ΕπιπλέονΕπιπλέον

Α'. Σχεδιάγραμμα, Β'. Κείμενα, Γ'. Βιβλιογραφία

Θέμα: Comics

Α'. Σχεδιάγραμμα

Θέμα: Κόμικς

Πρόλογος

Ε1. Προσφορές/Θετικά Comics

Ε2.Αρνητικά Comics

Β'. Κείμενα

Η ένατη Τέχνη

Πέγκυ Κουνενάκη, εφ. Καθημερινή, 2/8/1998

Τα κόμικς (αγγλ. comic strip) είναι σειρά από κωμικά σχέδια που διηγούνται οπτικά μια ιστορία (συνήθως καλού- κακού), τοποθετημένα σε οριζόντια διάταξη στις σελίδες εφημερίδων, περιοδικών ή αυτοτελών εντύπων. Αν και ως πρόδρομοι των σύγχρονων κόμικς μπορεί να θεωρηθούν οι παλιές ξυλογραφίες, που απεικόνιζαν θαύματα, βίους αγίων, τα μοντέρνα κόμικς γεννήθηκαν στον ανταγωνιστικό πυρετό ανάμεσα στους γίγαντες του αμερικανικού τύπου κατά την περίοδο 1896-1907. Τα πρώτα βιβλία με κόμικς κυκλοφόρησαν στην αγορά των ΗΠΑ, το 1933. Οι βασικές κατηγορίες ήταν τα αστυνομικά κόμικς (Detectiνe Comics) και τα κόμικς δράσης (Actioη Comics). Οι χαρακτήρες των κινουμένων σχεδίων του Disney, ρίζωσαν αργότερα και αυτοί στο χαρτί.

Τέχνη ανήσυχη, τα κόμικς θεωρούνται ως η ένατη των καλών τεχνών, η πιο πρόσφατη και εντυπωσιακή, γέννημα-θρέμμα του 20ου αιώνα. Τα κόμικς, που εντάσσονται κυρίως στο χώρο της μαζικής κουλτούρας, ήρθαν να ανατρέψουν το κλασικό παραμύθι (αν και βασίστηκαν στο κλασικό σχήμα καλού-κακού), μέσα από το πολύμορφο καρέ, αλλά και τα ευφάνταστα «συννεφάκια» τους, την ίντριγκα ανάμεσα στο λόγο και την εικόνα, να εισαγάγουν τα παιδιά στο πνεύμα της νέας εποχής. Δεν περιορίστηκαν όμως στα παιδιά. Με τα χρόνια απέκτησαν φανατικούς ενήλικες αναγνώστες, που στις τάξεις τους δεν συγκαταλέγονται μόνο τα παιδιά που μεγάλωσαν. Αν και στην αρχή η τέχνη αυτή προκάλεσε αντιδράσεις, κατηγορήθηκε και αρκετές φορές διώχθηκε χρησιμοποιήθηκε συχνά ως μέσο κοινωνικής και πολιτικής προπαγάνδας- σιγά σιγά αποκαταστάθηκαν, απέκτησε θεωρητική υποστήριξη και έδρα στη Σορβόννη.

Τα κόμικς πρωτοεμφανίστηκαν στην Αμερική και ήκμασαν κυρίως στη δεκαπενταετία 1935-'50. Στην αρχή είχαν περιορισμένη θεματολογία, σατίριζαν κυρίως την καθημερινότητα. Πολύ γρήγορα απέκτησαν ποικιλία, καταπιάστηκαν με θέματα μεγάλης γκάμας (περιθωριακές κοινωνικές ομάδες, σεξουαλικότητα, κοινωνικές διαφορές, βία, ναρκωτικά, οικολογία, μελλοντικές κοινωνίες), έφτασαν μέχρι και την επιστημονική φαντασία. Στη δεκαετία του '40 (1945 -'70 η ακμή) τη σκυτάλη παίρνει η Ευρώπη: Οι δημιουργοί κόμικς της Γηραιάς Ηπείρου, περισσότερο πολιτικοποιημένοι, δημιουργούν πραγματικά έργα κοινωνικού στοχασμού, στα οποία η πολιτική υπάρχει για να αποκαλύψει την αδυναμία της να απαντήσει στα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. Και βέβαια απεικονίζουν τη βία, αυτή που υπάρχει και αναπτύσσεται στη σύγχρονη κοινωνία. Όλα αυτά προϋποθέτουν την εξοικείωση του αναγνώστη με μια διαφορετική αισθητική ανάγνωση, τόσο του κειμένου όσο και της εικόνας, αλλά και ανάπτυξη της μεταξύ τους σχέσης.

Όμως τα κόμικς δεν είναι απλώς οι εικόνες που βλέπουμε στα περιοδικά. Πίσω απ’ αυτές υπάρχουν οι άνθρωποι, σκιτσογράφοι και σεναριογράφοι, ιδιότητες που συχνά ταυτίζονται στο ίδιο πρόσωπο, που μέσα από τον αφαιρετικό λόγο και τις ελλειπτικές εικόνες προσπαθούν να εξωτερικεύσουν τα αισθήματά τους, να μετατρέψουν τις όμορφες ιδέες σε μηνύματα, να ασκήσουν την κριτική τους μέσα από ευρηματικές κωδικοποιήσεις, να επικοινωνήσουν με το κοινό τους. Έτσι, στα κόμικς το στοιχείο της δημιουργίας, αλλά και της επικοινωνίας, είναι συχνά εντονότερο απ' ό, τι στις άλλες τέχνες, όπως στη ζωγραφική και τη λογοτεχνία, αφού συνδυάζει την εικόνα με το λόγο σε ταυτόχρονη πορεία.

Ιδεολογικές περιπέτειες

Γιώργος Σιούνας, εφ. Καθημερινή, 2/8/1998

Εν αρχή ην ο Μάιος του '68. Ο Μάιος της γενικευμένης νεανικής εξέγερσης, που δεν περιορίστηκε τοπικά στο Παρίσι, ούτε χρονικά στο '68. Είναι η περίοδος της μαζικής αμφισβήτησης δομών, θεσμών, ρόλων και πεποιθήσεων που κρατούσαν αιώνες. Το σχολείο, το Πανεπιστήμιο, η οικογένεια, οι σχέσεις των φύλων συνταράσσονται, επανεξετάζονται κι αλλάζουν ριζικά. Αλλάζει και ο ρόλος της τέχνης. Ανακαλύπτονται οι θαμμένες μέσα στη μαζική παραγωγή αρετές των «λαϊκών τεχνών», η δύναμή τους, αλλά και η δυνατότητά τους να είναι κάτι άλλο, πέρα από επαναλαμβανόμενο ανάγνωσμα ή θέαμα, πέρα από συνοδεία μιας ζωής μονότονης, «μικροαστικής».

Τα κόμικς έχουν την τιμητική τους. την έχουν από τα μέσα της δεκαετίας του '60 περίπου, όταν η αμφισβήτηση αρχίζει να παίρνει μορφή, σε κύκλους διανοουμένων και ανήσυχων νέων κυρίως, που προαισθάνονται τη μεγάλη έκρηξη (...)

(...)Η κοινωνική ατμόσφαιρα φορτίζεται και οι αμφισβητίες σχεδιαστές κόμικς πληθαίνουν. Στις ΗΠΑ, το εκδοτικό, αισθητικό και ιδεολογικό, μονοπώλιο των μεγάλων εκδοτικών οίκων κόμικς δέχεται επίθεση από σχεδιαστές Underground, που πνίγονται μέσα στους Σούπερμαν και στους Μίκυ και θέλουν να εκφράσουν τους καιρούς που αλλάζουν. Σχεδιάζουν κόμικς, προαναγγέλλοντας και καταγράφοντας τις αλλαγές στα ήθη, τη σεξουαλική επανάσταση, την αντίθεση στον πόλεμο του Βιετνάμ, την κατάρρευση της παραδοσιακής οικογένειας, την κρίση ταυτότητας της γενιάς που μεγάλωσε μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο, μέσα στον Ψυχρό Πόλεμο που έγινε πάλι θερμός(...)

(...)Καθώς η εξέγερση του '68 γίνεται ανάμνηση, μυθολογία και κάποιες φορές κατεστημένο, πολλοί από τους πρωταγωνιστές σχεδιαστές - και μια μεγάλη φουρνιά που έρχεται ύστερα από αυτούς - φροντίζουν να συντηρούν το πνεύμα της, ενώ, από τις αρχές της δεκαετίας του '70, κερδίζει έδαφος μια τάση προς την επιστημονική φαντασία και το φανταστικό γενικά, που δεν ξεκόβεται όμως από πολιτικά και κυρίως κοινωνικά μηνύματα(...)

(...)Τα κόμικς περνάνε σήμερα μια μεταβατική περίοδο. Βρισκόμαστε σε μια φάση αναπροσαρμογής των εκδοτικών προσπαθειών, μετά την οικοδόμηση εκδοτικών αυτοκρατοριών σε ένα είδος που, από τη φύση του, δε δέχεται αυτοκρατορίες, παρά μόνο στις πιο «λαϊκές» και ευτελείς εκφράσεις του όπως είναι τα επαναληπτικά κόμικς με τα υπερκατορθώματα των υπερηρώων για υπερανώριμους αναγνώστες.

Η αμεσότητα του είδους, τα ελάχιστα χρήματα που απαιτούνται για την παραγωγή του, η εκφραστική του δύναμη, φέρνουν τα κόμικς σε μια προνομιακή θέση να αμφισβητήσουν την κυρίαρχη εικόνα της τηλεόρασης και να πλουτίσουν την κοινωνία με νέες αντιλήψεις, ιδεολογικές και αισθητικές.

Από αυτή τη σκοπιά, η οικονομική της «βιομηχανίας» τους, που στηρίζεται στην επανάληψη κυρίαρχων και εύκολων σχημάτων, είναι εξαιρετικά θετική.

Μετά το '68, τα κόμικς δεν μπορούν να είναι τίποτε άλλο παρά γόνιμα αμφισβητησιακά, κι αυτός είναι ο δρόμος που φαίνεται να ανοίγεται πια σε όλο τον κόσμο, με την πρωτοπορία να βρίσκεται σήμερα πάλι στην Αμερική, τη χώρα της απόλυτης κυριαρχίας της τηλεοπτικής εικόνας.

Αξίζει να παρακολουθήσει κανείς αυτή την εξέλιξη, γιατί αξίζει να αναζητά διεξόδους.

Εναλλακτική ιστορία των συναισθημάτων

Κωστής Κορνέτης, εφ. Τα Νέα, 20/76/2009

Ο Αρτ Σπίγκελμαν είχε συμπεράνει κάποτε πως το κόμικς αναδεικνύεται σε προνομιακό είδος για τη διαπραγμάτευση της ώσμωσης και της τριβής ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, το ιδιωτικό και το δημόσιο- το σημείο όπου εν τέλει «τέμνονται οι προσωπικές διαδρομές και η παγκόσμια ιστορία». Βαδίζουμε λοιπόν προς μια ιστορία των συναισθημάτων, των νοοτροπιών και της καθημερινότητας σε εποχές κρίσης μέσα από το graphic novel; Το σίγουρο είναι πως εικόνες όπως αυτές του Σπίγκελμαν, της Σατράπι, των Φόλμαν/Πολόνσκι αλλά και πολλών άλλων υπογραμμίζουν το γεγονός πως όχι μόνο οι προσωπικές στιγμές αλλά και σημαντικά γεγονότα, όπως ένας πόλεμος, μια επανάσταση ή μια γενοκτονία, βιώνονται και άρα αναπαριστώνται καλύτερα μέσα από τη διεισδυτικότητά αλλά και τις διαθλάσεις του υποκειμενικού φακού.

Ίσως γι΄ αυτό, πέρα από τους κινηματογράφους και τα βιβλιοπωλεία, αυτές οι εικονογραφημένες ιστορίες, που δεν προσφέρουν απλά ψυχαγωγία αλλά έναν ιδιαίτερα εξελιγμένο τρόπο καταγραφής της ατομικής ψυχολογίας, θα έπρεπε να διδάσκονται σε πανεπιστημιακά μαθήματα σχετικά με την τραυματική ιστορική μνήμη.

Ο Κωστής Κορνέτης διδάσκει Σύγχρονη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Βrowν

Επιστημονικά κόμικς

Λυχναρά Λίνα, εφ. Το Βήμα, 18/7/1999

Μια ασφαλής πρόσβαση στη λακανική σκέψη, η οποία παραμένει ερμητικά κλειστή για τον μη ειδικό, με τη συνδρομή εικόνων που παραπέμπουν στον Ντόναλντ Ντακ και στον Αστερίξ.

Επιστημονικά κόμικς

«Όλα όσα θέλετε να μάθετε για τον Λακάν και δεν τολμάτε να ρωτήσετε». Η παράφραση του τίτλου της ταινίας του Γούντι Αλεν αναφερόμενης στο σεξ θα μπορούσε άνετα να είναι ο υπότιτλος του βιβλίου των Dorian Leader και Judy Groves. Γιατί ο ίδιος μύθος με το σεξ τυλίγει το έργο του μεγάλου ψυχαναλυτή και κάποτε η ομολογία της άγνοιάς του την ίδια κρυφή ταπείνωση προκαλεί. Οποιος θέλει να θεωρείται καλλιεργημένος σήμερα πρέπει να είναι σε θέση να κάνει τουλάχιστον μία αναφορά στη φάση του καθρέφτη, στην οργάνωση του ασυνείδητου σαν γλώσσας ή στον θρυλούμενο αντιφεμινισμό του γάλλου αναλυτή. Οχι ότι δεν κυκλοφορούν στον αέρα οι λακανικές ιδέες. Ισα ίσα κυκλοφορούν τόσο όσο χρειάζεται για να επιτείνουν τη σύγχυση. Αν όμως ευσυνείδητα και έντιμα θελήσει κάποιος να σκύψει στα λακανικά κείμενα ώστε από πρώτο χέρι να έχει τις πληροφορίες του, θα σκοντάψει σε ένα είδος ερμητισμού που αποθαρρύνει. «Δεν καταλαβαίνω τον Λακάν» είχα πει κάποτε σε κάποιον ψυχίατρο. «Πολύ καλά κάνετε» μου είχε απαντήσει, εξηγώντας μου ότι ο Λακάν είναι μόνο για ειδικούς.

Έμεινα με την αίσθηση ότι μου είχαν κλείσει μια πόρτα στο πρόσωπο. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε κάνει ακριβώς το αντίθετο. Η ερώτηση όμως στην οποία πρέπει να απαντήσει κανείς προτού αγοράσει αυτό το βιβλίο είναι αν ο Λακάν είναι πράγματι μόνο για τους ειδικούς. Η ίδια ερώτηση μπαίνει για τον Φρόιντ και τον Γιουνγκ, αλλά και για τους φιλοσόφους, όπως ο Ντεριντά ή ο Φουκό, κι επειδή η σύγχρονη σκέψη πάει παρέα βάλτε και τους γλωσσολόγους, όπως ο Σοσύρ, και τους εθνολόγους, όπως ο Λεβί-Στρος. «Τα βιβλία μιλούν μεταξύ τους» λέει ο Εκο και οι αποσκευές κάποιου που θέλει να είναι ενημερωμένος στη σύγχρονη σκέψη είναι βαριές. Η άποψη όμως του να αφήνουμε τα ψυχαναλυτικά κείμενα στους ψυχαναλυτές, τα φιλοσοφικά στους φιλοσόφους είναι συζητήσιμη στην εποχή μας, τώρα που πέφτουν τα τείχη της ειδίκευσης και ακόμη και οι πανεπιστημιακές μελέτες γίνονται όλο και περισσότερο διεπιστημονικές.

Έπειτα, αν τραβήξουμε στην άκρη τη λογική του αποκλεισμού των μη ειδικών, τι μένει ως κοινός πυρήνας πνευματικής επικοινωνίας του σκεπτόμενου ανθρώπου; Στο κάτω κάτω η ίδια η καθημερινότητά μας αποδεικνύει ότι είναι θέμα χρόνου η πλήρης οικειοποίηση από όλους ιδεών που ανήκουν στην ψυχανάλυση. Για έναν μέσο Ελληνα της γενιάς του '30 το «κομπλεξικός» δεν ανήκε στο λεξιλόγιό του. Σήμερα ακούγεται και στις λαϊκές αγορές. Αυτό όμως που σίγουρα λείπει είναι βιβλία που δεν είναι φτιαγμένα από ειδικούς για ειδικούς, αυτά υπήρχαν και θα υπάρχουν πολλά, αλλά βιβλία γραμμένα για να επιτρέπουν την επικοινωνία σε ένα ευρύτερο κοινό με «δύσκολους» συγγραφείς. Το τόλμημα ­ με όλη τη σημασία της λέξης ­ αυτής της σειράς στην οποία ανήκει το βιβλίο που παρουσιάζουμε πάει προς αυτή την κατεύθυνση και μάλιστα ως την άκρη. Υιοθετήθηκε μια τεχνική που πλησιάζει την ευρύτατα λαϊκή τέχνη του κόμικ για να παρουσιάσουν το έργο κάποιων από τους μεγαλύτερους διανοητές του αιώνα μας. Δίπλα στον Ντόναλντ, στον Αστερίξ, στον Λούκι Λουκ προστίθενται νέοι ήρωες, όπως ο Φρόιντ και ο Λακάν. Δεν απομακρυνόμαστε όμως καθόλου από τους στόχους ενός σοβαρού επιστημονικού έργου.

Ο Λακάν με εικόνες είναι μια ασφαλής και σίγουρη πρόσβαση στη λακανική σκέψη. Ο Dorian Leader είναι ψυχαναλυτής, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Λιντς και στο Πανεπιστήμιο Μπρινέλ του Λονδίνου και ανέλαβε τη δυσκολότατη αλλά και γενναιόδωρη δουλειά της εκλαΐκευσης. Χρειάζεται μακρά και επίπονη επαφή με ένα έργο και πολλή δουλειά για να μετατρέψεις ένα δύσκολο κείμενο σε απλό και βατό στον μη ειδικό χωρίς να το απλουστεύσεις. Η Judy Groves εικονογράφησε τα κείμενα και κατάφερε με τη μορφή των κόμικς να συνοψίσει εικόνα και λόγο. Η μετάφραση του Γιάννη Σταυρακάκη, που διδάσκει Σύγχρονη Πολιτική Θεωρία και Ψυχανάλυση στο Πανεπιστήμιο του Εσεξ, απέδωσε με σωστά και διαυγή ελληνικά το βιβλίο.

Στο Ο Λακάν με εικόνες έχουμε μια παράλληλη παρουσίαση της βιογραφίας του Λακάν και της διαμόρφωσης και εξέλιξης της ψυχαναλυτικής θεωρίας του. Τα πρώτα χρόνια της συμπόρευσής του με τους υπερρεαλιστές είναι τα χρόνια που καλλιτεχνική δημιουργία και ψυχιατρική είναι σφικτά δεμένες. Ο Σαλβαντόρ Νταλί αναφέρεται στον Λακάν στο πρώτο τεύχος του περίφημου υπερρεαλιστικού περιοδικού «Minotaure». Ο συγγραφέας των υπερρεαλιστικών μανιφέστων ποιητής Αντρέ Μπρετόν θα συναντηθεί το 1921 με τον Φρόιντ. Μην ξεχνάμε και τα δικά μας. Τη σχέση του υπερρεαλιστή Εμπειρίκου με την ανάλυση και τη φροϋδική σκέψη. Οι ποιητές ανακαλύπτουν μαζί με τους ψυχιάτρους τον μαγικό κόσμο του υποσυνείδητου.

Ο Λακάν παράλληλα με τις ψυχαναλυτικές έρευνες διαβάζει μανιωδώς και φιλοσόφους, όπως ο Jaspers, ο Hegel και ο Heideger. Πολύ σύντομα θα παρουσιαστεί η προσωπική συμβολή στην ανάλυση του γάλλου ψυχιάτρου. Θεμελιακή ιδέα της λακανικής σκέψης είναι η θεωρία της φάσης του καθρέφτη. Τη θεωρία αυτή ο Λακάν θα την επεξεργαστεί ως το τέλος της ζωής του. Γεννιόμαστε πρόωρα. Σε απόλυτη εξάρτηση από τη μητέρα και χωρίς καμία δυνατότητα επιβίωσης χωρίς αυτήν. Πώς όμως αποκτούμε γνώση και έλεγχο του κορμιού μας; Ταυτιζόμαστε με το παιδί που είναι απέναντί μας, με την εικόνα μας στον καθρέφτη. Ο άνθρωπος είναι το μόνο πλάσμα στον πλανήτη που αναγνωρίζει τον εαυτό του στον καθρέφτη. Τα ζώα ή νομίζουν ότι βλέπουν ένα άλλο ζώο ή αδιαφορούν και φεύγουν. Ο ναρκισσισμός είναι ανθρώπινη κατάσταση. Ποτέ όμως δεν έχουμε πλήρη εικόνα του εαυτού μας. Δεν βλέπουμε το βλέμμα μας, δεν ακούμε τη φωνή μας. Στήνουμε το εγώ μας αιχμαλωτιζόμενοι στην εικόνα ενός άλλου. Η ταυτότητά μας δίνεται μέσα από μια αλλοτρίωση με την κυριολεκτική σημασία του όρου. Στα «συννεφάκια» μιας από τις εικόνες του βιβλίου ο Λακάν λέει: «Ετσι οδηγήθηκα στη θεωρία ότι η ανθρώπινη γνώση είναι κατ' ουσίαν παρανοϊκή».

Τεράστια σημασία θα έχει στη σκέψη του Λακάν η σχέση του ψυχισμού με τη γλώσσα. Ο Φρόιντ είχε ήδη επισημάνει τον τρόπο με τον οποίο κάποια συμπτώματα μπορεί να είναι «λέξεις παγιδευμένες στο σώμα». Ο Λακάν επιστρέφει στον Φρόιντ επικεντρώνοντας αυτή την επιστροφή με συνεχείς αναφορές στη γλώσσα και στις λειτουργίες της. Θα οδηγηθεί στην ιδέα ότι το ασυνείδητο είναι δομημένο όπως μια γλώσσα. Την ίδια εποχή ο ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss, φίλος του Λακάν, μελετά τις δομές της γλώσσας που δεν είναι συνειδητά αντιληπτές και που οργανώνουν και κυριαρχούν στις διεργασίες μιας κοινωνίας. Ο Λακάν θα συνεχίσει τη μελέτη της σχέσης του ανθρώπου με τη γλώσσα αποκαλύπτοντας και εδώ τον αλλοτριωτικό τους χαρακτήρα. Οι λέξεις δεν μας ανήκουν. Προϋπάρχουν και έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί από άλλους.

Αν σε αυτό το άρθρο περιέπεσα στο παράπτωμα να απλοποιώ τα απλοποιημένα και μάλιστα επιλεκτικά και αποσπασματικά, δεν είναι γιατί πιστεύω ότι μπορεί έτσι να δοθεί μια επαφή με το λακανικό έργο. Θέλησα όμως να δώσω μια ιδέα από την αίσθηση που γεννάει η ανάγνωση του βιβλίου. Ο μη ειδικός που έρχεται σε επαφή με την ψυχαναλυτική σκέψη καταλαβαίνει κάποια πράγματα για τον εαυτό του. Εχει κάποτε την αίσθηση της επιστροφής στις ρίζες μιας βαθιάς, χαμένης στον χρόνο, αλλά πάντα παρούσης θλίψης. Μαθαίνει όμως ότι αυτή είναι η ανθρώπινη μοίρα, μια και «ο τραυματισμός της γέννησης» και το χάσιμο της μητέρας είναι η βάση των ανθρωπίνων συναισθημάτων. Η νεύρωση τελικά είναι η φυσιολογική ανθρώπινη κατάσταση και ο καθένας τη διαχειρίζεται όπως μπορεί. «Πάρε με, πάρε με στην αγκαλιά σου και παρηγόρησέ με που γεννήθηκα» γράφει κάπου ο Ελύτης.

Η κυρία Λίνα Λυχναρά είναι καθηγήτρια στα πανεπιστημιακά τμήματα του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών.

Η παλίρροια Logicomix

Παπαγιαννίδου Μαίρη, εφ. Το Βήμα, 15/11/2009

Το κόμικ των Απόστολου Δοξιάδη και Χρίστου Παπαδημητρίου με θέμα τα μαθηματικά κυκλοφόρησε στα ελληνικά τον Σεπτέμβριο του 2008 για να γίνει σε έναν χρόνο παγκόσμια επιτυχία με χιλιάδες αντίτυπα, δεκάδες μεταφράσεις και διθυραμβικές κριτικές

Η παλίρροια Logicomix

Η πρώτη σελίδα του «Logicomix», σχεδιασμένη από τον Αλέκο Παπαδάτο και την Αννι ντι Ντόνα, που εικονίζει τον συγγραφέα Απόστολο Δοξιάδη

Ο αρχαίος Αθηναίος Ευβουλίδης είχε πει: «Συμπολίτες μου, τώρα σας λέω ψέματα». Και δημιούργησε θέμα: Αν όντως λέει ψέματα, λέει την αλήθεια. Αλλά αν λέει την αλήθεια, λέει ψέματα. Με αυτό το παράδειγμα Λογικής στην αρχή του βιβλίου τουLogicomixκαι με το συμπέρασμα «Είναι τρελοί αυτοί οι Λογικοί!» στο βίντεο που ακολούθησε στο Ιnternet, ο Απόστολος Δοξιάδης βάλθηκε πέρυσι να μας τρελάνει- ή να μας λογικέψει- μέσα από την εξιστόρηση της ζωής του Μπέρτραντ Ράσελ, του «σταρ της Αναζήτησης», ενός ανθρώπου που ερωτεύτηκε, παντρεύτηκε τέσσερις φορές, φυλακίστηκε, παραφρόνησε, και το μόνο που τον κρατούσε από την αυτοκτονία ήταν η αγάπη του για τα μαθηματικά. Μπορούμε όλοι να επωφεληθούμε από το παράδειγμα του Ευβουλίδη ή του Μπέρτραντ Ράσελ; Γιατί όχι; Ο Δοξιάδης πιστεύει ακράδαντα ότι το μεγαλοφυές είναι συγχρόνως απλό. Το βιβλίοLogicomix, που υπογράφει μαζί με τον Χρίστο Παπαδημητρίου και το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ικαρος τον Σεπτέμβριο του 2008, εξάντλησε την πρώτη έκδοση των 10.000 αντιτύπων, έκανε άλλες δύο εκδόσεις των 15.000 αντιτύπων και ετοιμάζεται τώρα για τέταρτη έκδοση. Αυτό ήταν μόνο μια παγκόσμια πρώτη, όπως είχε ανακοινωθεί εξ αρχής. Δεν είχαμε δει τίποτε ακόμη από αυτά που θα ακολουθούσαν. 

Παρ' ότι το Logicomixγράφηκε αρχικά στα αγγλικά από τον εμπνευστή του, σε συνεργασία με τον γνωστό θεωρητικό της Πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας Χρίστο Χ. Παπαδημητρίου και τους κομίστες και καλλιτέχνες του κινούμενου σχεδίου Αλέκο Παπαδάτο και Αννι ντι Ντόνα- ήταν δηλαδή ο καρπός μιας συλλογικής δημιουργικής διάθεσης και ενός γενικευμένου κεφιού που απαίτησε επτά χρόνια σχεδιασμού και συγγραφής -, η ελληνίδα εκδότρια του Ικαρου κυρία Κατερίνα Καρύδη ανέκοψε την ορμή της παρέας με μία ακόμη φαεινή ιδέα: να πρωτοβγεί το βιβλίο στην Ελλάδα. Ο Δοξιάδης ανταποκρίθηκε ασμένως στο αίτημα, έκανε ο ίδιος τη μετάφραση στα ελληνικά, το βιβλίο έγινε μπεστ σέλερ πρώτα στη χώρα του και τον Σεπτέμβριο του 2009 ήρθε η ώρα να κυκλοφορήσει πια στην Αγγλία και στην Αμερική από τον βρετανικό οίκο Βloomsbury, τον περίφημο εκδότη τούΧάρι Πότερ. 

Έτσι έχουμε το φαινόμενο του εφετινού εκδοτικού φθινοπώρου: ένα ελληνικό βιβλίο ξεπούλησε την πρώτη ημέρα κυκλοφορίας του στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Μεγάλη Βρετανία, περιελήφθη στις προ τάσεις των καλύτερων βιβλίων της χρονιάς από τοΝew Statesman, ακολούθησε εμφάνισή του στις κριτικές του «Sunday Βook Review» τωνΝew Υork Τimes, βρέθηκε στην πρώτη θέση της graphic novel λίστας τωνΝew Υork Τimes, στην τέταρτη θέση στον κατάλογο των graphic novel του βρετανικού ηλεκτρονικού βιβλιοπωλείου Αmazon και στην έκτη θέση των μπεστ σέλερ όλων των κατηγοριών του αμερικανικού Αmazon. Στην Ολλανδία, όπου κυκλοφόρησε στις αρχές Οκτωβρίου, πούλησε 12.000 αντίτυπα στις πρώτες πέντε ημέρες. Στην Εκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης που ακολούθησε πωλήθηκαν τα δικαιώματα του βιβλίου σε πολλές άλλες χώρες, τα ονόματα των οποίων- από την Κίνα ως την Τουρκία και από το Ισραήλ ως την Ιταλία- η κυρία Καρύδη αδυνατεί πλέον να θυμηθεί. Η ξέφρενη πορεία του βιβλίου στη διεθνή εκδοτική αγορά έκανε τον διευθυντή μεγάλου βιβλιοπωλείου στην Αθήνα να πει «κανένα ελληνικό βιβλίο δεν έκανε τόσες πωλήσεις τα τελευταία 30 χρόνια», και η φράση αυτή πέρασε στο wikipedia όπου το Logicomixκατέχει ήδη ξεχωριστό λήμμα. Στη λίστα με τα καλύτερα βιβλία του 2009 της έγκυρης αμερικανικής έκδοσης των επαγγελματιών του εκδοτικού χώρου Ρublishers Weeklyυπάρχει η αγγλική έκδοση των ποιημάτων του Καβάφη Τhe Collected Ρoems of C.Ρ. Cavafyσε μετάφραση του Ντάνιελ Μέντελσον και τοLogicomixτων Απόστολου Δοξιάδη και Χρίστου Παπαδημητρίου. 

Η Λογική και η τρέλα 

Οι παιάνες στον διεθνή Τύπο γι΄ αυτή την παρουσίαση της ιστορίας της μοντέρνας Λογικής και της γένεσης των υπολογιστών σε βιβλίο με τη μορφή κόμικς δεν έχουν τέλος. Μία εβδομάδα πριν από την κυκλοφορία του βιβλίου στο Λονδίνο, ένα δημοσίευμα στονΙndependentστις 2 Σεπτεμβρίου 2009 από τον Τζον Γουάλς έδωσε μια πρώτη εικόνα των δεδομένων της επιτυχίας: «Το βιβλίο είναι πνευματικό τέκνο δύο Ελλήνων. Ο Απόστολος Δοξιάδης, 55 χρόνων, το έχει βάλει πείσμα να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην επιστήμη και στις τέχνες: είναι μαθηματικός, αλλά και μεταφραστής, ηθοποιός, συγγραφέας και κινηματογραφικός παραγωγός. Το τρίτο του μυθιστόρημα, Ο Θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλμπαχ, υπήρξε διεθνές μπεστ σέλερ και κυκλοφορεί εδώ από τον Faber & Faber. Ο ίδιος έγραψε και σκηνοθέτησε ένα θεατρικό μουσικό έργο για τον Τζάκσον Πόλοκ και ένα θεατρικό με τίτλοΔεκάτη εβδόμη νύχταγια το θεώρημα του Κουρτ Γκέντελ. Συνεργάτης του τώρα στο εγχείρημα Ράσελ είναι ο Χρίστος Παπαδημητρίου, καθηγητής της επιστήμης των κομπιούτερ στο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας. Ο Μπιλ Γκέιτς συγκαταλέγεται στους πρώην μαθητές του». Οσον αφορά το «πνευματικό τέκνο» τους, συστήνεται ανεπιφύλακτα: «Αν και το θέμα του βιβλίου μοιάζει λίγο άνυδρο, με τις θεωρίες των τύπων, τα παράδοξα και τη δυσνόητη γλώσσα, και παρ΄ ότι η παράλληλη ιστορία για το πώς διαπλέκονται η λογική με την τρέλα φαντάζει κάπως σκοτεινή, μην πτοηθείτε. ΤοLogicomixαφηγείται το ηρωικό έπος της ανθρώπινης διαμάχης τόσο μελοδραματικά και με τόσο ζωηρά χρώματα, που κάνει το διάσημο graphic novel300του Φρανκ Μίλερ για τη μάχη των Θερμοπυλών να μοιάζει με παιδικό κόμικς της σειράς Εagle Αnnual. [...] Είναι ενθαρρυντικό το ότι μια τόσο εκλεπτυσμένη διαλεκτική μπορεί να επιζήσει της μετεξέλιξής της στο ιδίωμα του Μπάτμαν και των Σίμπσονς». 

Με την ευκαιρία του έργου των Δοξιάδη- Παπαδημητρίου, ο αρθρογράφος τουΙndependentέκανε μια σύντομη αναδρομή στο ζήτημα κατά πόσο τα κόμικς είναι το κατάλληλο μέσο για τη μετάδοση σοβαρής λογοτεχνίας ή ιδεών. Κάποτε υπήρχε η αντίληψη ότι είναι εντάξει να έχουμε τον Τεν Τεν ή τον Σπάιντερμαν σε κόμικς, αλλά τους Αθλιους και τον Αμλετ όχι. Οταν ο Αλμπερτ Κάντερ δημιούργησε τα Κλασικά Κόμικς (αργότερα Κλασικά Εικονογραφημένα) το 1941, οι εικονογραφημένες εκδοχές του Ιβανόη και του Δον Κιχώτη έκαναν τους γονείς να φρίττουν στη σκέψη ότι μπορεί τα παιδιά τους να μάθαιναν οτιδήποτε μέσα από ένα κόμικ. Μετά το 1976 όμως τα κόμικς διαδόθηκαν στον κόσμο, ξαναβαφτίστηκαν, «graphic novel»- ας πούμε γραφικό μυθιστόρημα στα ελληνικά-, και έκαναν τον Νιλ Γκέιμαν, έναν από τους επιφανέστερους εκπροσώπους τους εκείνη την εποχή να πει: «Αισθάνομαι σαν κάποια που πληροφορήθηκε ξαφνικά ότι δεν ήταν πόρνη. Ηταν απλώς μια κυρία του απογεύματος». Μεγαλύτερο σέβας αποκτήθηκε με τον όρο bande dessin e, σαν να ήταν τα κόμικς μέρος της γαλλικής παράδοσης της τέχνης (που δεν ήταν). Αφότου άρχισε το Χόλιγουντ να γυρίζει κόμικς σε ταινίες με αληθινούς ηθοποιούς (Road to Ρerdition, League of Εxtraordinary Gentlemen, Sin City), τα κινούμενα σχέδια περιεβλήθησαν με νέο κύρος. Το Περσέπολιςτης ιρανής συγγραφέως Μαριάνε Σατράπι, με τις γυμνές ασπρόμαυρες εικόνες του, πούλησε μισό εκατομμύριο αντίτυπα και ακολούθως έγινε ταινία. ΤοWaltz with Βashir, εικονογραφημένο ντοκυμαντέρ του Αρι Φόλμαν για τη φρίκη του πολέμου το 1982 στον Λίβανο, ήταν υποψήφιο για Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες και κέρδισε σειρά από διεθνή βραβεία. 

Απρόσμενο υλικό 

Είναι αυτή η προδιαγεγραμμένη πορεία και για τοLogicomix; ΟιΝew Υork Τimesστις 25 Σεπτεμβρίου 2009 με ένα άρθρο του Τζιμ Χολτ υπερθεμάτισαν: «Να κάτι αναπάντεχο- ένα κωμικό βιβλίο για την αναζήτηση της λογικής βεβαιότητας στα μαθηματικά. Η ιστορία διατρέχει τις δεκαετίες από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Β Δ Παγκόσμιο Πόλεμο, μια περίοδο όπου η φύση της μαθηματικής αλήθειας έγινε αντικείμενο λυσσώδους διαμάχης. Το καστ των πρωταγωνιστών, με τον Μπέρτραντ Ράσελ να ηγείται, περιλαμβάνει μεγάλους φιλοσόφους, Λογικούς και μαθηματικούς της εποχής, μαζί με ακαθόριστο αριθμό συζύγων και ερωμένων, έναν- δυο μανιακούς αυτόχειρες, έναν αποκρυφιστή κουρέα και τον Αδόλφο Χίτλερ. Απρόσμενο υλικό για κόμικς; Οχι ακριβώς...». 

Ας επαναφέρουμε στη μνήμη την πλοκή τουLogicomix, η οποία θυμίζει ρωσική κούκλα ματριόσκα: τρεις ιστορίες βγαίνουν η μία μέσα από την άλλη. Πρώτα παρακολουθούμε τον Απόστολο Δοξιάδη και τους συνεργάτες του να κινούνται σαν σύγχρονοι μυθιστορηματικοί ήρωες στη σημερινή Αθήνα και να διαφωνούν όσον αφορά το νόημα της ιστορίας τους, προβάλλοντας ως πρωταρχικό το αίτημα της εποχής μας, την αναζήτηση βεβαιοτήτων. Επειτα ο Μπέρτραντ Ράσελ γίνεται ο ήρωας αλλά και ο αφηγητής της ιστορίας του καθώς εξιστορεί την περιπέτεια της αναζήτησης των Θεμελίων των Μαθηματικών και τη δική του πολύχρονη και αγωνιώδη προσπάθεια να εντοπίσει στη Λογική την απάντηση στα βαθύτερα ερωτήματα της ανθρώπινης σκέψης, αλλά και να τη χρησιμοποιήσει ως αντίδοτο στην παραφροσύνη που συχνά επικρατεί στον κόσμο των διακεκριμένων επιστημόνων των μαθηματικών. Και στο τρίτο μέρος παρακολουθούμε τη συνάντηση του Ράσελ με τους μεγάλους διανοητές που πρωταγωνίστησαν σε αυτή την αναζήτηση, τον Φρέγκε, τον Χίλμπερτ, τον Πουανκαρέ, τον Βιτγκενστάιν, τον Γκέντελ και τον Τούρινγκ. Οι περισσότεροι πλήρωσαν βαρύ τίμημα για τη γνώση τους, την τρέλα. Ωστόσο ο Δοξιάδης- άξιος επίγονός τους - μοιάζει να βγήκε αλώβητος από τη διαδικασία. Την περασμένη εβδομάδα ήταν στο Λονδίνο για την παρουσίαση του βιβλίου του εκεί. 

Τι έχει να μας πει σήμερα ο Λεβί-Στρος;

Κουζέλη Λαμπρινή, εφ. Το Βήμα, 9/4/2010

Ο Απόστολος Δοξιάδης εξηγεί πώς η ομάδα «Logicomix» έφτιαξε το κόμικ με ήρωα τον γάλλο ανθρωπολόγο, το οποίο παρήγγειλαν οι «Financial Τimes»

Τι έχει να μας πει σήμερα ο Λεβί-Στρος;

Επάνω, ο συγγραφέας Απόστολος Δοξιάδης, ένα από τα τρία μέλη της ομάδας του «Logicomix» Αριστερά, τα πρώτα καρέ από το κόμικ που δημιούργησε η ομάδα του «Logicomix» για τους «Financial Τimes»

Η διάσημη ομάδα του «Logicomix», ο συγγραφέας Απόστολος Δοξιάδης και οι καλλιτέχνες-κομίστες Αλέκος Παπαδάτος και Ανι ντι Ντόνα,  ανέλαβαν από τους «Financial Τimes» τη δημιουργία ενός τρισέλιδου κόμικ-αφιερώματος στον γάλλο ανθρωπολόγο Κλοντ Λεβί-Στρος, το οποίο και δημοσιεύθηκε τον περασμένο Φεβρουάριο. Με αφορμή τη δημοσίευσή του τώρα και στα ελληνικά, στο πρόσφατο τεύχος του «Αthens Review of Βooks», με τίτλο «Structurecomix: Για τον Κλοντ Λεβί-Στρως», μιλήσαμε με τον Απόστολο Δοξιάδη για το κόμικ, την ανάθεση, τον Λεβί-Στρος και τα μαθηματικά. 

- Το κόμικ που δημοσιεύσατε τον περασμένο Φεβρουάριο στους «Financial Τimes» για τον Κλοντ Λεβί-Στροςείναι απόσπασμα ενός νέου graphic novel που ετοιμάζει η ομάδα του «Logicomix»; «Οχι, δεν ετοιμάζουμε κάποιο graphic novel για τον ΛεβίΣτρος, αυτό είναι μια παρερμηνεία του μικρού τρισέλιδου αφιερώματος που φτιάξαμε κατά παραγγελία των “Financial Τimes”. Νέο graphic novel, με θέμα τη γέννηση της δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα, ετοιμάζει ο Αλέκος Παπαδάτος, όπως αναφέρεται στο αφιέρωμα». - Πώς προέκυψε αυτή η παραγγελία; Εσείς επιλέξατε το θέμα; 

«Είχα αποδεχθεί στις αρχές του περασμένου Νοεμβρίου πρόταση των “Financial Τimes” να τους ετοιμάσουμε κάποιο αφιερωματικό κόμικ. Ηταν γνωστή μόνο η έκταση (τρεις σελίδες) και είχαμε αφήσει το θέμα προς συζήτηση. Στα τέλη του ίδιου μήνα, συναντηθήκαμε στο Λονδίνο με την αρχισυντάκτρια του “Financial Τimes Weekend Μagazine”, η οποία μας πρότεινε, καθώς είχε μόλις πεθάνει ο ΛεβίΣτρος και σκέφτονταν έτσι κι αλλιώς να κάνουν ένα σχετικό αφιέρωμα, το κόμικ μας να αφορά εκείνον. Ρώτησε αν ενδιαφερόμασταν για το θέμα και είπα ναι, χωρίς να το πολυσκεφτώ. Στις αρχές της δεκαετίας του ΄70 είχα ασχοληθεί πολύ με τις γνωσιακές επιστήμες, όπως ασκούνταν τότε, και είχα διαβάσει τον Πιαζέ και τον Λεβί-Στρος, αλλά και τους προγενέστερους του στρουκτουραλισμού ρώσους φορμαλιστές, τους σχετικούς με τη λογοτεχνία, τον Ρόμαν Γιάκομπσον και τον Βλαντίμιρ Προπ, καθώς και τον επίγονό τους, τον Γάλλο Μπαρτ. Ειδικά τον Λεβί-Στρος τον ήξερα και από τα μαθηματικά. Γνώριζα ότι η πρώτη του δουλειά, για τις σχέσεις συγγένειας, είχε επηρεαστεί από τη γνωριμία του με τον μεγάλο γάλλο μαθηματικό Αντρέ Βέιλ, μέλος της ομάδας Νικολά Μπουρμπακί . Η δική του αφηρημένη προσέγγιση της θεωρίας ομάδων (th orie des groupes) ήταν ένα εργαλείο που διδάχθηκε ο Λεβί-Στρος από αυτόν και το χρησιμοποίησε στη μελέτη των δομών συγγένειας. Μάλιστα στην έκδοση της διδακτορικής διατριβής του με αυτό το θέμα υπάρχει ένα μικρό επίμετρο όπου ο Βέιλ πραγματεύεται το θέμα μαθηματικά. Κοντολογίς, βρήκα την πρόταση των “Financial Τimes” μια πρόκληση να ξαναεπισκεφθώ μια, τρόπον τινά, παλιά μου αγάπη. Και την αποδέχθηκα με χαρά». 

- Σας υπέδειξαν κάποια οπτική απέναντι στον στρουκτουραλισμό που θα ήθελαν να προβληθεί στο αφιέρωμα ή είχατε πλήρη ελευθερία πραγμάτευσης; 

«Δουλέψαμε ελεύθερα. Οπως και στο “Logicomix”, η ιστορία που εκτυλίσσεται στο εδώ και τώρα μεταξύ των συντελεστών ρόλο έχει να δημιουργήσει μια κριτική απόσταση από το πρωτογενές υλικό. Ετσι έγινε, πολύ αυθόρμητα, και σε αυτό το μικρό αφιέρωμα. Η απορία του Αλέκου Παπαδάτου για το τι έχουμε να πούμε σήμερα για τον ΛεβίΣτρος ήταν πραγματική. Τη διατύπωσε μόλις μας ανατέθηκε το αφιέρωμα στο Λονδίνο, αλλά της έδωσα περισσότερη έμφαση, ποιητική αδεία. Η θέση μου για τον ΛεβίΣτρος και τον στρουκτουραλισμό είναι λίγο-πολύ αυτή που εκφράζεται στο αφιέρωμα: υπήρξε μια “ερμηνευτική θεωρία της μόδας” η οποία στην πορεία ξεπεράστηκε, διότι οι ισχυρισμοί της ήταν πολύ απόλυτοι και πολύ γενικοί. Επασχε, αν θέλετε, από όλα τα στραβά από τα οποία έπασχαν και πολλοί προηγούμενοι “-ισμοί”, κάθε φορά που από εργαλεία καταλήγουν ιδεολογίες σχεδόν. Μας άφησε όμως πολλά θετικά στοιχεία, μας έμαθε να βλέπουμε τα πράγματα διαφορετικά. Αν δεν δούμε τον στρουκτουραλισμό ως αποκλειστικό παραμορφωτικό κάτοπτρο μέσα από το οποίο αντικρίζουμε την πραγματικότητα αλλά απλώς ωςμία ακόμη ματιά, τότε έχει μεγάλη αξία. Αν τον δούμε δηλαδή ως θεωρία που ήρθε να προσθέσει μια νέα διάσταση στον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα και όχι να αντικαταστήσει κάθε άλλη. Μην ξεχνάμε ότι οι ακτινογραφίες είναι χρησιμότατο εργαλείο ανθρωπογνωσίας- φτάνει να μην τις συγχέουμε με τις φωτογραφίες και τις ταινίες».

Τα σχέδια κρατούν ζωντανές τις μνήμες

Κωστής Κορνέτης, εφ. Τα Νέα, 20/6/2009

ΟΤΑΝ Ο ΑΡΤ ΣΠΙΓΚΕΛΜΑΝ ΚΕΡΔΙΖΕ ΤΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΥΛΙΤΖΕΡ ΠΡΙΝ ΑΠΟ 20 ΧΡΟΝΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΟΥΣ, ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΤΟΥ ΣΤΑ ΝΑΖΙΣΤΙΚΑ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ, ΑΝΟΙΓΕ ΤΗΝ ΠΟΡΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΩΣ ΜΕΣΟΥ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΩΝ ΠΙΟ ΣΚΟΤΕΙΝΩΝ ΣΕΛΙΔΩΝ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. ΕΝΑ ΠΡΟΣΦΑΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΙΣΡΑΗΛ ΕΔΡΑΙΩΝΕΙ ΤΟ GRΑΡΗΙC ΝΟVΕL ΑΚΟΜΗ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΩΣ ΟΧΗΜΑ ΜΝΗΜΗΣ

Graphic novels κάθε λογής έχουν κατακλύσει τα βιβλιοπωλεία αναδεικνύοντας το «κόμικς για μεγάλους» σε ένα ιδιαίτερα δημοφιλές είδος. Αυτή η τάση δεν είναι απλά ένα εμπορικό πυροτέχνημα ούτε σχετίζεται αποκλειστικά με προϊόντα όπως οι πολυδιαφημισμένοι 300. Ο φημισμένος θεωρητικός Έντουαρντ Σαΐντ λ.χ. προλογίζοντας το κόμικς του Τζο Σάκο σχετικά με οδυνηρές ανθρώπινες ιστορίες από την Παλαιστίνη εξήρε τη μοναδική ικανότητα των graphic novels να διεισδύουν στη ζωή καθημερινών ανθρώπων σε αντίθεση με την πλειοψηφία των παραδοσιακών κόμικς που βασίζονταν στις υπερφυσικές ικανότητες των ηρώων τους και το χάπι εντ, έχοντας ως πρωταρχική λειτουργία την εφηβική ψυχαγωγία.

Δύο πρόσφατα παραδείγματα από τη Μέση Ανατολή, το Περσέπολις της Ιρανής Μαργιάν Σατράπι και το Βαλς με τον Μπασίρ του Ισραηλινού Άρι Φόλμαν, εδραιώνουν το graphic novel ακόμη περισσότερο ως μια μορφή αυτοβιογραφίας και εναλλακτικής ιστορικής αφήγησης. Ενώ όμως η Σατράπι διατηρεί ζωντανές αναμνήσεις από την εποχή που πραγματεύεται και τη δύσκολη ενηλικίωσή της στον απόηχο της Ισλαμικής Επανάστασης του 1979, το πρόβλημα του Φόλμαν και η αφετηρία της αφήγησής του είναι πως είκοσι έξι χρόνια μετά τον πόλεμο του Λιβάνου το 1982 αδυνατούσε να ανακαλέσει οποιαδήποτε ανάμνηση από τα γεγονότα όπου συμμετείχε. Για να αντιμετωπίσει αυτή την απόλυτη απώθηση της μνήμης ο σκηνοθέτης αποφάσισε να διεξαγάγει μια έρευνα που θυμίζει σε πολλά τη μεθοδολογία της προφορικής ιστορίας: συνέλεξε μαρτυρίες εννέα Ισραηλινών που πολέμησαν μαζί του στον Λίβανο, όπου κατακρεουργήθηκαν 3.000 άμαχοι Παλαιστίνιοι στα προσφυγικά στρατόπεδα Σάμπρα και Σατίλα από χριστιανούς φαλαγγίτες με την άμεση συνεργία του ισραηλινού στρατού. Σε ένα είδος «αυτοβιογραφίας» μιας ολόκληρης γενιάς, ο Ισραηλινός καλλιτέχνης χρησιμοποιεί ιστορίες άλλων για να φωτίσει τη δική του μνήμη και τούμπαλιν. Η ατομική μνήμη συναντά τη συλλογική, ενώ το τραύμα δεν είναι απλά μέρος αλλά φορέας της πλοκής. Τα αισθήματα ενοχής, η αδυναμία επαφής με τον παρελθόντα εαυτό αλλά και η εξερεύνηση των θεραπευτικών ιδιοτήτων της εικονογράφησης καθιστούν τον ρόλο της υποκειμενικότητας και της μνήμης στην ανακατασκευή του παρελθόντος καταλυτικό. Σε αντίθεση με την πρακτική της ιστοριογραφίας, εδώ ο ρόλος του δημιουργού- αφηγητή δεν αποκρύπτεται αλλά υπερτονίζεται: η προσωπικότητά του, η ιδιαίτερη κουλτούρα του, καθώς και ο ρόλος του ίδιου του μέσου που χρησιμοποιεί είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ιστορία που αφηγείται. Επιπλέον, η προσέγγιση της μνήμης δεν είναι μονοδιάστατη αλλά γίνεται με συνείδηση των αλλοιώσεων, των απωθήσεων και των προβολών.

«Πυκνή περιγραφή»

Η απεικόνιση της εποχής μέσα από τον υποκειμενικό φακό οδηγεί σε ένα είδος «πυκνής περιγραφής», όπου η παρούσα ανάμνηση και το παρελθόν βίωμα αναμειγνύονται σε ένα παιχνίδι όπου κανένα από τα δύο δεν θεωρείται πιο αξιόπιστο ή ακριβές αποτύπωμα από το άλλο. Δεν γίνεται σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, όπως δεν γίνεται διαφοροποίηση ανάμεσα στις μνήμες του ήρωα και τις μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις. Με άλλα λόγια, δεν προτείνεται κάποια περισσότερο ή λιγότερο αληθοφανής εξήγηση, αντίθετα τοποθετούνται όλες στο ίδιο επίπεδο. Μοναδική εξαίρεση η στιγμή της τελικής σφαγής, όπου ο Φόλμαν αλλάζει τρόπο αφήγησης και από το σχέδιο περνάει στην πραγματική φωτογραφική εικόνα, δηλώνοντας πως η ίδια η σφαγή των Παλαιστινίων δεν είναι μέρος μιας υποκειμενικής αναπαράστασης αλλά ένα αδιάψευστο γεγονός.

Όπως και στο Περσέπολις, έτσι και εδώ το σχέδιο αναδεικνύεται σε εξέχοντα φορέα μνήμης. Παρόντα και συχνά ανατρεπτικά είναι επίσης το δηκτικό χιούμορ και η ειρωνεία. Βλέπουμε τον τότε υπουργό Άμυνας του Ισραήλ και άμεσα εμπλεκόμενο στα γεγονότα Αριέλ Σαρόν να τρώει την ομελέτα του την ώρα που μαίνονται οι μάχες έξω από τη Βηρυτό, τον κεντρικό ήρωα να επιστρέφει με άδεια στο Τελ Αβίβ για να ανακαλύψει πως η ζωή εκεί συνεχίζεται στους γνωστούς ρυθμούς σα να μην έχει αλλάξει τίποτα, ενώ σε μιαν άλλη στιγμή Ισραηλινοί στρατιώτες και Λιβανέζοι χωρικοί σκοτώνονται υπό μορφή σλάπστικ.

Ερωτήματα

Βεβαίως, γεννιούνται ερωτήματα σχετικά με την αδυναμία του όλου εγχειρήματος να προσεγγίσει την υποκειμενικότητα των θυμάτων, αλλά εδώ και πάλι το Βαλς με τον Μπασίρ λειτουργεί περισσότερο ως καθρέφτης της μνήμης/αμνησίας του δημιουργού του και της γενιάς του, παρά ως προσπάθεια αποτύπωσης ετερόκλητων εμπειριών. Ενστάσεις μπορούν να διατυπωθούν και όσον αφορά τις πολιτικές προεκτάσεις της απώθησης, που θυμίζουν το αμερικάνικο σύνδρομο του Βιετνάμ, τις φροϋδικές υπεραπλουστεύσεις σχετικά με την ανάκληση της μνήμης αλλά και τις αδυναμίες του βιβλίου σε σχέση με την ταινία animation από την οποία προήλθε. Παρ΄ όλα αυτά, η συνεισφορά τουΜπασίρ είναι πως καταφέρνει να φωτίσει με εξαιρετικό τρόπο όχι μόνο τη φυσική αλλά και την ψυχολογική πραγματικότητα μιας αιματηρής συμπλοκής που είναι δραματικά επίκαιρη.

Γ'. Βιβλιογραφία