ΕπιπλέονΕπιπλέον

Α’. Σχεδιάγραμμα, Β’. Κείμενα, Γ’. Βιβλιογραφία

Θέμα: Δημοκρατία

Α) Σχεδιάγραμμα

Θέμα: Το δημοκρατικό πολίτευμα -υποστηρίζουν πολλοί είναι ο καλύτερος τρόπος διακυβέρνησης μιας πολιτείας. Όταν όμως δεν υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις, τότε ελλοχεύουν κίνδυνοι, που αποβαίνουν τροχοπέδη όχι μόνο στην ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος αυτού αλλά και στην εν γένει πρόοδο και ευημερία της κοινωνίας. Ζητείται η άποψή σας.

Πρόλογος

Κυρίως Θέμα

Ε1. Αξία/Προσφορά Δημοκρατίας

[Σε καθεστώς δημοκρατίας τα ως άνω έχουν περισσότερες πιθανότητες επίτευξης· δεν επιτυγχάνονται όμως αυτόματα και αυτοδικαίως. Απλώς το δημοκρατικό πολίτευμα δημιουργεί το κατάλληλο υπόστρωμα στήριξης...]

Ε2. Προϋποθέσεις

Ε3. Κίνδυνοιτροχοπέδη

Ε4. Αιτίες κρίσης δημοκρατικού πολιτεύματος

Ε5. Έξοδος από την κρίση

Β) Κείμενα

e-voting: Κάθε κομπιούτερ και μία κάλπη

Σάκης Μαλαβάκης, εφ. Τα Νέα, 3/7/2012

Η ψηφιοποίηση των εκλογών είναι μια πραγματικότητα που εφαρμόζεται σιγά σιγά σε όλο και περισσότερες χώρες

Τέρμα τα εκλογικά τμήματα, τέρμα και τα εκλογικά βιβλιάρια. Στο μέλλον θα αρκεί ένα κλικ. Για την ηλεκτρονική δημοκρατία ο λόγος, μια ιδέα η οποία παρότι παρουσιάζει κινδύνους, εφαρμόζεται ή μάλλον δοκιμάζεται σε όλο τον κόσμο. Για κάποιους, η ψηφοφορία μέσω του Διαδικτύου αποτελεί το μέλλον της δημοκρατίας. Για κάποιους άλλους η ιδέα είναι εξαιρετικά επικίνδυνη, κατ' αρχάς, γιατί καθιστά πιθανότερη την απόπειρα παραποίησης των όποιων εκλογικών αποτελεσμάτων και, δεύτερον, διότι ενδέχεται να μετατρέψει τα δημοκρατικά δικαιώματα των πολιτών σε μια πράξη μηχανική και επιφανειακή, σχεδόν αδιάφορη.

Οι απόπειρες ψηφιοποίησης των δημοκρατικών διαδικασιών διαδέχονται η μία την άλλη για περισσότερο από μια δεκαετία. Τον προηγούμενο Δεκέμβριο για παράδειγμα, τα άτομα με ειδικές ανάγκες από πέντε κομητείες της Πολιτείας του Ορεγκον κατάφεραν για πρώτη φορά να εκφράσουν την προσωπική τους επιλογή σχετικά με την αντικατάσταση του Δημοκρατικού (και μπλεγμένου σε σεξουαλικό σκάνδαλο) Ντέιβιντ Γου, χάρη σε ένα λογισμικό που ανέπτυξε η τοπική κυβέρνηση και στα iPad που τους χορήγησε η Apple, ενώ τον προηγούμενο Μάρτιο 116.000 ψηφοφόροι σε δώδεκα καντόνια της Ελβετίας (ελάχιστα παραπάνω από το 2% των εγγεγραμμένων στους εκλογικούς καταλόγους) συμμετείχαν σε μια δοκιμαστική λαϊκή ομοσπονδιακή ψηφοφορία που διενεργήθηκε εξ ολοκλήρου διαδικτυακά. Η χώρα που κυριολεκτικά έχει αγκαλιάσει την online ψηφοφορία είναι η Εσθονία, όπου πλέον ένας στους τέσσερις πολίτες επιλέγει να ψηφίζει από τον υπολογιστή του.

ΠΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ

Σύμφωνα με όσα δήλωσε σε πρόσφατη συνέντευξή του στο περιοδικό «L'Εspresso» ο ειδικός σύμβουλος της εσθονικής εκλογικής επιτροπής Πριτ Βίνκελ, «πρόκειται για μια σταδιακή διαδικασία η οποία ύστερα από πέντε εκλογικές αναμετρήσεις παρουσίασε μια εξαιρετική αύξηση των συμμετεχόντων στις online ψηφοφορίες. Από 9.000 που ήταν το 2005, το 2011 ξεπέρασαν τις 140.000». Το σύστημα που προσφέρει τη δυνατότητα διεξαγωγής online ψηφοφοριών στην Εσθονία, αναπτύχθηκε από την εταιρεία Cybernetica και ονομάζεται i-voting: έως και τέσσερα εικοσιτετράωρα πριν από την ημέρα των εκλογών, οι ψηφοφόροι το μόνο που έχουν να κάνουν είναι να εισαγάγουν τον προσωπικό τους κωδικό, να εκφράσουν την προτίμησή τους και να βάλουν μια ηλεκτρονική υπογραφή - η οποία εγγυάται τη μυστικότητας της ψηφοφορίας - και τέρμα. Σε περίπτωση που κάποιος αλλάξει γνώμη, δεν έχει παρά να πάει την ημέρα διεξαγωγής των εκλογών στο εκλογικό κέντρο όπου είναι εγγεγραμμένος και να ψηφίσει με τον παραδοσιακό τρόπο, ακυρώνοντας έτσι την προηγούμενη ηλεκτρονική ψήφο του και εκφράζοντας ταυτόχρονα τη νέα του επιλογή. «Στην Εσθονία», υπογραμμίζει ο Βίνκελ, «εκλαμβάνουμε την ψηφοφορία μέσω του Διαδικτύου ως συμπλήρωμα. Σκοπός μας δεν είναι να αντικαταστήσουμε την παραδοσιακή ψηφοφορία με την ηλεκτρονική, αλλά να την ενισχύσουμε».

Ωστόσο μεταξύ των ειδικών στην ψηφιακή ασφάλεια οι ανησυχίες είναι και έντονες και πολλές, με πρώτη εκείνη που αφορά την παραποίηση των αποτελεσμάτων ή την παρεμπόδιση της όλης διαδικασίας από τους πάντοτε επίφοβους και ευρηματικούς χάκερ. Οι ψηφιακές απάτες όχι μόνο είναι δυνατές αλλά είναι και πιο επικίνδυνες από τις παραδοσιακές, καθότι αόρατες και δύσκολα εντοπίσιμες.

Aσφαλεια

Σημείο τριβής μεταξύ των υπέρμαχων της ηλεκτρονικής δημοκρατίας και όσων αντιμάχονται την ιδέα είναι η χρήση του Διαδικτύου για τη διεξαγωγή των ψηφοφοριών. Η διαμάχη μεταξύ των δύο «παρατάξεων» κάθε άλλο παρά θεωρητική είναι. Το απέδειξε πρόσφατα ο Αλεξ Χάλντερμαν και οι μαθητές του από το Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Ο Χάλντερμαν, ειδικός στην πληροφορική ασφάλεια και την εφαρμογή αυτής στη δημόσια πολιτική, κατάφερε να παραβιάσει όλα τα μέτρα ασφαλείας ενός πιλοτικού προγράμματος που εφαρμόστηκε στην περιφέρεια της Κολούμπια και αποσκοπούσε στο να δώσει τη δυνατότητα ψήφου σε όσους διαμένουν στο εξωτερικό καθώς και στους στρατιωτικούς.

Τριάντα έξι ώρες αφότου άνοιξαν οι κάλπες, οι χάκερ-φοιτητές είχαν καταφέρει να παραβιάσουν τη μυστικότητα των ψήφων, να προσθέσουν μεταξύ των υποψηφίων τον υπολογιστή ΧΑΛ 9000 από την «Οδύσσεια του Διαστήματος» και τον Μπέντερ, ένα πικρόχολο ρομπότ από την αμερικανική σειρά κινουμένων σχεδίων Futurama και να εισαγάγουν στη σελίδα, η οποία ευχαριστούσε όσους ακολούθησαν τη διαδικασία «πιστά» και ψήφισαν «σωστά», τη χαρακτηριστική μελωδία του ινστιτούτου τους. Χάρη σε αυτή τη μελωδία, οι υπεύθυνοι ασφαλείας του εγχειρήματος διαπίστωσαν, ύστερα από δύο ολόκληρες εργάσιμες ημέρες, πως είχαν χάσει παντελώς τον έλεγχο της διαδικασίας καθώς και του αποτελέσματος της ψηφοφορίας.

Για να αποτύχει το όλο εγχείρημα, σύμφωνα με όσα δήλωσε ο Χάλντερμαν στον τεχνολογικού περιεχομένου ιστότοπο Slashdot, ήταν αρκετό να απομονωθεί μία γραμμή κώδικα όπου οι προγραμματιστές αντί για εισαγωγικά χρησιμοποίησαν κόμματα. «Το πρόβλημα είναι ότι μικρά λάθη μπορεί να έχουν μεγάλες συνέπειες. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο θα χρειαστούν δεκαετίες για να αρχίσουμε - αν ποτέ αρχίσουμε - να ψηφίζουμε μέσω του Διαδικτύου με τρόπο σίγουρο και ασφαλή», ισχυρίζεται ο καθηγητής.

Ωστόσο, οι ηλεκτρονικές ψηφοφορίες που έχουν ολοκληρωθεί έως σήμερα επιτυχώς είναι πάρα πολλές. Οι υποστηρικτές της ηλεκτρονικής δημοκρατίας δεν πτοούνται και αντιπαραθέτουν τα δικά τους επιχειρήματα. Βασική και κοινή πεποίθηση όλων όσοι θεωρούν πως το μέλλον των δημοκρατικών διαδικασιών θα είναι εξ ολοκλήρου ηλεκτρονικό, είναι πως η δυνατότητα των χάκερ να εισβάλουν σε ένα σύστημα και να παραποιήσουν τις λειτουργίες και τα δεδομένα που περιέχει δεν σημαίνει απαραίτητα πως όλα τα συστήματα είναι ευάλωτα σε αυτού του είδους τις επιθέσεις. Αυτό που σημαίνει είναι ότι σε όλα τα συστήματα υπάρχουν κάποια αδύναμα σημεία, τα οποία όμως μπορεί κάλλιστα να βελτιωθούν. Επειτα, σύμφωνα με τον Ερνέστο Μπελισάριο, πρόεδρο της Ιταλικής Ενωσης για την Ανοιχτή Διακυβέρνηση, «το να πηγαίνουμε να ψηφίζουμε σε κάποιο εκλογικό κέντρο δεν αποτελεί μια φυσική διαδικασία, ήταν απλώς ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο μπορούσαμε να ψηφίσουμε όταν δεν είχαμε στη διάθεσή μας τα μέσα που διαθέτουμε σήμερα».

ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ.

Αλλά και δίκιο να έχουν όσοι ισχυρίζονται ότι οι κίνδυνοι είναι πολλοί, από την άλλη τα πλεονεκτήματα είναι σίγουρα περισσότερα και κυρίως πραγματικά. Επιπλέον, δεν αφορούν μόνο όσους διαμένουν στο εξωτερικό ή για οποιονδήποτε άλλο λόγο αδυνατούν να προσέλθουν στο εκλογικό τμήμα για να ψηφίσουν. «Χαμηλότερο κόστος, μεγαλύτερη ευελιξία, εξοικονόμηση ενέργειας και κυρίως διαφάνεια», εξηγεί ο Μάνουελ Κριπ, τέως διευθυντής του Κέντρου Αρμοδιοτήτων για την Ηλεκτρονική Ψηφοφορία και τη Συμμετοχή, που εδρεύει στη Βιέννη. Σύμφωνα με τον αυστριακό πολιτικό επιστήμονα, αν οι κυβερνήσεις επιθυμούν να αυξήσουν τη συμμετοχή των πολιτών στις εκλογικές διαδικασίες των χωρών τους, μοναδικός τρόπος για να το επιτύχουν είναι να τους παράσχουν τη δυνατότητα να ψηφίζουν ηλεκτρονικά.

Τα γεγονότα φαίνεται πως επιβεβαιώνουν τον Κριπ. Σύμφωνα με τις έρευνες που διεξήγαγε η καναδική εταιρεία ψηφιακών στρατηγικών και μελετών Delvinia σχετικά με την εμπειρία της διαδικτυακής ψηφοφορίας στο Μάρκχαμ του Οντάριο, το 2003, το 2006 και το 2010, αυτοί που επωφελούνται περισσότερο είναι οι νέοι μεταξύ 18 και 24 χρονών. Περισσότεροι από το 1/3 αυτών δήλωσαν πως δεν θα είχαν ψηφίσει αν δεν είχαν τη δυνατότητα να το κάνουν μέσω του Διαδικτύου, γεγονός που αποδεικνύει πως η online ψηφοφορία μπορεί να αποτελέσει σημαντικό κίνητρο για τη συμμετοχή τους στις εκλογικές διαδικασίες.

Η αντιπαράθεση απόψεων συνεχίζεται έντονη αλλά ενόψει των αμερικανικών εκλογών, είναι πολλοί εκείνοι που υποστηρίζουν πως ήλθε η ώρα να σταματήσουν τα λόγια και να αρχίσουν τα έργα. Οχι μεμονωμένα ή πειραματικά αλλά σε μεγάλη κλίμακα και καθολικά. Οι κυρίαρχες στον χώρο της διαδικτυακής ψηφοφορίας εταιρείες αδημονούν. Πρόσφατα μια από αυτές, η Everyone counts - πρόκειται για την εταιρεία που ανέπτυξε το λογισμικό για τη διεξαγωγή της ψηφοφορίας μέσω της χρήσης iPad στο Ορεγκον τον περασμένο Νοέμβριο - ανέλαβε την ανάπτυξη ενός ανάλογου συστήματος διαδικτυακής ψηφοφορίας, το οποίο πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για την ανάδειξη των νικητών των βραβείων Οσκαρ για το 2013. Ενδέχεται, οπότε, το μέλλον της ηλεκτρονικής δημοκρατίας να εξαρτάται από την επιτυχία του εγχειρήματος στο πιο διάσημο από τα κόκκινα χαλιά.

Εκλογικά αποτελέσματα σε πέντε λεπτά!

Μπορεί σήμερα η Εσθονία να είναι η πρώτη χώρα στον κόσμο που διεξήγαγε νομικά δεσμευτικές εκλογές διαμέσου του Διαδικτύου το 2005, όμως οι δοκιμές πάνω σε αυτό που για πολλούς αποτελεί το μέλλον της δημοκρατίας άρχισαν αρκετά χρόνια πριν, στο τέλος της δεκαετίας του '90. Η πρώτη ουσιαστική πρόβα πραγματοποιήθηκε στην Αριζόνα το 2000 κατά τη διάρκεια των προκριματικών εκλογών για την ανάδειξη του υποψηφίου των Δημοκρατικών. Το όλο εγχείρημα στέφθηκε με απόλυτη επιτυχία: καμία επίθεση από χάκερ και αύξηση της συμμετοχής κατά 622%. Την ίδια χρονιά, άρχισε στην Ευρώπη η εφαρμογή του προγράμματος CyberVote με σκοπό τη διασφάλιση των διαδικτυακών ψηφοφοριών. Ο δρόμος όμως προς την ψηφιοποίηση των εκλογικών διαδικασιών άνοιξε με τη χρήση αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί «ηλεκτρονικό παραβάν»: ο ψηφοφόρος, αντί να σταυρώνει την προτίμησή του, την ακουμπά πάνω σ' ένα πληκτρολόγιο ή σε μια οθόνη. Η ηλεκτρονική ψήφος έχει δοκιμαστεί με εξαιρετική επιτυχία σε όλον τον κόσμο, από τον Καναδά ώς τη Βραζιλία, όπου από το 2002 οι 400.000 ηλεκτρονικές συσκευές που χρησιμοποιούνται αντί των παραδοσιακών παραβάν και ψηφοδελτίων επιτρέπουν την ανακοίνωση των εκλογικών αποτελεσμάτων μόλις πέντε λεπτά μετά το κλείσιμο της κάλπης.

«Παιχνιδάκι» για τους χάκερ

Μεταξύ των σκεπτικιστών αναφορικά με την ψηφιοποίηση των εκλογικών διαδικασιών συγκαταλέγεται ο Ντέιβιντ Τζέφερσον, επιστήμονας της πληροφορικής στο εθνικό εργαστήριο Λόρενς Λίβερμορ των ΗΠΑ και πρόεδρος της μη κυβερνητικής οργάνωσης Verified Voting. Σύμφωνα με τον Τζέφερσον οι τρόποι με τους οποίους μπορεί κάποιος να παρέμβει σε μια ηλεκτρονική ψηφοφορία είναι οι εξής:

- Με τη χρήση ιών για την τροποποίηση των ψήφων.

- Με τη χρήση κακόβουλων λογισμικών για την παραπλάνηση των ψηφοφόρων ή για την κλοπή των κωδικών πρόσβασής τους στο σύστημα καθώς και των προσωπικών τους δεδομένων.

- Με επιθέσεις DOS - Denial of Service ή αλλιώς επιθέσεις Αρνησης Παροχής Υπηρεσιών, οι οποίες εμποδίζουν την πρόσβαση στον ιστότοπο όπου πραγματοποιείται η ψηφοφορία.

Η τελευταία τεχνική εφαρμόστηκε - με επιτυχία για τους χάκερ - στις 24 Μαρτίου, κατά τη διάρκεια μιας διαδικτυακής ψηφοφορίας για την ανάδειξη του ηγέτη του κόμματος των Νέων Δημοκρατικών στον Καναδά, στην οποία χρησιμοποιήθηκαν 10.000 υπολογιστές. «Οι επιθέσεις είναι απλές, οικονομικές, χαμηλού κινδύνου και μπορούν να πραγματοποιηθούν σχεδόν από τον οποιονδήποτε. Επιπλέον είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστούν καθώς δεν υπάρχει ακόμη μέθοδος κρυπτογράφησης ή τείχος προστασίας που να μπορούν να μας προστατέψουν επαρκώς». Και όλα αυτά, δίχως να λαμβάνεται υπόψη η πιθανότητα του να είναι κάποιος από τους υπευθύνους του όποιου ανάλογου εγχειρήματος διεφθαρμένος.

H Δημοκρατία σε διαβούλευση;

Τάκης Καμπύλης, εφ. Καθημερινή, 10/1/2010

Eρώτημα: Δύναται η πλειοψηφία των μελών μιας (δημοκρατικής) κοινωνίας να αποφασίσει την κατάργηση ενός ή περισσότερων (δημοκρατικών) δικαιωμάτων; Παραδείγματος χάριν την κατάργηση της ελευθερίας του Λόγου ή του συνεταιρίζεσθαι;

Eίναι δημοκρατική μια πολιτική οντότητα (π. χ. ένα κράτος) όταν κάνοντας χρήση της πλειοψηφίας μπορεί να περάσει από τη Δημοκρατία στην Tυραννία ή στην Oλιγαρχία;

Mια πρώτη απάντηση έχει ήδη δοθεί. Mπορεί το «πενήντα συν ένα» (συχνά και μικρότερο ποσοστό) να εκλέγει κυβέρνηση, αλλά για την τροποποίηση του Συντάγματος απαιτείται (στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία) η λεγόμενη «υπερπλειοψηφία». O νομοθέτης προέβλεψε την ανάγκη αυξημένης πλειοψηφίας ακριβώς επειδή διείδε ως υπαρκτό τον κίνδυνο μια Δημοκρατία να γυρίσει το μαχαίρι στον εαυτό της. Ως ασπίδα απέναντι (και) στη δημαγωγία.

Mε λίγα λόγια δεν είναι αντίθετο με τις δημοκρατικές ιδέες να θέτουμε περιορισμούς στην εξουσία της πλειοψηφίας να προβαίνει σε πράξεις αντίθετες με τη λειτουργία ενός δημοκρατικού συστήματος. Αλλωστε, στην Ιστορία, τα μεγάλα λόγια περί δικαιωμάτων πολλές φορές χρησιμοποιήθηκαν μάλλον για να επιβάλουν τα συμφέροντα ομάδων προνομιούχων. O συγγραφέας της διακήρυξης της Aμερικανικής Aνεξαρτησίας, ο Tόμας Tζέφερσον, γράφοντας πως όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι εξαιρούσε τις γυναίκες και τους δούλους (ο ίδιος, από τους εκατοντάδες που είχε στην «ιδιοκτησία» του, απελευθέρωσε λίγο πριν τον θάνατό του μόλις πέντε). Kαι δεν είμαι καθόλου βέβαιος, αν για την πολιτική ισότητα των γυναικών είχαν επιλεγεί στις αρχές του αιώνα τα δημοψηφίσματα στα οποία θα ψήφιζαν οι τότε έχοντες το δικαίωμα ψήφου, δηλαδή οι άνδρες.

Aυτή την καλυμμένη ακροδεξιά ρητορεία των δημοψηφισμάτων, με την οποία ακυρώνεται η ουσία της Δημοκρατίας, την ξαναζούμε στις μέρες μας με το θέμα της ιθαγένειας των μεταναστών.

H λογική της θέλησης της πλειοψηφίας στο συγκεκριμένο θέμα είναι βαθύτατα αντιδημοκρατική πρώτον διότι εξαιρεί από τη διαδικασία τα υποκείμενα της συζήτησης, δηλαδή τους μετανάστες και δεύτερον διότι επιζητά έτσι τη νομιμοποίηση μιας πολιτικής που είναι ασύμβατη με την έννοια της Δημοκρατίας.

Οπως το έχει θέσει ο κορυφαίος Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Pόμπερτ Nταλ, η Δημοκρατία δεν είναι τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο από τη διαδικασία που εγγυάται την πολιτική ισότητα για κάθε μέλος μιας κοινωνίας ανεξάρτητα από την καταγωγή, το χρώμα ή τα πιστεύω καθενός - εφόσον αυτά δεν αντιβαίνουν τους ελάχιστους όρους πολιτειακής και όχι πολιτισμικής συνύπαρξης. Aλλά αυτές οι δύο έννοιες είναι ξεχωριστές και δεν είναι η πρώτη προϋπόθεση της δεύτερης όπως σκόπιμα συγχέεται στη δημόσια διαβούλευση από πολλούς στη χώρα μας. H πολιτειακή ένταξη κάποιου ως ισότιμου μέλους μιας κοινωνίας δεν προϋποθέτει στη Δημοκρατία ούτε την πολιτισμική αφομοίωσή του με την πλειοψηφία, ούτε πολύ περισσότερο μια κοινή εθνική καταγωγή. Πρώτον διότι το πολιτισμικά αμιγές ουδέποτε υπήρξε και δεύτερον διότι ούτε το «έθνος-κράτος» προήλθε αποκλειστικά από μια πληθυσμιακή ομάδα με κοινή θρησκεία ή γλώσσα ή οτιδήποτε άλλο. Eίναι μάλλον στοιχειώδης η παραδοχή ότι παραδείγματος χάριν ο εκχριστιανισμός της Δύσης δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιου στιγμιαίου κοινωνικού αυτοματισμού, και ότι η γλώσσα δεν υπήρξε η απαραίτητη προϋπόθεση ενός έθνους-κράτους, αν μάλιστα σκεφθούμε, όπως γράφει ο Tσβετάν Tοντόροφ, ότι σήμερα ομιλούνται περίπου 6.000 γλώσσες αλλά υπάρχουν λιγότερα από 220 «έθνη» -κράτη.

Ήδη στις απαρχές του σύγχρονου έθνους-κράτους, τον 18ο αιώνα, ο Mοντεσκιέ έγραφε πως «γεννήθηκα κατ’ ανάγκη άνθρωπος και κατά τύχη Γάλλος» δείχνοντας έτσι πως η κουλτούρα μιας ομάδας ανθρώπων δεν μπορεί να αποτελεί προϋπόθεση των πολιτικών της δικαιωμάτων.

Δεν μπορούμε να επιλέξουμε το πού και από ποιους θα γεννηθούμε, αλλά μπορούμε να επιλέξουμε ελεύθερα σε ποια κοινωνία θα ζήσουμε. H πολιτισμική μας ταυτότητα είναι θέμα σύνθετο και σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητο από εμάς, άλλωστε ουδέποτε παραμένει σταθερή ή αναλλοίωτη. Aντίθετα, η πολιτική μας ταυτότητα, η ισότιμη πολιτειακή μας ένταξη σε μια κοινωνία είναι αυτό που διασφαλίζεται από τη Δημοκρατία, αμβλύνοντας ή εξουδετερώνοντας έτσι τις όποιες άλλες (υπαρκτές) επιμέρους διαφορές.

Διαφορετικά καταλήγουμε αποικιοκρατικά κακέκτυπα που αναγνωρίζουμε συμβατές ή ασύμβατες κουλτούρες ως πρόσχημα αμφισβήτησης της πολιτικής ισότητας των μεταναστών.

Oι σύγχρονοι αρνητές της ιθαγένειας στους μετανάστες ούτε λίγο ούτε πολύ υποστηρίζουν πως ένα σύνθετο πλέγμα καταστάσεων και παραστάσεων όπως η («εθνική») ταυτότητα μπορεί να εξαιρεί ομάδες της κοινωνίας μας από το πολιτικό της Σώμα. Δηλαδή πως το παρελθόν και το παρόν μιας κοινωνικής ομάδας ή ενός ατόμου μπορεί να καθορίσει και το μέλλον της (ή το μέλλον του).

Στη Δημοκρατία η ενσωμάτωση είναι κατ’ αρχήν μια πολιτική και δευτερευόντως μια (ενίοτε θολή) πολιτισμική διαδικασία. Kαι η ευρωπαϊκή ενοποίηση που ζούμε και απολαμβάνουμε δεν οδηγεί σε ένα «ευρωπαϊκό έθνος». Δεν οδηγεί σε ένα «λαό» Ευρωπαίων με κοινή γλώσσα, καταγωγή θρησκεία ή κουλτούρα. Aλλά, οδηγεί σε ένα σύνολο πολιτικά ισότιμων ατόμων επιτρέποντας τη συνύπαρξη π. χ. μιας καταλανικής κουλτούρας σε μια ισπανική ταυτότητα που εγγυώνται οι δημοκρατικοί ευρωπαϊκοί θεσμοί.

H Eυρώπη εκλάπη από τον Δία, αλλά, σημειώνει ο Tοντόροφ, ο Hρόδοτος μας έδωσε μια πιο ρεαλιστική εκδοχή του μύθου: «H Eυρώπη, κόρη του βασιλιά Aγήνορα της Φοινίκης, απήχθη από ανθρώπους, Ελληνες από την Kρήτη. Εζησε στο νησί γεννώντας μια βασιλική δυναστεία. H ήπειρος λοιπόν πήρε το όνομά της από μια ασιάτισσα που έζησε σ’ ένα νησί της Mεσογείου. Προαναγγέλλει (ο μύθος) τον από αρχαιοτάτων χρόνων προσανατολισμό της Eυρώπης. Mια διπλά περιθωριακή γυναίκα γίνεται το έμβλημά της: είναι ξένη στην καταγωγή, ξεριζωμένη, μετανάστρια παρά τη θέλησή της. Oι Kρήτες την έκαναν βασίλισσά τους και οι Eυρωπαίοι σύμβολό τους».

Βιβλιογραφία

Οκτώ με άριστα το 10 στη δημοκρατία της Ελλάδας

Κίττυ Ξενάκη, εφ. Τα Νέα, 21/11/2006

Έρευνα της Εconomist Ιntelligence Unit για τη δημοκρατικότητα

Στην εικοστή δεύτερη θέση μεταξύ 167 χωρών κατατάσσει την Ελλάδα, από πλευράς «δημοκρατικότητας», νέα έρευνα της Economist Intelligence Unit. Με συνολική βαθμολογία 8,13 (στα 10), η χώρα μας βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις της κατηγορίας «άρτιες δημοκρατίες». Η κατηγορία αυτή όμως περιλαμβάνει μόνο 28 χώρες, οπότε δεν τα πηγαίνουμε άσχημα.

Η προσπάθεια που έκανε το τμήμα ερευνών του «Economist» εμπεριέχει ρίσκο, και το περιοδικό το γνωρίζει. Πώς ακριβώς αξιολογείται, πώς «μετριέται» η δημοκρατία; Δεν υπάρχει αντικειμενική απάντηση. Σε κάθε περίπτωση, η Intelligence Unit στηρίχτηκε σε 60 δείκτες οι οποίοι εμπίπτουν σε πέντε ευρύτερες κατηγορίες: την εκλογική διαδικασία και τον πλουραλισμό· τον σεβασμό των ελευθεριών του πολίτη· τον τρόπο λειτουργίας της κυβέρνησης· την ύπαρξη ή μη δημοκρατικής πολιτικής κουλτούρας· και τη συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική διαδικασία και τη δημόσια ζωή εν γένει.

Με βάση αυτό τον τρόπο αξιολόγησης, 28 χώρες η Σουηδία, η Ισλανδία και η Ολλανδία κατατάσσονται στην πρώτη τριάδα χαρακτηρίστηκαν άρτιες δημοκρατίες. Περίπου οι διπλάσιες 54 χώρες, ανάμεσά τους η Ιταλία αλλά και η Κύπρος περιελήφθησαν στην κατηγορία «ελλειμματικές δημοκρατίες». Από τις υπόλοιπες 85 χώρες, οι 30, ανάμεσά τους και η Τουρκία, κρίθηκαν υβριδικά καθεστώτα, δηλαδή κάτι μεταξύ δημοκρατίας και απολυταρχισμού. Οι τελευταίες 55 θεωρήθηκαν απολυταρχικά καθεστώτα.

Οι ΗΠΑ

Στην κατηγορία των άρτιων δημοκρατιών κυριαρχούν οι βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες του ΟΟΣΑ, με την αξιοσημείωτη εξαίρεση της Ιταλίας που «πέφτει» στη «δεύτερη» κατηγορία, λόγω προβλημάτων στην κυβερνητική λειτουργία και την εκλογική διαδικασία, καθώς και ελλείψεων στη δημοκρατική πολιτική κουλτούρα. Μεταξύ των άρτιων δημοκρατιών, φιγουράρουν δύο λατινοαμερικανικές χώρες, δύο χώρες από την Κεντρική Ευρώπη και μία αφρικανική. Η Ελλάδα με τις βαθμολογίες που συγκέντρωσε, κρίνεται περισσότερο δημοκρατική από τη Βρετανία (που έχει τον χαμηλότερο βαθμό στον δυτικό κόσμο όσον αφορά την πολιτική συμμετοχή) και τη Γαλλία, που μένει στην 24η θέση λόγω χαμηλότερου βαθμού όσον αφορά τον σεβασμό των δικαιωμάτων του πολίτη. Σχετικά χαμηλή (17η) είναι και η θέση των ΗΠΑ, κάτι διόλου άσχετο με τον πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας, ο οποίος όπως σημειώνουν οι συντάκτες έχει διαβρώσει αισθητά τις ελευθερίες του πολίτη.

«Πορεία που μοιάζει να έχει σταματήσει»

Η ΕΡΕΥΝΑ της Economist Intelligence Unit κατέληξε σε πολλές ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις. Όπως για παράδειγμα ότι παρ' όλο που το ήμισυ και πλέον του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε κάποιου είδους δημοκρατία, σχεδόν το 40% εξακολουθεί να ζει υπό απολυταρχικά καθεστώτα. Το γενικότερο συμπέρασμα πάντως δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό για τον πλανήτη. «Από τη δεκαετία του 1970», σημειώνεται, «και ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, η εξάπλωση της δημοκρατίας στον κόσμο υπήρξε εντυπωσιακή. Σήμερα, όμως, μοιάζει να έχει σταματήσει».

Σχολείο δημοκρατίας το Διαδίκτυο

Σταύρος Τσακυράκης, εφ. Τα Νέα, 27/5/2006

«Ψεκάστε, ψηφίστε, σκουπίσετε», λένε όσοι ακολουθώντας τον Ρουσό ειρωνεύονται την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. H άμεση δημοκρατία εμφανιζόταν για μεγάλο διάστημα ως ιδεώδες με μόνο αλλά μοιραίο μειονέκτημα το ανέφικτο της πραγματοποίησής της στις σύγχρονες πολυπληθείς κοινωνίες. Να, όμως, που στις μέρες μας το «ιδεώδες» αυτό έχει καταστεί από την τεχνολογία σχεδόν εφικτό. Αρκεί ένας υπολογιστής σε κάθε σπίτι με σύνδεση στο Διαδίκτυο ώστε να μπορούμε να μετρούμε γρήγορα και ασφαλώς τη λαϊκή βούληση επί παντός ζητήματος. Στις σύγχρονες κοινωνίες η άμεση δημοκρατία μπορεί να πραγματοποιηθεί πιο εύκολα και από την αρχαία «πόλι»!

Το ζήτημα είναι αν θέλουμε αυτή την εξέλιξη, αν θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας, όπως το δημοψήφισμα, εξασφαλίζουν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών. H ειρωνεία είναι ότι άτυπα δημοψηφίσματα διεξάγονται καθημερινά. Υπάρχει κόσμος που κάθε μέρα, ιδιαίτερα με την προτροπή της τηλεόρασης, ψηφίζει το καλύτερο τραγούδι, τον πιο πολύτιμο ποδοσφαιριστή, το αν πρέπει να εκλέγεται ο μουφτής, αν πρέπει να έχει πυρηνικά το Ιράν κ.λπ. Σειρά δημοσκοπήσεων και ερευνών καταγράφουν με ακρίβεια τη λαϊκή βούληση πάνω σε κάθε ζήτημα και είναι βέβαιο ότι σήμερα όσο ποτέ άλλοτε οι διαθέσεις των πολιτών αποκαλύπτονται και επηρεάζουν. Δεν λέμε ότι οι πολιτικοί πορεύονται με βάση τις δημοσκοπήσεις και όχι με βάση αρχές και προγράμματα; Αν συμβαίνει αυτό, τότε η άμεση δημοκρατία θριαμβεύει, δεν έχουμε παρά να θεσμοθετήσουμε διαδικασίες που ήδη άτυπα υπάρχουν.

Το ότι κάτι δεν πάει καλά στην παραπάνω συλλογιστική φαίνεται από το γεγονός ότι εκφράζουμε αποδοκιμασία όταν λέμε πως οι πολιτικοί κάνουν ό,τι τους υπαγορεύουν οι δημοσκοπήσεις ή ότι χαϊδεύουν τα αυτιά των πολιτών. H αποδοκιμασία μας εξηγείται από το ότι δεν δίνουμε μεγάλη αξία στις στιγμιαίες διαθέσεις των πολιτών, δεν δίνουμε μεγάλη αξία σε απόψεις που στηρίζονται στο θυμικό και όχι σε μια διαδικασία διαλόγου και στοχασμού. Το έλλειμμα της σύγχρονης δημοκρατίας δεν είναι ότι οι πολίτες δεν ακούγονται, αλλά ότι ο δημόσιος διάλογος είναι επιφανειακός, ότι όλα τα ζητήματα τίθενται δημοψηφισματικά υπό την μορφή άσπρου ή μαύρου, ενός ναι ή ενός όχι. Το έλλειμμα της σύγχρονης δημοκρατίας είναι η αδυναμία ουσιαστικής συμμετοχής των πολιτών, η οποία προϋποθέτει πληροφόρηση και σοβαρό διάλογο, προϋποθέτει την ουσιαστική διαμεσολάβηση των μαζικών ενώσεων, των κομμάτων, των οργανώσεων. Ο θρίαμβος των μορφών άμεσης δημοκρατίας αποδεικνύεται ολοένα και πιο πολύ θρίαμβος του λαϊκισμού.

O λαϊκισμός βεβαίως δεν αποτελεί φαινόμενο μόνο των τελευταίων χρόνων. Στη σύγχρονη, όμως, εποχή ευνοείται αφάνταστα από την τηλεόραση, η οποία έχει υποσκελίσει τα άλλα μέσα ενημέρωσης και έχει αναδειχθεί στο βασικό μέσο διεξαγωγής του δημόσιου διαλόγου. Δεν είμαι από αυτούς που βιάζονται να αναθεματίσουν συνολικά τη μικρή οθόνη, ούτε θέλω να γενικεύσω την ελληνική εμπειρία, η οποία είναι πέραν του καλού και του κακού. Σε πολλούς τομείς η προσφορά της τηλεόρασης είναι σημαντική, στον τομέα όμως του δημόσιου διαλόγου παραμένει ακόμη ασπρόμαυρη με μια, φοβάμαι, εγγενή αδυναμία στο να συλλάβει και να προβάλει χρώματα, πόσο μάλλον αποχρώσεις.

H φύση του συγκεκριμένου μέσου στηρίζεται στην παθητική παρακολούθηση του προγράμματος, χωρίς να δίνει καμιά δυνατότητα διαμόρφωσής του από τους θεατές. Συγχρόνως το μεγάλο κόστος επιβάλλει ένα ανελέητο κυνήγι τηλεθέασης, η οποία επιδιώκει την προσέλκυση τηλεθεατών με τον εντυπωσιασμό και με την απλούστευση. Όλα τα ζητήματα ακόμη και τα πιο σοβαρά, ακόμη και εκείνα που χρειάζονται εξειδικευμένες γνώσεις, εμφανίζονται απλουστευτικά ώστε να είναι εύληπτα από όλο και πιο πολλούς θεατές.

Το δημοψήφισμα, που κι αυτό από τη φύση του απλουστεύει, έρχεται να δέσει με την τηλεόραση και η θεσμοθέτησή του δεν αποτελεί παρά ψευδαίσθηση συμμετοχής. Ίσως να είναι χρήσιμο για τη λήψη αποφάσεων σε τοπικό επίπεδο ή στους κόλπους μαζικών οργανώσεων, όπου είναι πιο εύκολο να οργανωθεί ένας ουσιαστικός διάλογος. Μπορεί, π.χ., να χρησιμεύσει σε μια συνδικαλιστική οργάνωση όταν πρόκειται να πάρει μια μεγάλη απόφαση, όπως είναι η κινητοποίηση διαρκείας. Σε τέτοια περιορισμένα πλαίσια μπορεί να προωθήσει τη συμμετοχή και να ενισχύσει συνολικά τη δημοκρατία. Σε εθνικό επίπεδο, όμως, πολύ φοβάμαι ότι το μόνο που θα καταφέρει είναι να ενισχύσει τον λαϊκισμό και το θέαμα. Το μεγάλο ζητούμενο της σύγχρονης δημοκρατίας είναι η αναβάθμιση του δημόσιου διαλόγου και στο θέμα αυτό άλλα μέσα, όπως π.χ. το Ίντερνετ, μπορεί να αποδειχθούν καταλυτικά.

Το Διαδίκτυο, κατ' εξοχήν διαδραστικό μέσο, αποτελεί το πιο μαζικό forum στην ιστορία της ανθρωπότητας με δυνατότητα όχι μόνο άμεσης, 24 ώρες το 24ωρο, επιλογής των πηγών, των πληροφοριών, της εικόνας και της μουσικής, αλλά, σε αντίθεση με την τηλεόραση, και διαμόρφωσης της πληροφορίας, καθώς και επικοινωνίας με οποιονδήποτε σε όλον τον πλανήτη. Απόδειξη, η φοβερή επιτυχία των δικτυακών ημερολογίων (blogs), τα οποία μπορεί να «ανεβάσει» στο Διαδίκτυο ο καθένας μας. Ήδη έχουν δημιουργηθεί περισσότερα από 30 εκατομμύρια και καθημερινά δημιουργούνται χιλιάδες νέα, με αποτέλεσμα για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας να μπορεί ο οποιοσδήποτε να γίνει εκδότης των απόψεών του σε μηδενικό χρόνο και, πάλι σε μηδενικό χρόνο, αποδέκτης των απόψεων των άλλων. Το πεδίο του Διαδικτύου είναι σχολείο πραγματικά άμεσης δημοκρατίας και αποτελεί τον μεγαλύτερο φόβο των αντιδημοκρατικών καθεστώτων, όπως αποδεικνύουν οι πρόσφατες συμφωνίες των μεγαλύτερων εταιρειών αναζήτησης δεδομένων Yahoo και Google με την κυβέρνηση της Κίνας: η δημιουργία εκ μέρους τους δικτυακών τόπων στην Κίνα τούς επιτράπηκε με τον όρο να λογοκρίνουν τα «ευαίσθητα» για το καθεστώς δεδομένα. H ελευθερία επομένως του Διαδικτύου, η δημιουργία ευρυζωνικών δικτύων και η όσο το δυνατόν φθηνότερη πρόσβαση σε αυτό μπορεί να τονώσουν τη δημοκρατία πολύ περισσότερο από κάθε δημοψήφισμα.

H δημοκρατία που... σηκώνει τον πολίτη από τον καναπέ

Ματίνα Ηρειώτου, Νικολέττα Μουττούση, εφ. Τα Νέα, 10/2/2004

Από την αρχαία Αθήνα, η έννοια της συμμετοχικής δημοκρατίας ήταν κυρίαρχη. Στον «Επιτάφιο» ο Περικλής περιγράφει μία κοινωνία όπου οι πολίτες οφείλουν να συμμετέχουν στη διαμόρφωση των κρατικών πολιτικών. «Όποιον δεν παίρνει μέρος σε αυτά τον θεωρούμε έναν άνθρωπο όχι ήσυχο, μόνον άχρηστο» ανέφερε μάλιστα χαρακτηριστικά.

Έκτοτε πέρασαν πολλά χρόνια και η εντύπωση που καλλιεργήθηκε στην Ελλάδα ήταν πως οι πολίτες είχαν βολευτεί σε μία συμμετοχή τού... καναπέ, χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πολιτική. Μόνη έκφραση συμμετοχής αποτελούσαν επί σειρά ετών οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις. Χρειάστηκε η προχθεσινή εκλογή νέου προέδρου στο ΠΑΣΟΚ για να δείξει πως η συμμετοχική δημοκρατία μπορεί να γίνει πράξη και σε επίπεδο κομμάτων, αλλά και στον τομέα της χάραξης πολιτικών.

H συζήτηση για την προώθηση της συμμετοχικής δημοκρατίας βρίσκεται, πάντως, στο επίκεντρο εδώ και χρόνια. Αναφορές για το μοντέλο αυτό εντοπίζονται σε εκθέσεις του ΟΗΕ από το 2000, στη Χάρτα που υπέγραψε το 2001 το Παγκόσμιο Δίκτυο Πρασίνων, ενώ με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ανδρέα Παπανδρέου πραγματοποιήθηκε το 2002 ηλεκτρονική δημοσκόπηση για το περιβάλλον με τη συμμετοχή πολιτών από 175 χώρες, γεγονός που χαρακτηρίστηκε ως βήμα διερεύνησης των ψηφιακών δυνατοτήτων με στόχο να ισχυροποιηθεί και αναπτυχθεί η συμμετοχική δημοκρατία.

Στην Ευρώπη πολλοί θεωρητικοί και πολιτικοί έχουν ασχοληθεί τις τελευταίες δεκαετίες με το νέο αυτό μοντέλο δημοκρατίας. Είναι γνωστό το έργο που ξεκίνησε από τα τέλη της δεκαετίας του '70 ο λεγόμενος και γκουρού της συμμετοχικής δημοκρατίας Πολ Χιρστ και βρήκε έδαφος στην αγγλική κοινωνία. Την ανάγκη τα κόμματα να προβληματιστούν πάνω στο μοντέλο αυτό έχει εξάλλου επισημάνει στο παρελθόν και το γνωστό στέλεχος και ιστορικός του γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, Αλέν Μπεργκουνιού.

Παραδείγματα συμμετοχικής δημοκρατίας υπάρχουν σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις. Κλασική περίπτωση αποτελεί η ανάπλαση της πλατείας Τραφάλγκαρ στο Λονδίνο. Το 1974 το δημοτικό συμβούλιο αποφάσισε να εγκρίνει άδεια οικοδόμησης της πλατείας, που προέβλεπε γκρέμισμα ενός τμήματος με κτίσματα αντιπροσωπευτικά της βικτωριανής αρχιτεκτονικής - στα οποία στεγάζονταν κατοικίες και μικρά εμπορικά καταστήματα - και ανέγερση στη θέση τους μεγάλων εμπορικών καταστημάτων. Κάτοικοι και εργαζόμενοι της περιοχής αντέδρασαν Το αποτέλεσμα ήταν η συγκέντρωση 8.000 υπογραφών ενάντια στην απόφαση, ενώ κατέθεσαν και συγκεκριμένη αντιπρόταση. Το δημοτικό συμβούλιο πείστηκε και ανακάλεσε την απόφασή του.

Παράδειγμα τοπικής δημοκρατίας αποτελεί και η κοινότητα Farum στη Δανία, όπου οι κοινόχρηστοι χώροι αποφασίστηκαν και οργανώθηκαν από τους κατοίκους κάθε κτιρίου, ενώ οι κάτοικοί της οργάνωσαν και λειτουργούν μία συνεργατική για τα είδη πρώτης ανάγκης, ένα εστιατόριο καθώς και τους παιδότοπους.

Δημοκρατία, τεχνολογία και συμμετοχή των πολιτών

Γ. Παπαδημητρίου, εφ. Το Βήμα, 13/7/2003

H ένταξη των κοινοβουλευτικών θεσμών στο νέο τεχνολογικό περιβάλλον διαφοροποιεί σε πολλά σημεία την ουσία τους και μεταβάλλει τη λειτουργία τους στο πολιτικό σύστημα

H εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας και η διάχυση των εφαρμογών της στις περισσότερες περιοχές της ζωής μας δημιούργησαν τις τελευταίες δεκαετίες μια εντελώς νέα πραγματικότητα. Στον αιώνα που διανύουμε η εξέλιξη αυτή επιταχύνεται πια με γεωμετρική πρόοδο. Παραγωγικές σχέσεις, κοινωνικές δομές και πολιτισμικές λειτουργίες έχουν προσλάβει διαφορετικό περιεχόμενο και διακρίνονται για τη δυναμική τους. Οι αλλαγές ήταν φυσικό να μην αφήσουν ανεπηρέαστη την πολιτική.

Στη σύγχρονη δημοκρατία θεσμοί και λειτουργίες διατηρούν συχνά την «αρχαϊκή» μορφή τους. Γι' αυτό ακριβώς δημιουργείται η εντύπωση ότι παραμένουν σχεδόν αναλλοίωτοι, διευκολύνοντας έτσι την ταύτιση των πολιτών με το πολιτικό σύστημα. Αν εντρυφήσουμε όμως στις αλλαγές που συντελούνται στον πυρήνα του, διαπιστώνουμε ότι οι παραδοσιακοί θεσμοί διατηρούνται συνήθως ως κέλυφος. Στο εσωτερικό των θεσμών κυοφορούνται πάντως διαφοροποιήσεις που αναπροσδιορίζουν τη βαθύτερη ουσία τους.

Ορισμένα παραδείγματα σκιαγραφούν με τρόπο ανάγλυφο αυτή την πολυσήμαντη διεργασία. Με την καταλυτική επίδραση των νέων τεχνολογιών, περιεχόμενο και λειτουργία πολλών θεμελιωδών δικαιωμάτων έχουν αλλάξει ριζικά, αν και η προστασία τους στο Σύνταγμα παραμένει η ίδια. Επίσης από τη μήτρα πολλών παραδοσιακών δικαιωμάτων θεμελιώνονται διαρκώς νέα με εξειδικευμένο και εκλεπτυσμένο περιεχόμενο. Σε μια άλλη περιοχή, οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί εξακολουθούν να διέπονται κατά κανόνα από παραδοσιακές ρυθμίσεις. H ένταξή τους όμως στο νέο τεχνολογικό περιβάλλον διαφοροποιεί σε πολλά σημεία την ουσία τους και μεταβάλλει τη λειτουργία τους στο πολιτικό σύστημα.

Οι θεσμοί της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπως τους γνωρίζαμε ως σήμερα, χάνουν έτσι έδαφος. H αυτάρκειά τους φαίνεται να ανήκει στο παρελθόν, ενώ άρχισε να διαμορφώνεται ένας νέος δημόσιος χώρος, επέκεινα των παραδοσιακών θεσμών. Τη σημασία του αντιλήφθηκαν έγκαιρα οι πολίτες, ανέπτυξαν νέες πρακτικές και πρωτοβουλίες, δημιούργησαν εν σπέρματι νέους κοινωνικούς θεσμούς και προσπάθησαν να τον καταλάβουν και να τον αξιοποιήσουν με ευρηματικότητα και δυναμισμό. Ως μοχλό χρησιμοποίησαν την τεχνολογία, η οποία τους παρείχε με γενναιοδωρία μέσα και δυνατότητες για να οργανωθούν και να αρθρώσουν κοινωνικό και πολιτικό λόγο.

ΙΙ. H δημοκρατία αποτελεί θεμέλιο της πολιτικής οργάνωσης σε όλες τις χώρες της Ευρώπης και βέβαια στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό ισχύει κατά πρώτο λόγο για την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Ισχύει, όχι όμως πάντοτε με ευδιάκριτο τρόπο, και για τη συμμετοχική δημοκρατία. H τελευταία ενισχύει τη θέση της με όχημα τώρα την κοινωνία των πολιτών, άλλοτε με και άλλοτε χωρίς θεσμικά οργανωμένο τρόπο. H κοινωνία των πολιτών προσπαθεί να καλύψει το κενό που αφήνουν οι παραδοσιακοί θεσμοί, συμβάλλοντας στην αντιμετώπιση του ελλείμματος δημοκρατίας που έχει διαπιστωθεί τις τελευταίες δεκαετίες.

Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις αποτελούν την πιο χαρακτηριστική έκφραση της κοινωνίας των πολιτών, ενώ η δημιουργία των ποικιλώνυμων δικτύων τους αποτελείτο πιο ενδιαφέρον παράδειγμα συγκρότησής της σε υπερεθνικό αλλά, ορισμένες φορές, και σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ΜΚΟ και τα δίκτυά τους φυτρώνουν κυριολεκτικά σαν μανιτάρια, τείνουν μάλιστα να γίνουν βασική συνιστώσα σε ορισμένες περιοχές της κοινωνικής και πολιτικής ζωής μας (λ.χ. προστασία του περιβάλλοντος, προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και προστασία του καταναλωτή).

Καταλυτικός παράγοντας για την παραπάνω εξέλιξη υπήρξε αναμφίβολα η εκρηκτική διάδοση της τεχνολογίας. Χωρίς αυτήν το πολιτικό μας σύστημα δεν θα προσέφερε στους πολίτες νέες δυνατότητες και προοπτικές. Θα παρέμενε εν πολλοίς καθηλωμένο σε παραδοσιακές δομές και θα εξελισσόταν με πιο αργούς ρυθμούς.

ΙΙΙ. Οι ΜΚΟ και τα δίκτυά τους διακρίνονται για τη δυναμική τους, αποβλέπουν δε στη δημιουργία, την ανάπτυξη και την εμπέδωση συμμετοχικών θεσμών και πρακτικών. Κατά τη λειτουργία τους αναδεικνύονται νέοι πρωταγωνιστές στο κοινωνικό και το πολιτικό γίγνεσθαι. H προσφορά τους είναι σημαντική στην ανάδειξη και την αντιμετώπιση πολλών νέων αλλά και παλαιότερων προβλημάτων χωρίς συμβατικούς όρους, με νέες αντιλήψεις και μαχητικό πνεύμα. Από την άποψη αυτή, οι ΜΚΟ επιτελούν στη δημοκρατία μας μία σαφώς διακριτή λειτουργία από αυτήν των πολιτικών κομμάτων, συμβάλλοντας στην ενίσχυση της θέσης του πολίτη στο πολιτικό σύστημα και την αναβάθμιση της συμμετοχικής συνιστώσας της. Είναι νέοι οργανισμοί με ευέλικτη δομή, επικεντρώνουν τη δράση τους σε επιλεγμένες περιοχές και παρέχουν στους πολίτες νέες δυνατότητες συμμετοχής στην κοινωνική και πολιτική ζωή.

H εν λόγω προοπτική είναι ασφαλώς προϊόν της εκρηκτικής διάδοσης της τεχνολογίας. Αυτή διαμορφώνει τους όρους που διασφαλίζουν την αμεσότητα και την ταχύτητα στην πληροφόρηση και την επικοινωνία, στο διάλογο και τη διαβούλευση μια από τις σημαντικότερες πρακτικές της σύγχρονης δημοκρατίας -και στον συντονισμό της δράσης. Οι πολίτες αποκτούν στο νέο αυτό περιβάλλον, με την αξιοποίηση της πληροφορικής και των πολυμέσων, νέες ευκαιρίες να συμμετέχουν στα κοινά και να επηρεάζουν τις αποφάσεις στα ζητήματα που τους ενδιαφέρουν χωρίς τους φραγμούς των συνόρων της χώρας τους.

IV. Σημαντική είναι όμως η επίδραση των νέων τεχνολογιών για τη δραστηριοποίηση του πολίτη γενικότερα στο πλαίσιο του πολιτικού συστήματος και της δημοκρατίας. H αξιοποίησή τους προσφέρει πολλές νέες δυνατότητες για τη συμμετοχή του στη λειτουργία αφενός των εθνικών και των ευρωπαϊκών κομμάτων και αφετέρου των θεσμών. Οι εφαρμογές των νέων τεχνολογιών προσδίδουν στη δημοκρατία μία νέα διάσταση. Ενημέρωση, επικοινωνία, διαβούλευση, ψηφοφορίες και δημοψηφίσματα αποτελούν χαρακτηριστικές εκδηλώσεις της ηλεκτρονικής δημοκρατίας και υιοθετούνται είτε με τη μορφή πιλοτικών προγραμμάτων είτε με την ένταξή τους στο πολιτικό σύστημα. Οι εφαρμογές αυτές προσφέρουν με τη σειρά τους νέες ευκαιρίες στους πολίτες και αποβλέπουν όχι μόνον στην αντιμετώπιση της αποξένωσής τους από την πολιτική αλλά πολύ περισσότερο στην ενεργοποίησή τους για την αναμόρφωσή της.

H διάδοση της τεχνολογίας μπορεί να ενισχύσει λοιπόν πολύπλευρα τη θέση του πολίτη στη σύγχρονη δημοκρατία. Με την αξιοποίησή της εμπλουτίζεται η συμμετοχική και αναπροσδιορίζεται η αντιπροσωπευτική εκδοχή της. Αντιπροσωπευτική και συμμετοχική δημοκρατία αποκτούν, συν τω χρόνω, νέο περιεχόμενο με στοιχεία συναγωνιστικά κάποτε όμως και ανταγωνιστικά. Hδημιουργική αυτή διεργασία συμβάλλει στην αντιμετώπιση πολλών διαπιστωμένων ελλειμμάτων της δημοκρατίας μας και στην αναζωογόνησή της με επίκεντρο πάντοτε τον πολίτη.

«Η δημοκρατία και οι επιχειρήσεις ΜΜΕ»

Απόστολος Κακλαμάνης (πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων), εφ. Ελευθεροτυπία, 09/06/2002

Κεντρική αξία, αλλά και θεμελιακό δικαίωμα στη δημοκρατία, είναι η ελευθερία του τύπου η οποία αποτελεί και την προϋπόθεση όλων των πολιτικών δικαιωμάτων, όλων των πολιτικών ελευθεριών. Στις σημερινές όμως συνθήκες, οικονομικές και κοινωνικές κυρίως, δεν μπορεί να πραγματωθεί η ελευθερία του τύπου, χωρίς την υποδομή σοβαρής επιχειρηματικής οργάνωσης. Η υπόθεση του τύπου, και ιδιαίτερα του ηλεκτρονικού, είναι μια πολύπλοκη υπόθεση που κοστίζει ακριβά, που απαιτεί κεφάλαια σημαντικά και, σε τελική ανάλυση, προϋποθέτει επιχειρηματική οργάνωση. Εκτός από τους γραφιάδες, ο τύπος απαιτεί, τις τελευταίες δεκαετίες, και τον επιχειρηματία που επενδύει με μεγάλες καμπύλες κινδύνου.

Εμπορευματοποίηση

Τα ΜΜΕ, ωστόσο, δεν μπορεί να λειτουργούν μονοδιάστατα, ως πολιτιστικές βιομηχανίες που αποσκοπούν στη μεγιστοποίηση του κέρδους, ακόμα και με την παραπληροφόρηση και τον αποπροσανατολισμό των πολιτών, αλλά οφείλουν να σέβονται τους θεσπισμένους κανόνες της δημοκρατίας, υπηρετώντας το κοινωνικό σύνολο.

Δεν μπορεί να μετέρχονται τρόπους που συντείνουν στην ιδεολογική χειραγώγηση των πολιτών, στη μετατροπή τους σε παθητικούς καταναλωτές υποβαθμισμένων πολιτιστικών προϊόντων ή στον εθισμό τους στην αντίληψη της πολιτικής ως μιας πραγματικότητας ξένης προς τους πολίτες, που απλώς διαχειρίζεται κυνικά τα ζητήματα της πολιτείας και, γι' αυτό, πρέπει να απαξιώνεται.

Με άλλα λόγια, η συνεχώς διογκούμενη εμπορευματοποίηση των ΜΜΕ και η λειτουργία τους ως χώρου καλλιέργειας συλλογικών ψευδαισθήσεων διαστρέφει την αγωνιστική παράδοση της δημοσιογραφίας και την αξία του δημόσιου διαλόγου, που βασίζεται στην ορθολογική επιχειρηματολογία και στο σεβασμό της ιδιαιτερότητας των άλλων.

Αν η εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης είναι ένας βασικός κίνδυνος για το μέλλον της δημοκρατίας, ο άλλος είναι ο συγκεντρωτισμός και η αλληλεξάρτηση των βιομηχανιών του γραπτού και του ηλεκτρονικού τύπου, τόσο σε εθνικό, όσο και σε πλανητικό επίπεδο, και η δημιουργία εκδοτικών συγκροτημάτων που νέμονται, στο σύνολό της, την αγορά του εντύπου ή της ηλεκτρονικής εικόνας, ελέγχοντας το είδος, τη ροή, το περιεχόμενο και την ποιότητα της ενημέρωσης και της μαζικής επικοινωνίας.

Ενημερωμένος πολίτης

Η βασική εγγύηση της δημοκρατίας είναι ο ενημερωμένος πολίτης. Ολα τα άλλα, η δημοκρατία, οι εκλογές, τα ανθρώπινα δικαιώματα, παύουν να έχουν οποιαδήποτε αξία, εάν ο πολίτης δεν είναι ενημερωμένος.

-Στον μη ενημερωμένο πολίτη μπορούμε να περάσουμε τις πιο αυταρχικές, τις πιο αντιδραστικές, τις πιο οπισθοδρομικές αντιλήψεις, σαν την κορυφαία έκφραση της δημοκρατικής αρχής.

-Στον μη ενημερωμένο πολίτη μπορούμε να παρουσιάσουμε την πλέον επονείδιστη για το λαϊκό συμφέρον, για το εθνικό συμφέρον, πράξη, ως πράξη σωτηρίας του τόπου.

Κανένα δημοκρατικό αίτημα δεν ικανοποιείται χωρίς ενημερωμένο πολίτη. Η ενημέρωση των πολιτών είναι ένα από τα βάθρα της δημοκρατίας. Το επίπεδό της αποδεικνύει και το επίπεδο της δημοκρατίας, ενώ συμβάλλει στην όξυνση ή την άμβλυνση των κοινωνικών αντανακλαστικών.

Προσωπικώς, ανήκω σ' εκείνους που πιστεύουν ότι η δημοκρατία και η ελεύθερη ενημέρωση είναι αξίες αλληλένδετες και πως η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης αποτελεί τη βάση για τη διαμόρφωση της δημοκρατικής συνείδησης του πολίτη. Ανήκω, όμως, και στους πολιτικούς εκείνους που εγκαίρως επισήμαναν τον κίνδυνο της φαλκίδευσης αυτής της ελευθερίας από την ανεξέλεγκτη εισβολή στο χώρο της ενημέρωσης, κυρίως της ηλεκτρονικής, ενός τμήματος του οικονομικού κατεστημένου που επιμένει να αγνοεί και να περιφρονεί τους κανόνες της δημοκρατικής λειτουργίας και της κοινωνικής ηθικής.

Είναι πια συνηθισμένο το φαινόμενο επιχειρηματιών-κερδοσκόπων που χρησιμοποιούν ΜΜΕ, που ελέγχουν αμέσως ή εμμέσως και τα οποία είναι ελλειμματικά ως επιχειρήσεις, για να συναλλάσσονται, ακόμα και να εκβιάζουν την πολιτική, κομματική ή διοικητική γραφειοκρατία, άλλους επιχειρηματίες ή και απλούς πολίτες αδύναμους ν' αντισταθούν. Υπάρχουν πολλά πρόσφατα παραδείγματα και διαπιστώσεις που το επιβεβαιώνουν.

Τείχος αντίστασης

Δεν αρκούν, όμως, τα αντανακλαστικά λίγων ωρών ή ημερών, δεν αρκεί να υψώνουμε ένα τείχος διαμαρτυρίας και δυσφορίας απέναντι σε τέτοια φαινόμενα τη στιγμή που εμφανίζονται και, στη συνέχεια, «ευτυχείς και μακάριοι», να επιστρέφουμε στη χώρα των «λωτοφάγων». Νομίζω ότι έχει έρθει από καιρό η ώρα, όλοι μας, πολιτεία και δημοσιογραφικός κόσμος, πνευματική ηγεσία και λαός, να υψώσουμε ένα φράγμα αντίστασης απέναντι στην παρακμή και την ύβρη που απειλούν τη δημοκρατία και τα δικαιώματα των πολιτών. Είναι πια κοινός τόπος, αλλά αξίζει να το επισημαίνουμε συνεχώς, ότι, αν συνεχίσουμε να αδιαφορούμε για τα φαινόμενα αυτά, θα εξακολουθήσουν να «ανθίζουν» τα «άνθη του κακού». Θα εξακολουθούν να υφίστανται οι συνεχείς, συστηματικές και μεθοδευμένες προσπάθειες εξασθένισης και απαξίωσης των δημοκρατικών θεσμών από τις δυνάμεις εκείνες των ισχυρών επιχειρηματικών συμφερόντων που δεν ενδιαφέρονται για την ενημέρωση, αλλά, ελέγχοντας ταυτοχρόνως και κάποια ΜΜΕ, ισχυροποιούν περισσότερο τη θέση τους στην αγορά.

Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο την κυβέρνηση, δεν αφορά μόνο το κέντρο, αφορά ολόκληρο το πολιτικό σύστημα, αφορά και το κέντρο και την περιφέρεια. Ο τύπος πρωταγωνίστησε ιστορικά στη δημιουργία μιας σύγχρονης, δημοκρατικής, προοδευτικής κοινωνίας. Πρέπει να παραδεχθούμε ή, εν πάση περιπτώσει, να λάβουμε υπόψη το ενδεχόμενο ότι ο τύπος, ιδιαιτέρως ο ηλεκτρονικός, συμπρωταγωνιστεί, δυστυχώς, σήμερα και στη, μερική τουλάχιστον, αποδόμηση αυτής της σύγχρονης, πλουραλιστικής, προοδευτικής κοινωνίας, στη δημιουργία της οποίας -τονίζω ο τύπος πρωταγωνίστησε, οι μαχητές του, οι δημοσιογράφοι, στην πρώτη γραμμή, έδωσαν τη μάχη.

Ήταν ο δημοσιογράφος στην πρώτη γραμμή του αγώνα και συνεχίζει να είναι ο δημοσιογράφος -όχι «ο δημοσιογράφος» το πρώτο θύμα όλων των αυταρχικών και οπισθοδρομικών καθεστώτων και αντιλήψεων.

Ωστόσο, όσο οι επενδύσεις στον τύπο γιγαντώνονται, όσο η εμπορικότητα των ΜΜΕ, που θα αποφέρουν κέρδη και θα αποσβέσουν το κόστος των επενδύσεων, διευρύνεται, τόσο «πιέζεται» ο ρόλος των δημοσιογράφων.

Οι λειτουργοί του τύπου

Πιστεύω ότι είναι κοινή παραδοχή πως τα σημερινά ΜΜΕ παίζουν ρόλο στην πλήρη αποϊδεολογικοποίηση της ανθρώπινης κοινότητας. Δεν λένε, κατά κανόνα, ψέματα. Απλώς κατασκευάζουν αυτή την εικονική πραγματικότητα. Το τοπίο στα ΜΜΕ μπορεί να μοιάζει ζοφερό, θεωρώ όμως ιδιαίτερα θετικό το γεγονός πως οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι ανησυχούν και προτείνουν λύσεις, όπως η μείωση του χρόνου και η απαγόρευση των μετρήσεων τηλεθέασης των δελτίων ειδήσεων, πολλά από τα οποία τείνουν να είναι οπτικοποίηση των σκανδαλοθηρικών εφημερίδων, εμπορευματοποίηση των πληροφοριών, αναπαραγωγή πόνου και τρόμου, της πιο μίζερης εικόνας της ελληνικής κοινωνίας και, μάλιστα, ως κυρίαρχης, αν όχι αποκλειστικής. Αρκεί η αναζήτηση αυτή να καταλήξει σε τολμηρές αποφάσεις, θέτοντας τέλος στον κατήφορο.

Νομίζω ότι ήρθε η ώρα, οι δημοσιογράφοι να πάρουν τις τύχες του λειτουργήματός τους στα χέρια τους. Οι πρόσφατες κινητοποιήσεις του κλάδου έδειξαν ότι υπάρχει στους κόλπους τους έντονος προβληματισμός. Ας προχωρήσουν με τόλμη και αποφασιστικότητα για τη θέσπιση και τήρηση ενός νέου, πιο ολοκληρωμένου και σύγχρονου, κώδικα δεοντολογίας. Θέσπιση και τήρηση από τους ίδιους τους δημοσιογράφους, χωρίς κρατική ή εργοδοτική παρέμβαση.

Η περιφρούρηση της ελευθερίας της ενημέρωσης είναι υπόθεση των λειτουργών της οι οποίοι, επιτέλους, πρέπει να πάρουν συγκεκριμένες πρωτοβουλίες για την υπεράσπιση του χώρου τους και του ρόλου τους. Πρωτοβουλίες που θα ξεκινούν από την αυτοδέσμευση πάνω στις αρχές της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και θα καταλήγουν στη συνολική θωράκιση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος, θωράκιση συνδικαλιστική, ηθική και πνευματική, απέναντι στα συμφέροντα που επιδιώκουν να το μετατρέψουν σε όργανο προαγωγής ιδιοτελών σχεδιασμών και στη μειονότητα των απασχολούμενων στα μέσα μαζικής ενημέρωσης που, πρόθυμα, υποκύπτουν σ' αυτούς τους σχεδιασμούς.

Ακόμα κι αν τα «νούμερα» της τηλεθέασης αποτυπώνουν μια πραγματικότητα, το χρέος των εργαζομένων στα ραδιοτηλεοπτικά μέσα είναι να προσπαθήσουν να αποτρέψουν αυτή την πραγματικότητα. Πρέπει να γίνουν πρωταγωνιστές μιας ρήξης με την παθητικοποίηση, την εξαχρείωση και την υποταγή στην ευτέλεια.

Κανείς άλλος δεν μπορεί να επιβάλει τη στροφή των ραδιοτηλεοπτικών παραγωγών στην ενημέρωση και την εξύψωση του πνευματικού επιπέδου των πολιτών. Αυτά δεν γίνονται ούτε με νόμους, ούτε με καταναγκασμό, ούτε με λογοκρισία κάθε είδους. Οι ίδιοι οι δημοσιογράφοι κι ο απλός τηλεθεατής μπορούν ν' αντισταθούν, καθώς και το ΕΣΡ, που με τη νέα σύνθεσή του, πιστεύω ότι θα έχει τα «κότσια», αλλά και τη στήριξη όλων μας, όπως οφείλουμε, για να θέσει τους επιβαλλόμενους φραγμούς, να σταματήσει αυτή την κατολίσθηση.

Η υπονόμευση της ψήφου

Χρήστος Γιανναράς, εφ. Καθημερινή, 13/6/1999

Ακόμα και πολίτες με παραμελημένη έως νωθρή τη σκέψη και την κρίση τους πρέπει να διερωτηθούν: Γιατί τα κόμματα ξοδεύουν σε κάθε προεκλογική εκστρατεία τόσο μεγάλα ποσά χρημάτων; Γιατί πλημμυρίζει γιγαντοαφίσες η χώρα, διαφημιστικές παρεμβολές κάθε τηλεοπτικό πρόγραμμα, πανάκριβο έντυπο υλικό κάθε σπίτι;

Ακόμα και πολίτες με ελάχιστα έως καθόλου γυμνασμένη τη σκέψη και την κρίση τους μάλλον εύκολα θα βρουν την απάντηση: Δεν θα ξοδεύονταν τόσα χρήματα, αν δεν ήταν σίγουρο ότι ένας αριθμός ψηφοφόρων, αποφασιστικός για το εκλογικό αποτέλεσμα, ψηφίζει όχι με τη δική του σκέψη και κρίση αλλά ανάλογα με τη διαφημιστική πλύση εγκεφάλου που θα υποστεί. Ότι μια μεγάλη μερίδα ψηφοφόρων διαμορφώνει κομματική προτίμηση με βάση συναισθηματικές μόνο παρορμήσεις ή «καταναγκασμούς επανάληψης», όπως θα έλεγαν οι ψυχολόγοι. (…)

Τα τεράστια ποσά για διαφήμιση κομμάτων και υποψηφίων σε κάθε προεκλογική περίοδο είναι απτή απόδειξη ότι η επιλογή αυτών που θα κυβερνήσουν τη χώρα (ή θα την εκπροσωπήσουν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) εξαρτάται αποφασιστικά από συμπολίτες μας ανίκανους να σκεφτούν και να κρίνουν. Η διαχείριση ζωτικών συλλογικών μας προβλημάτων, το ψωμί, η δουλειά, η αξιοπρέπεια η δική μας και των παιδιών μας, κρίνονται από επιλογές ανθρώπων που αποφεύγουν ασυνείδητα την ευθύνη της σκέψης, της κρίσης, των συνεπειών της προσωπικής απόφασης.

Δεν πρόκειται για αναπόφευκτο μειονέκτημα της δημοκρατίας αλλά για μεθοδευμένη κατάλυση των όρων λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η δημοκρατία (τουλάχιστον στην περίπτωση του αντιπροσωπευτικού συστήματος με καθολικό το δικαίωμα της ψήφου) προϋποθέτει την αναγνώριση και το σεβασμό της υπεύθυνης σκέψης και κρίσης κάθε πολίτη όχι τη θεσμοποιημένη υπονόμευσή της, όχι την έντεχνη υφαρπαγή της ψήφου. Η προπαγανδιστική πλύση εγκεφάλου των ψυχολογικά ευάλωτων ή νοητικά ασθενέστερων πολιτών είναι η τακτική των ολοκληρωτικών καθεστώτων, δεν μπορεί ναι είναι θεσμός της δημοκρατίας. (…)

Τα νέα αφεντικά του πλανήτη

Εφ. Τα Νέα (Le Monde), 30/9/1999

Είναι εκατό και επιβάλλουν τον δικό τους νόμο στην παγκόσμια οικονομία. Με επικεφαλής την General Εlectric, τη Ford και τη Shell, οι εκατό αυτές εταιρείες είναι τα νέα αφεντικά του κόσμου, με κύκλο εργασιών 2,1 τρισεκατομμυρίων δολαρίων. Ακόμα και τα Ηνωμένα Έθνη εκφράζουν πια την ανησυχία τους για την ισχύ και την επιρροή τους.

Τη στιγμή που ο Γάλλος πρωθυπουργός Λιονέλ Ζοσπέν διαβεβαιώνει ότι η «παγκοσμιοποίηση δεν καθιστά ανίσχυρα τα κράτη», έρχεται να τον διαψεύσει η έκθεση για τις διεθνείς επενδύσεις της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (Cnuced), αποδεικνύοντας την τεράστια ισχύ των κυρίαρχων βιομηχανικών και επιχειρηματικών ομίλων της παγκοσμιοποίησης. Είναι εκατό και με επικεφαλής την General Εlectric, τη Ford και τη Shell είναι τα νέα αφεντικά του κόσμου. Με δραστηριότητες σε όλο τον κόσμο επιβάλλουν τις απόψεις τους και είναι, όπως υπογραμμίζει η έκθεση της Cnuced, «η κινητήριος δύναμη του συστήματος της παγκοσμιοποιημένης παραγωγής».

Κατά τις εκτιμήσεις της Cnuced, οι μεγάλες αυτές εταιρείες που είναι στην συντριπτική τους πλειονότητα αμερικανικές και ευρωπαϊκές, έχουν στο εξωτερικό ενεργητικό ύψους 1,8 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, απασχολούν έξι εκατομμύρια εργαζομένους σε όλο τον κόσμο και πραγματοποιούν κύκλο εργασιών 2,1 τρισεκατομμυρίων δολαρίων.

Εκτός από αυτούς τους κολοσσιαίους ομίλους, η Cnuced καταγράφει άλλες 60.000 διακρατικές εταιρείες, οι οποίες στηρίζονται σε 300.000 και πλέον θυγατρικές στο εξωτερικό. «Αντιπροσωπεύουν το 25% της παγκόσμιας παραγωγής. Το 1998, μόνο οι θυγατρικές του εξωτερικού πραγματοποίησαν συνολικά κύκλο εργασιών ύψους 11 τρισεκατομμυρίων δολαρίων σε σύγκριση με τα 7 τρισεκατομμύρια δολάρια των διεθνών εξαγωγών», υπογραμμίζει η έκθεση.

Το 1998, οι άμεσες επενδύσεις στο εξωτερικό ­ εργαλείο της παγκοσμιοποίησης της παραγωγής ­ ανήλθαν σε 64 δισεκατομμύρια δολάρια, σημείωσαν δηλαδή αύξηση κατά 39% σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Κρίση στην Ασία, ύφεση στην Ιαπωνία, κατάρρευση στη Ρωσία, τίποτε δεν κατόρθωσε να σταματήσει αυτές τις εταιρείες από την ξέφρενη αναζήτηση της παγκοσμιοποίησης.

Αντιθέτως, προσαρμόστηκαν αμέσως στις περιστάσεις: τη στιγμή που οι αναπτυσσόμενες χώρες δέχονταν το 1997 το 37% των διεθνών επενδύσεων, τον περασμένο χρόνο δεν έλαβαν παρά μόνο το 25%. Η μεγάλη ροή ξένων κεφαλαίων έγινε μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής. Σχεδόν τα δύο τρίτα των κεφαλαίων που επενδύθηκαν τον περασμένο χρόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες προέρχονταν από την Ευρώπη, ενώ το 55% των αμερικανικών επενδύσεων κατευθύνθηκε προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αιτία αυτής της θεαματικής αύξησης είναι το κύμα των συγχωνεύσεων, που διευρύνεται και στις δύο ακτές του Ατλαντικού. Συγχωνεύσεις όπως της Daimler-Βenz με την Chrysler ή της ΒΡ με την Αmoco δημιουργούν πρωτόγνωρους γίγαντες. Η ιδιωτικοποίηση του δημοσίου τομέα, η απελευθέρωση των προστατευμένων άλλοτε αγορών και η ενίσχυση του ανταγωνισμού εξηγούν αυτή την ευρεία αναδιοργάνωση της παραγωγής. Επεκτεινόμενες στις δυτικές χώρες, οι μεγάλες εταιρείες εγκαταλείπουν τα αναπτυσσόμενα κράτη. Ανάμεσα στις πλούσιες και τις φτωχές χώρες το χάσμα διευρύνεται διαρκώς. Ορισμένες μάλιστα περιοχές αποκλείονται εντελώς. Η αφρικανική ήπειρος δεν έλαβε τον περασμένο χρόνο παρά το 1,3% των διεθνών επενδύσεων. Η Ασία, ευνοούμενη στο παρελθόν των μεγάλων εταιρειών, είδε τις ξένες επενδύσεις να μειώνονται κατά 11%, λόγω της οικονομικής κρίσης που σοβεί στην περιοχή.

Αυτή η αδιαφορία των μεγάλων εταιρειών απέναντι στις αναπτυσσόμενες χώρες προκαλεί την ανησυχία της Cnuced, η οποία επισημαίνει ότι η προσέλκυση των ξένων επενδύσεων είναι απαραίτητη, αλλά «όχι υπό οποιουσδήποτε όρους». Η πολιτική του laissez-faire, η οποία εφαρμόστηκε από αρκετές χώρες για να προσελκύσουν τις μεγάλες εταιρείες, αποδείχτηκε περισσότερο καταστρεπτική από ευεργετική. Επιπλέον, η στρατηγική που βασίζεται στο χαμηλό εργατικό κόστος φθάνει γρήγορα στα όρια της. «Η φθηνή εργασία εξακολουθεί να δίνει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, αλλά η σημασία της μειώνεται. Επιπλέον, δεν αποτελεί βάση για διαρκή ανάπτυξη», επισημαίνει η Cnuced, η οποία υπογραμμίζει ότι σημαντικό στοιχείο αναδεικνύεται πλέον η κατάρτιση και η ποιότητα της εργατικής δύναμης, οι υπηρεσίες και η υποδομή, και τα δίκτυα διανομής.

«Στο πλαίσιο της φιλελευθεροποίησης και της παγκοσμιοποίησης, οι χώρες έχουν ελάχιστα περιθώρια ελιγμών για να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των εταιρειών ­ εθνικών και ξένων», παραδέχεται ο Ρούμπενς Ρικουπέρο, γενικός γραμματέας της Cnuced. Απαλλαγμένες από τα όποια διοικητικά εμπόδια και ξέροντας ότι αποτελούν τους απαραίτητους μοχλούς της οικονομίας, οι μεγάλες διεθνείς εταιρείες γνωρίζουν ότι εναπόκειται στη θέλησή τους να λάβουν υπόψη τους τα συμφέροντα των χωρών όπου έχουν επεκταθεί. Το ερώτημα είναι αν θα δεχθούν να αναλάβουν αυτή την κοινωνική ευθύνη τους. «Αν οι εταιρείες κολοσσοί δεχθούν αυτή την πρόκληση, θα συμβάλουν σε μια διαδικασία παγκοσμιοποίησης η οποία θα είναι λιγότερο επιρρεπής σε κρίσεις.

Προϋποθέσεις-Χαρακτηριστικά Δημοκρατίας κατά Θουκυδίδη

Θουκυδίδης, Β’, 37, μτφρ. Α. Γεωργοπαπαδάκος, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1985

Έχουμε πολίτευμα που δεν αντιγράφει των άλλων τους νόμους, αλλά πιο πολύ είμαστε εμείς παράδειγμα σε μερικούς παρά μιμητές τους. Και έχει τούτο το πολίτευμα το όνομα δημοκρατία, γιατί δε διοικούν οι λίγοι αλλά οι περισσότεροι· κι είναι όλοι οι πολίτες μπροστά στους νόμους ίσοι για τις ιδιωτικές τους διαφορές. για την προσωπική όμως ανάδειξη και τις τιμές, κατά πώς ξεχωρίζει καθένας σε κάτι, προτιμιέται στα δημόσια αξιώματα πιο πολύ γιατί είναι ικανός παρά γιατί τον ανάδειξε ο κλήρος· ούτε πάλι κάποιος, επειδή είναι φτωχός, κι ενώ μπορεί να κάνει κάτι καλό στην πολιτεία, εμποδίζεται απ’ αυτή την ασήμαντη κοινωνική του θέση. Κι όχι μονάχα στη δημόσια ζωή μας ζούμε ελεύθεροι, αλλά και στις καθημερινές μας σχέσεις είμαστε γλιτωμένοι από την καχυποψία μεταξύ μας και δε θυμώνουμε με το γείτονά μας, αν κάνει κάτι κατά πώς τον ευχαριστεί, ούτε παίρνουμε απέναντί του το ύφος του ενοχλημένου, πράγμα που μπορεί βέβαια να μην τον βλάφτει σίγουρα όμως τον στεναχωρεί. κι ενώ στην ιδιωτική μας ζωή δεν ενοχλούμε ο ένας τον άλλο, στα δημόσια πράγματα δεν κάνουμε παρανομίες από εσωτερική προπάντων παρόρμηση, υπακούοντας στους κάθε φορά άρχοντές μας και στους νόμους, ιδιαίτερα σε κείνους απ’ αυτούς που έχουν ψηφιστεί για την προστασία των αδικημένων και σ’ όσους, αν και άγραφοι, όμως φέρνουν ντροπή αναμφισβήτητη στους παραβάτες.

Προϋποθέσεις-χαρακτηριστικά Δημοκρατίας κατά Διαμαντόπουλο

Δ.Π. Διαμαντόπουλος, Λεξικό βασικών εννοιών, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 198811, σελ. 128

- Η βασικότερη προϋπόθεση για τη λειτουργία μιας δημοκρατίας είναι η υπεύθυνη συμμετοχή όλων στα κοινά. Ο κάθε πολίτης έχει υποχρέωση να μετέχει στις διαδικασίες εκείνες που διασφαλίζουν το δημοκρατικό πολίτευμα. Γι’ αυτό και ο Περικλής τόνισε πως αυτός που δεν αναμιγνύεται στα ζητήματα της πόλης είναι άχρηστος πολίτης και όχι φιλήσυχος. (Θουκυδίδης, Β’, 40: Μόνοι γὰρ τὸν μηδὲν τῶνδε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα ἀλλὰ ἀχρεῖον νομίζομεν)

- Μια άλλη βασική προϋπόθεση είναι η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Δεν υπάρχει δημοκρατία, όταν δε λειτουργούν οι δημοκρατικοί θεσμοί (καταστατικοί νόμοι, Σύνταγμα) ούτε όταν υπάρχουν δημοκρατικοί θεσμοί και δεν υπάρχει δημοκρατικό ήθος, σωστή δημοκρατική συμπεριφορά έναντι των συμπολιτών και του κράτους. Το μέσο σύνδεσης πολίτη-κράτους είναι ο διάλογος.

- Άλλοι λόγοι που εξασφαλίζουν την εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας είναι η εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος καθώς και η δημιουργία κράτους δικαίου. Το κράτος του δικαίου υπάρχει, όταν τηρείται σε κάθε περίπτωση ο νόμος.

- Σε μια γενικότερη θεώρηση η δημοκρατία είναι τρόπος ζωής τόσο στη σκέψη όσο και στη συμπεριφορά του ατόμου. Τα άτομα που πιστεύουν σε δημοκρατικές αρχές γνωρίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους. αγωνίζονται να αποκτήσουν υψηλό ήθος και συναισθάνονται την ευθύνη τους. Επιδιώκουν εξάλλου την πνευματική καλλιέργεια μέσα στα πλαίσια μιας δημοκρατικής παιδείας.

- Με το πνεύμα αυτό ο Άγγελος Τερζάκης τονίζει: «Οι δεσμοί της δημοκρατίας με την πνευματική καλλιέργεια είναι στενοί, περισσότερο στενοί παρά σε οποιοδήποτε άλλο πολίτευμα. Δημοκρατία χωρίς ώριμους γι’ αυτήν πολίτες δεν μπορεί να νοηθεί. Απ’ όλα τα πολιτεύματα αυτή και μόνο ενδιαφέρεται πραγματικά για την πνευματική καλλιέργεια των πολιτών της. Ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη ενός ελεύθερου και μαζί υπεύθυνου στοχασμού. Γιατί το θέλει η δημοκρατία; Επειδή μόνο τέτοιας λογής πολίτες μπορούν να γίνουν στέρεο βάθρο της».

- Βασικά η δημοκρατία δεν είναι προσφορά, δώρο από τη φύση, αλλά αγώνισμα. Γι’ αυτό και είναι ένα αρκετά ευαίσθητο πολίτευμα. γιατί στηρίζεται στην ελεύθερη βούληση των πολιτών. Για να ριζώσει όμως και να ευδοκιμήσει χρειάζεται μια συνεχής επαγρύπνηση και μια αδιάκοπη άσκηση του δημοκρατικού ήθους.

Η λειτουργία της δημοκρατίας

Σωκράτης Γκίκας, Κοινωνιολογικά προβλήματα, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 1994, σελ. 145-148

Η δημοκρατία έχει αξιολογηθεί ως το καλύτερο πολίτευμα. Είναι το πολίτευμα εκείνο που στηρίζεται στη «βούληση των πολλών» και στα αιτήματα της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ισότητας όλων των πολιτών. Ενώ όμως η δημοκρατία είναι το ιδανικότερο πολίτευμα, δεν μπορούμε να πούμε <πάντα> το ίδιο και για τον τρόπο λειτουργίας του. Στη λειτουργία της δημοκρατίας αντικατοπτρίζονται όλες οι ατέλειες που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία. Και όμως το πολίτευμα αυτό δεν είναι δυνατό να λειτουργήσει παρά μόνο κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις. Αναφέρουμε μερικές απ’ αυτές.

α’. Για να λειτουργήσει η δημοκρατία, είναι ανάγκη τα κόμματα να εκπροσωπούν πραγματικές κοινωνικές τάσεις που εκδηλώνονται στην κοινωνία και να μην είναι κόμματα προσώπων που έχουν μεταβάλει την πολιτική σε αυτοσκοπό και σε μέσο ανάδειξής τους. Πρέπει με άλλα λόγια τα κόμματα να είναι κόμματα αρχών και συγκεκριμένων κοινωνικών κατευθύνσεων και όχι κόμματα προσώπων. Κανείς βέβαια δεν μπορεί να απαιτήσει από τους πολιτικούς να παραιτηθούν από τις πολιτικές φιλοδοξίες τους. Η φιλοδοξία είναι εκείνη που τους σπρώχνει στην πολιτική. Θα απαιτούσε όμως κανείς αυτή τη φιλοδοξία τους να την κάνουν ωφέλιμη για το κοινωνικό σύνολο.

β’. Η δημοκρατία είναι αδύνατο να λειτουργήσει σε κοινωνίες με οξύ κοινωνικό πρόβλημα και μεγάλη εξαθλίωση του πληθυσμού. Η οικονομική εξαθλίωση οδηγεί στη μορφωτική υπανάπτυξη, καλλιεργεί τη μοιρολατρία, εμποδίζει την πολιτική ωρίμανση. Σε υπανάπτυκτες χώρες η οικονομική δύναμη που είναι συγκεντρωμένη στα χέρια μιας τάξης καταπιέζει τη δημοκρατία, την απειλεί κάθε στιγμή. Αλλά και η πολιτική ζωή αποκτά μοιραία οικονομικό χαρακτήρα. Οι πολιτικοί δεν αντιπροσωπεύουν σε τέτοιες κοινωνίες τη λαϊκή θέληση, αλλά είναι προσκολλημένοι στα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα κι αυτά υπηρετούν. Από το άλλο μέρος οι ψήφοι δεν προσφέρονται ελεύθερα, αλλά αγοράζονται με ανταλλάγματα, με μικρές ή μεγάλες εξυπηρετήσεις των ψηφοφόρων πολιτών από τους πολιτευόμενους.

γ’. Η έλλειψη πολιτικής ωριμότητας και πολιτικής συνείδησης από την πλευρά των πολιτών καταστρέφει το νόημα της δημοκρατίας. Πολίτες που ψηφίζουν από τυφλό φανατισμό ή παρασύρονται από στιγμιαίες δημαγωγίες δεν υπηρετούν καμιά δημοκρατία. Πρέπει να γνωρίζουν και να είναι σε θέση να κρίνουν πολιτικά προγράμματα και να ρυθμίζουν τις επιλογές τους ύστερα από τη γνώση αυτή.

δ’. Στην πολιτική ζωή υπάρχει πάντοτε κι ο δόλος. Αυτός έγκειται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει πάντα γνήσια αντιπροσώπευση των κοινωνικών τάξεων από την πλευρά των πολιτικών. Οι πολιτικοί εμφανίζονται ότι άλλους εκπροσωπούν και άλλων συμφέροντα υπηρετούν στην πραγματικότητα. Ο λαός πρέπει να εξασκηθεί στο να διακρίνει πάντα τον «πολιτικό δόλο», το δόλο των πολιτικών, να πάψει να είναι εύπιστος ή αφελής. Πρέπει να αποκτήσει πολιτική ευφυία, να μην πέφτει θύμα πολιτικής απάτης.

ε’. Τη δημοκρατία καταστρέφει ο κομματισμός. Ένα κόμμα που ανεβαίνει στην εξουσία ξεχνά ότι έχει καθήκον να φροντίζει για τις ανάγκες ολόκληρου του λαού και ενδιαφέρεται ιδιαίτερα να προωθεί σε δημόσιες θέσεις (καίριες ή μη) αποκλειστικά ή κυρίως τους οπαδούς του.

Ϛ’. Επειδή η δημοκρατία δεν είναι άμεση αλλά πάντοτε έμμεση και η πλειοψηφία κυβερνά μέσω αντιπροσώπων, είναι αναγκαίος ο συνεχής έλεγχος των αντιπροσώπων και η εξάρτησή τους από τη λαϊκή θέληση. Αυτό γίνεται δυνατό όχι μόνο με την αλλαγή σε τακτά διαστήματα των κυβερνήσεων αλλά και με τη συμμετοχή του λαού στην έγκριση βασικών νόμων, όπως υποστήριξε ο Ρουσσό και όπως γίνεται σε ορισμένες χώρες (δημοψηφίσματα). Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο θα αποφευχθεί το κωμικό φαινόμενο να ασκεί τα πολιτικά του δικαιώματα ο λαός μια φορά κάθε τέσσερα χρόνια, δηλαδή την ημέρα των εκλογών, κάτι που είναι καθαρή νοθεία του δημοκρατικού πολιτεύματος, απάτη και επίφαση δημοκρατίας.

Στην εποχή μας η δημοκρατία περνά κρίση και πολύ λίγες χώρες έχουν πραγματικό δημοκρατικό πολίτευμα. Αυτό συμβαίνει όχι τόσο γιατί η δημοκρατία είναι ελαττωματικό πολίτευμα, όσο γιατί απουσιάζουν οι προϋποθέσεις της λειτουργίας της. Πάντως καμιά κρίση της δημοκρατίας δε δικαιολογεί την αντικατάστασή της με ολοκληρωτικά πολιτεύματα. Οι καταλυτές της δημοκρατίας προέρχονται από την τάξη των εχθρών της και όχι από κείνους που θέλουν τάχα να τη σώσουν.

Γενικά η δημοκρατία είναι ανάγκη να προστατεύεται από τους εχθρούς της και να καλλιεργείται σε βάθος. Θεμέλιο της δημοκρατίας είναι η δημοκρατική αγωγή των πολιτών. Και δημοκρατική αγωγή δεν είναι η θεωρητική πολιτική διαπαιδαγώγηση αλλά ο δημοκρατικός τρόπος ζωής και σκέψης που πρέπει να εφαρμόζεται στην οικογένεια και το σχολείο. Η δημοκρατική συνείδηση πρέπει να γίνει βαθύ βίωμα του καθενός. Περιλαμβάνει το σεβασμό του άλλου, της γνώμης, της ελευθερίας και της προσωπικότητάς του. Η δημοκρατία είναι πίστη στην ισοτιμία όλων των ατόμων.

Όπου επικρατεί αυταρχικότητα, όπου τονίζεται η έννοια της αυθεντίας και οι άρχοντες μεταβάλλονται σε ταμπού, εκεί δεν υπάρχει δημοκρατία. Όπου γίνεται λόγος για «επίσημους», «ανωτέρους» κ.λπ., καταλύεται η έννοια της ισότητας όλων των πολιτών και υπονομεύεται το ψυχολογικό υπόβαθρο της δημοκρατίας. Η δημοκρατία πιστεύει βέβαια στην έννοια της προσωπικότητας, αλλά και ο πιο άξιος πολιτικός πρέπει να είναι διατεθειμένος να μεταβληθεί σε απλό πολίτη, όταν χρειαστεί. Όλα αυτά δε σημαίνουν ισοπέδωση και κοινωνικά επιβλαβή ισοπεδωτισμό.

Ο λαός δεν είναι μια ανώριμη μάζα, όπως υποστήριξαν ορισμένοι κι ανάμεσα σ’ αυτούς ο Ηράκλειτος, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας κ.ά. Καμιά πνευματική αριστοκρατία δε θα μπορούσε να κυβερνήσει σωστά χωρίς τη συμμετοχή του λαού. Και προπάντων καμιά εκλεκτή μειοψηφία δε θα ήταν διατεθειμένη να υποστηρίξει ή διασφαλίσει τα δικαιώματα και τα συμφέροντα του λαού. Αυτό μπορεί να το κάνει μόνο ο ίδιος ο λαός και όχι κάποιος άλλος για λογαριασμό του. Πάνω σ’ αυτή τη βασική σκέψη στηρίζεται η δημοκρατία. η οποία κατά τα άλλα δεν υποστηρίζει ότι οι κοινοί πολίτες είναι γνώστες της πολιτικής επιστήμης ή ότι έχουν ηγετικές ικανότητες. Οι πολιτικοί πρέπει να σέβονται τα δικαιώματα και τα συμφέροντα του λαού, να είναι ειλικρινείς απέναντί του, να μην τον προδίδουν, να μην τον εξαπατούν, να μην τον κολακεύουν. Η δημοκρατία κινδυνεύει όχι μόνο από τις ανεπάρκειες και τα λάθη του λαού αλλά και από τα λάθη και το μειωμένο πολιτικό ήθος των πολιτικών.

Η δημοκρατία είναι ένα ευαίσθητο πολίτευμα και πρέπει όλοι να την προσέχουμε και να τη φροντίζουμε. Και να μην ξεχνάμε ότι οι εχθροί της καραδοκούν. Είναι οι νοσταλγοί άλλων πολιτευμάτων, αναιρετικών της δημοκρατίας. Είναι επίσης οι οπαδοί ακραίων πολιτικών συστημάτων, που είναι εχθροί της μετριοπάθειας, της ελευθερίας, της πολιτικής ισότητας και προπάντων εχθροί και περιφρονητές του λαού, που θέλουν να τον μεταβάλουν από υποκείμενο σε αντικείμενο της εξουσίας, να κυβερνούν ερήμην του και κάτι χειρότερο να τον καταπιέζουν και να τον τρομοκρατούν.

Ηλεκτρονική δημοκρατία

Χρήστος Προυκάκης-Θωμάς Τσάτσης, Ηλεκτρονική δημοκρατία, εφ. Ελευθεροτυπία, 6/2/95

Μια πρωτοποριακή εφαρμογή από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο φιλοδοξεί να μας οδηγήσει πίσω στην εποχή της άμεσης δημοκρατίας, της άμεσης δηλαδή συμμετοχής στα κοινά, αλλά και ταυτόχρονα να μας εκτοξεύσει προς το μέλλον, σε μία εξιδανικευμένη μορφή συμμετοχικής κοινωνίας. Τότε που οι πολίτες θα μπορούν να εκφράζονται για κάθε ζήτημα, να παίρνουν θέση, να κάνουν φανερή την παρουσία τους αλλά και τη βούλησή τους μέσα από την ψήφο-επιλογή.

Πριν από 2.500 χρόνια η δημοκρατία από μια ιδέα γινόταν πράξη, απλή, καθημερινή, ουσιαστική, προνόμιο και υποχρέωση για τους συγκριτικά ελάχιστους πολίτες της Αθήνας. Ωστόσο η άμεση δημοκρατία μεταβλήθηκε μέσα από τις ιστορικές συγκυρίες σε έμμεση, την αντιπροσωπευτική. Χάθηκε η έννοια της αμεσότητας μέσα από την προσαρμογή, ίσως και να παραμερίστηκε-και είναι αυτός ακριβώς ο κρίκος που το ελληνικό σύστημα «Περικλής», ηλεκτρονικό δίκτυο, μηχανισμός ψηφοφορίας αλλά και φιλοσοφία για περισσότερη δημοκρατία, φιλοδοξεί να αποκαταστήσει. Με την καλή θέληση όλων αλλά κυρίως της ίδιας της εξουσίας.

Η αδυναμία να διατυπώνει δημόσια ο πολίτης την άποψή του για κάθε θέμα που θεωρεί σημαντικό αλλά και η επιχειρούμενη ώθησή του στην ιδιώτευση μέσα από την παθητική και επομένως μονόδρομη «συμμετοχή» του στα τηλεοπτικά πράγματα είναι ίσως οι δύο περισσότερο σημαντικές αδυναμίες της «καθημερινής» δημοκρατίας. Αιτήματα, σκέψεις, προτάσεις, το θυμικό που δε σχηματοποιείται σε άποψη, όλα υπάρχουν άφθονα, όχι μόνο σε μεμονωμένες περιπτώσεις πολιτών αλλά και σε κοινωνικές ομάδες. Το ξέρουμε άλλωστε: ο λαός μας πιέζεται αφόρητα να πει τη γνώμη του για κάθε τι. Μόνο που η καθημερινή συστηματοποιημένη διέξοδος δεν υπάρχει. Έκλεισε από τη σύγχρονη πραγματικότητα που οδήγησε την άμεση δημοκρατία στο μετασχηματισμό μετατρέποντάς την από αναγκαία πράξη σε ζητούμενο. Ίσως μάλιστα έπρεπε να περάσουν αυτά τα 2.500 χρόνια, να βιώσουμε τις διαδοχικές προσαρμογές της στα εκάστοτε δεδομένα της εποχής, για να γυρίσουμε πίσω με πλοηγό την τεχνολογία και τα εργαλεία που προσφέρει.

Η σκέψη πίσω από το σύστημα «Περικλής» ακούγεται σχεδόν αυτονόητη, ίσως μάλιστα και η φιλοσοφία της στην κλίμακα των εκατομμυρίων κατοίκων να προϋπήρξε της πρόθεσης, δεν ήταν δυνατόν όμως να υποστηριχτεί, γιατί δεν υπήρχε το τεχνολογικό υπόβαθρο-οι υπολογιστές, τα δίκτυα, το λογισμικό-, αυτό το τρένο που μας οδηγεί στον επόμενο αιώνα, με εφόδια ελπίζουμε καταξιωμένα και ανθεκτικά. Το σύστημα λοιπόν αυτό, όταν λειτουργήσει στα πρώτα βήματά του σε δύο δήμους, του Αργοστολίου στην Κεφαλονιά και των Αγίων Αναργύρων στην Αττική, θα προσφέρει στους δημότες και τη δημοτική αρχή το μέσο για να γίνει πράξη η επιθυμία κάθε πολίτη σε ένα δημοκρατικό σύνολο: τη συμμετοχή στα κοινά μέσα από μια διαδικασία αμφίδρομης επικοινωνίας.

Ο πολίτης ψηφίζει για όσα θέματα αφορούν το δήμο και η αρχή, με βάση το αποτέλεσμα, θα υποχρεούται να υλοποιήσει. Παράλληλα ο πολίτης-μονάδα αλλά και μικρές κοινωνικές ομάδες θέτουν προς προβληματισμό, συζήτηση και πιθανή υλοποίηση ζητήματα, χρησιμοποιώντας και πάλι το ηλεκτρονικό δίκτυο και τις συσκευές του. Η προσέγγιση σ’ ένα τόσο δύσκολο βήμα για την άμεση πολύπλευρη συμμετοχή, τη δραστηριοποίηση και επομένως την εμπλοκή στα κοινά μπορεί να ακούγεται θετική, έτσι όπως περιγράφεται και ένα σενάριο πριν γίνει ταινία, ωστόσο τίθεται το ερώτημα πόσο μπορεί να είναι εφικτό στην πράξη. Και αν ναι, ποιες κολοσσιαίες αλλαγές για τις αντιλήψεις μας, το πολίτευμα, τη λειτουργία της δημοκρατίας, τη μορφή του Συντάγματος, την ίδια την υπόσταση της πολιτείας φέρνει μαζί του; Το ερώτημα δεν είναι ρητορικό ούτε και θα μπορούσε, γιατί τα πρώτα βήματα στην υλοποίηση και εγκατάστασή του ήδη γίνονται.

Ο δήμαρχος Αγίων Αναργύρων είναι σαφής στην απάντησή του: «Εκείνο που μας απασχόλησε ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια ως δημοτική αρχή είναι τα ζητήματα ενημέρωσης και συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες και τις αποφάσεις που λαμβάνει ο δήμος. Νομίζω ότι το πρόγραμμα μπορεί να αποτελέσει την απαρχή για τη λύση του τεράστιου προβλήματος, δηλαδή της ενημέρωσης και της συμμετοχής, σε συνδυασμό με ό,τι συνεπάγονται αυτά τα δύο στοιχεία που θεωρούμε ιδιαίτερα σοβαρά. Το κρίσιμο θέμα,», συνεχίζει ο κύριος Ταμπακίδης, «δηλαδή εκείνο στο οποίο θέλουμε να δώσουμε κάποια λύση, είναι το γεγονός ότι ο πολίτης παραμένει αμέτοχος για ό,τι συμβαίνει γύρω του. Όσοι διοικούν έχουν τη μεγάλη ευθύνη και πρέπει να "αποκεντρώσουν" την εξουσία από τους διοικούντες προς τους διοικουμένους»...

«Μέσα στα δημοκρατικά πολιτεύματα, που έχουν διαμορφωθεί ιστορικά, εξελισσόμενα στη σημερινή μορφή της δημοκρατίας, όσο κι αν εκτιμάται ότι αυτή αναπτύχθηκε, η άμεση δημοκρατία παραμένει ζητούμενο», θα πει ο βουλευτής του ΠΑΣΟΚ Θ. Κοκελίδης. «Και ο "Περικλής" φιλοδοξεί να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα που απασχολούν όχι τους θεωρητικούς των πολιτικών συστημάτων και την ακαδημαϊκή κοινότητα πλέον αλλά το σύνολο σχεδόν της κοινωνίας μας.

Οι επιπτώσεις από την εφαρμογή του δικτύου θα είναι πολλές, αλλά γίνεται σαφές ότι με την εφαρμογή του δρομολογούνται διαδικασίες διαμόρφωσης συνείδησης ευθύνης στο σύνολο της κοινωνίας, μεγαλύτερης συμμετοχής στις διαδικασίες των κοινών, ένταση του ελέγχου των πολιτικών από τους πολίτες-πράγμα που μπορεί να οδηγήσει και στην εξυγίανση της πολιτικής ζωής-με τις αυξημένες απαιτήσεις τους...

Θα δρομολογηθούν τέλος (και τούτο είναι το αρνητικό) εξελίξεις και όροι αποτροπής της εμβάθυνσης της δημοκρατίας κατά την ενίσχυση του άμεσου χαρακτήρα της, εφόσον αυτή θα πρέπει για την ανάπτυξή της να συγκρουστεί με οποιαδήποτε οργανωμένα ή μη συμφέροντα».

Για το ενδεχόμενο η νέα τεχνική να λειτουργήσει συμπληρωματικά στους θεσμούς ή την πιθανότητα να υποκαταστήσει τους πολιτικούς ο κ. Κοκελίδης επισημαίνει ότι «στην άμεση δημοκρατία δεν είναι δυνατόν να συμβεί αυτό, αφού οι κοινωνίες σήμερα συγκροτούνται σε κράτη με πληθυσμό εκατομμυρίων. Πρέπει», συνεχίζει, «να θεωρείται βέβαιο ότι η νέα τεχνική θα επιδράσει θετικά στις δημοκρατικές διαδικασίες, εφόσον όμως την "θωρακίσουμε" με τους όρους και τις προϋποθέσεις που θα αποτρέπουν την "κακή χρήση" ή τη μετατροπή του συστήματος σε αποτρεπτικό της άσκησης ελέγχου σε κρίσιμα ζητήματα που σχετίζονται με ειδικά συμφέροντα. Χρειάζεται λοιπόν προσοχή, γι’ αυτό οι πολίτες οφείλουν να αγρυπνούν, αλλά και οι πολιτικοί πολύ περισσότερο, ως οι πλέον υπεύθυνοι.

Δίκτυο, λογισμικό, όλο το αναγκαίο υπόβαθρο είναι ελληνικό δημιούργημα, ένα εγχείρημα του 21ου αιώνα που τονώνει το άλλο εγχείρημα του «Περικλή» και το δικαίωμα του πολίτη στο εκφράζεσθαι και ψηφίζειν. Έστω κι αν η τεχνολογία προκαλεί φόβο και καχυποψία, τελικώς η χρήση της-υποστηρίζουν οι δύο δημιουργοί του συστήματος, επιστήμονες ερευνητές του εργαστηρίου Επικοινωνίας του ΕΜΠ, ο ηλεκτρολόγος μηχανικός Γ. Καμπουράκης και ο επικοινωνιολόγος Μάριος Νόττας-ουσιαστικά ταυτίζεται με τη δημοκρατία προσφέροντας σε κάθε άτομο τη δυνατότητα να έχει πρόσβαση στα κέντρα αποφάσεων. Η κοινωνική του διάσταση, συνεχίζουν, είναι να αρθρώνει λόγο, να θέτει ζητήματα προς συζήτηση, όχι μόνο να αποτρέπει τον πολίτη από την απομόνωση, αλλά αντίθετα να τον απεγκλωβίζει και τελικώς να τον πείθει στην ιδέα ότι πρέπει να συγκεντρώνεται σε δημόσιους χώρους, εκεί που θα είναι εγκατεστημένες οι ηλεκτρονικές ψηφοδόχοι και τα τερματικά. Έτσι για παράδειγμα ο πολίτης θα μπορεί καθημερινά να χρησιμοποιεί το νέο δίκτυο θέτοντας ζητήματα προς συζήτηση και ψηφοφορία. Και το σύστημα από την πλευρά του-με βάση κάποιες προκαθορισμένες συνθήκες-θα αποφασίζει τελικά αν το θέμα πληροί τις προϋποθέσεις, όταν υποστηρίζεται από αρκετούς πολίτες, για να τεθεί σε δημόσια συζήτηση που θα γίνεται μέσα από τα τερματικά επικοινωνίας. Στη λειτουργία του προβλέπεται επίσης η θεματοποίηση των προτάσεων αλλά και η δυνατότητα να εμφανίζονται όλες κατά σειρά στα τερματικά για προκαταρκτική ψηφοφορία. Ειδική μέριμνα θα ληφθεί ώστε οι λειτουργίες να είναι κατανοητές ακόμα και για όσους δεν έχουν οποιαδήποτε εξοικείωση με την τεχνολογία.

Γ'. Βιβλιογραφία