διαφθορά]

4. τέχνη: α) Ποιες σηµασίες της λέξης γνωρίζετε; β) Να γράψετε παράγωγα επίθετα (απλά ή σύνθετα).

5. ἁµαρτάνω: α) Να δώσετε τη σηµασία του ρήµατος στην αρχαία ελληνική, κυριολεκτικά και µεταφορικά. β) Να δικαιολογήσετε το σηµασιολογικό του περιεχόµενο στη χριστιανική ηθική. [Θα µπορούσε να επεκταθεί κανείς και στο αγαθό που αποτελεί «στόχο» της χριστιανικής ηθικής, την αθάνατη ζωή. Κάθε «αστοχία», που αποµακρύνει από αυτόν, είναι «αµαρτία» (αστοχία µε συγκεκριµένο ηθικό περιεχόµενο)]

Ενότητα 4

Προτεινόμενοι στόχοι

• να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τη σημασία της ηθικής πράξης στις διαπροσωπικές σχέσεις για την απόκτηση της ηθικής αρετής, να αντιληφθούν επομένως ότι η ηθική αρετή νοείται μόνο ως κοινωνική αρετή, • να εκτιμήσουν τον ρόλο της ἕξεως στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής, • να συνειδητοποιήσουν ότι η παιδεία, κατά τον Αριστοτέλη, προσανατολίζεται και στη δημιουργία ἕξεων που οδηγούν στην ηθική καλλιέργεια.

Επισημάνσεις

Η διαδικασία για την απόκτηση των ηθικών αρετών είναι ανάλογη με εκείνη της εκμάθησης των τεχνών. Όπως κάποιος γίνεται γνώστης της τέχνης του με την αδιάλειπτη άσκηση, έτσι και η αρετή είναι αποτέλεσμα επαναλήψεως ὁμοίων ἐνεργειῶν και συνέπεια του πολλάκις πράττειν. Αυτή η επανάληψη όμοιων ενεργειών, που πρέπει να έχουν ορισμένη ποιότητα, η επανάληψη της ηθικής πράξης μας βοηθάει να αποκτήσουμε μέσω του εθισμού τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, τις ἕξεις. Σ’ αυτό συνίσταται ο ρόλος της παιδείας.

Η καθημερινή ζωή είναι βέβαια ζωή στην κοινωνία και ακριβέστερα στην πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. Έτσι εκτός από την πολιτική διάσταση της ηθικής αρετής (ενότητα 3η) βλέπουμε εδώ και την κοινωνική της διάσταση.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. α) Πώς εισάγει ο Αριστοτέλης το νέο μέρος του συλλογισμού του και ποια σημεία της επιχειρηματολογίας του διασαφηνίζει; β) Ποια συλλογιστική μέθοδο ακολουθεί και σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει; [Ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει το συλλογισμό του με το τροπικό επίρρημα οὕτω που είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και υποδηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος, και με το συμπερασματικό σύνδεσμο δή που ανακεφαλαιώνει και εισάγει νόημα, συμπέρασμα άλλου προηγουμένου][Ακολουθεί αναλογική μέθοδο]

2. Να επισημάνετε τα αντιθετικά ζεύγη που σχηματίζουν μέσα στο κείμενο οι ηθικές αρετές με τις αντώνυμές τους έννοιες (κακίες).

3. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί στην ενότητα πολλές φορές τα ρήματα ἐθίζομαι, πράττω και γίνομαι σε διάφορους τύπους. Να εξηγήσετε ποια σημασία έχει η επαναλαμβανόμενη χρήση των συγκεκριμένων ρημάτων και η χρονική τους βαθμίδα στη δόμηση της επιχειρηματολογίας του φιλοσόφου για την απόκτηση της ηθικής αρετής. [Τα ρήματα αναφέρονται στην πράξη (π.χ. πράττοντες) και την επανάληψή της που οδηγεί στον εθισμό (π.χ. ἐθιζόμενοι) και στη βαθμιαία απόκτηση της αρετής (π.χ. γινόμενοι). Η χρονική τους βαθμίδα (ενεστώτας) δηλώνει την επανάληψη. Η σημασία τους έγκειται στη στήριξη της βασικής θέσης του φιλοσόφου για τον τρόπο απόκτησης της αρετής]

4. Α. Να συμπληρώσετε καθένα από τα παρακάτω κενά με ένα προθετικό σύνολο από το κείμενο (στην αρχαία ελληνική), ώστε να ολοκληρωθεί σωστά το νόημα των προτάσεων. α) Καθένας μας γίνεται δίκαιος ή άδικος αναλογα με τις πράξεις του _____________ με τους άλλους ανθρώπους. β) Καθένας γίνεται ανδρείος ή δειλός ανάλογα με τη συμπεριφορά του _____________ . γ) Γινόμαστε φρόνιμοι ή ακολαστοι ανάλογα με τη στάση μας _____________ . δ) Άλλοι γίνονται πράοι και άλλοι οξύθυμοι ανάλογα με τη σταση τους _____________ . Β. Να εξηγήσετε πώς καταλαβαίνετε το περιεχόμενο της πρότασης «α» σε συνδυασμό με τη γενική πρόταση στην οποία καταλήγει ο Αριστοτέλης. [Α. α) ἐν τοῖς συναλλάγμασι, β) ἐν τοῖς δεινοῖς, γ) περὶ τὰς ἐπιθυμίας, δ) περὶ τὰς ὀργάς. Β. Η γενική πρόταση είναι «καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ … γίνονται»]

5. Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται: Να εντοπίσετε τη νέα αριστοτελική έννοια που περιέχεται στο χωρίο και να δώσετε τον ορισμό της με τη βοήθεια του κειμένου της ενότητας.

6. Ποιο ρόλο παίζει η ηθική πράξη και η συμπεριφορά του ανθρώπου, γενικότερα σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής, στην απόκτηση της ηθικής αρετής; Να στηρίξετε την απάντησή σας σε χωρία του κειμένου.

7. Να αναλύσετε με λίγα λόγια τα χωρία της ενότητας στα οποία φαίνεται ότι η ηθική αρετή είναι κοινωνική αρετή.

8. Λαμβάνοντας υπόψη σας τη θέση του φιλοσόφου για τις ἕξεις, όπως εκφράζεται στην ενότητα, και αυτήν που υποστηρίζει συμπληρωματικά πιο κάτω: ἡ μετὰ τοῦ ὀρθοῦ λόγου ἕξις ἀρετή ἐστιν (ΗΝ 1144 b 30), να δείξετε ποιος είναι ο ρόλος των ἕξεων στην απόκτηση και καλλιέργεια των ηθικών αρετών. Ποιους περιορισμούς θέτει ο φιλόσοφος σχετικά με τις ἕξεις (στο κείμενό σας και στο χωρίο που σας δίνεται); [Η ερώτηση μπορεί να συζητηθεί και στην ενότητα 6, όπου ο Αριστοτέλης επανέρχεται στο θέμα της ποιότητας των ενεργειών σε σχέση με τις ἕξεις ή στην ενότητα 10, όπου δίνεται το ίδιο χωρίο (1144 b 30) στο σχολικό βιβλίο (σ. 176)]

9. οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν: Να εξηγήσετε αν συμφωνείτε με την άποψη του Αριστοτέλη και αν έχει, κατά τη γνώμη σας, κάποια σημασία για την αγωγή της νέας γενιάς σήμερα.

10. O Περικλής στον Ἐπιτάφιο αναδεικνύει το παιδαγωγικό σύστημα της Αθήνας ανώτερο από αυτό της Σπάρτης. Σύμφωνα με τον Αθηναίο πολιτικό οι νέοι της πόλης του κατακτούν την ανδρεία μέσα από μία αγωγή που δεν τους αλλοτριώνει από τη χαρά της ζωής, ενώ οι Σπαρτιάτες ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται (Θουκ. ΙΙ, 39, 1). Να κρίνετε την άποψη αυτή, λαμβάνοντας υπόψη σας τις θέσεις του Αριστοτέλη για το ίδιο θέμα. Στην κριτική σας θα σας βοηθήσουν επίσης οι γνώσεις σας από την αρχαία γραμματεία και ιστορία. [Οι μαθητές πρέπει να εντοπίσουν το χωρίο της ενότητας εὐθύς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι και να το συσχετίσουν με το χωρίο που δίνεται (ιδίως εὐθύς νέοι ὄντες και ἐπιπόνῳ ἀσκήσει). Μπορούν να συμφωνήσουν ή να διαφωνήσουν με τη θέση του Περικλή, λαμβάνοντας υπόψη τους και την άποψη του Πρωταγόρα από τον ομώνυμο διάλογο (υπάρχει στο σχολικό βιβλίο, ενότητα 7η, σσ. 89-91)]

Λεξιλογικές – σημασιολογικές ερωτήσεις

1. συναλλάγμασι: α) Ποια είναι η σημασία της λέξης στο κείμενο; β) Με βάση την ετυμολογία της να δικαιολογήσετε τη σημερινή σημασία της λέξης.

2. ἀκόλαστος: α) Ποια είναι η αρχική σημασία της λέξης; β) Ποιες σημασίες έχει στη νέα ελληνική;

3. ἕξεις: α) Να δικαιολογήσετε τη σημασία της λέξης στο κείμενο με βάση την ετυμολογία της. β) Τι σημαίνουν οι φράσεις : «ψεύδεται καθ’ έξιν» και «έξις, δευτέρα φύσις»;

4. Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια οι λέξεις: στρεβλός, ευεξία, παμπληθής, ποιότητα ;

5. δεινοῖς : Να γράψετε ονοματικά σύνολα που να αποδίδουν τις διάφορες σημασίες της λέξης. [Δεινός: φοβερός, σεβαστός, θαυμαστός, ικανός. Τὸ δεινόν: ο κίνδυνος. Τὰ δεινά: οι συμφορές. Δεινὸς λέγειν: ικανός ρήτορας. Δεινὸς τὴν τέχνην: επιδέξιος στην τέχνη του]