Οδηγίες προς τους υποψηφίους: Πώς θα γράψετε καλύτερα στην έκθεση

Σπυρίδων Κούτρας*, εφ. Το Βήμα, 11/6/95

Ο μεγάλος άγνωστος στις γενικές εξετάσεις για όλους τους υποψηφίους είναι το μάθημα της έκθεσης. Δεν είναι λίγες οι φορές που άριστοι υποψήφιοι βγαίνουν εκτός θέματος, ενώ μέτριοι διατηρούν τις «δυνάμεις» τους. Ο φιλόλογος βαθμολογητής κ. Σπύρος Κούτρας δίνει συμβουλές απαραίτητες στους υποψηφίους όλων των δεσμών, για να απομακρύνουν το ενδεχόμενο των βαθμολογικών… εκπλήξεων στο μάθημα της έκθεσης.

Κατανόηση του Θέματος

Πολύ αφαιρετικά το πρόβλημα έγκειται στον εντοπισμό των όρων που πρέπει να συσχετίσουμε και στη μεταξύ τους σχέση, ποιος δηλαδή είναι η αιτία και ποιος το αποτέλεσμα. Δεν έχουμε κατανοήσει καλά το θέμα, αν δε βρούμε τι ακριβώς πρέπει να αποδείξουμε.

Το δεδομένο

Το δεδομένο του θέματος είναι μια κρίση που δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί. Βρίσκεται δε σε άμεση νοηματική‑λογική σχέση με τα ερωτήματα που διατυπώνει ‑αν διατυπώνει‑ ή υποβάλλει το θέμα της έκθεσης. Γι’ αυτό αναλύοντας το δεδομένο, λογικά θα καταλήξουμε στα ερωτήματα που πρέπει να απαντήσουμε. Ανάλυση του δεδομένου σημαίνει να ορίσουμε και να διαιρέσουμε τις έννοιες που περιλαμβάνει, να βρούμε τη μεταξύ τους σχέση, να την αιτιολογήσουμε ‑επιγραμματικά, αν ακολουθούν ερωτήματα‑ και τελικά να το επιβεβαιώσουμε με συγκεκριμένες και γι’ αυτό αναμφισβήτητες διαπιστώσεις. Η ανάλυση του δεδομένου είναι η βάση πάνω στην οποία στηρίζουμε την ανάπτυξη και προοικονομεί, εκφράζει δηλαδή την πρόθεσή μας για ό,τι στη συνέχεια θα αναπτύξουμε. Είναι επομένως, εκτός των άλλων, λειτουργικό μέρος μιας καλά οργανωμένης ανάπτυξης.

Ανάλυση

Η ανάλυση δεν μπορεί να είναι απεριόριστη. Όσο πιο διεξοδικά αναλύουμε ένα θέμα τόσο πιο δύσκολη γίνεται η σύνθεση των στοιχείων του. Εκτός αυτού, η εξαντλητική ανάλυση μπορεί να μας οδηγήσει σε δρόμους και μονοπάτια άσχετα με το θέμα. Γι’ αυτό στην ανάλυση υπάρχουν κάποια όρια, αυτά που επιβάλλει η λογική πειθαρχία στο θέμα και η επαρκής ανάπτυξή του.

Σύνθεση - Δομή

Το κεντρικό πρόβλημα είναι η χάραξη της συλλογιστικής πορείας που θα ακολουθήσουμε. Ειδικότερα προβλήματα είναι η αλληλουχία των νοημάτων κατά ενότητα και η συνοχή. Γι’ αυτό προδιαγράφουμε τα μέρη, τις μεγάλες ενότητες που θα συνθέσουν την ανάπτυξη, τη λογική ταξινόμησή τους και σ’ αυτές εντάσσουμε τα επιμέρους στοιχεία που προέκυψαν από την ανάλυση, εξετάζοντας προσεκτικά τη νοηματική τους συνάφεια με το σύνολο στο οποίο ανήκουν.

Ορισμός

Ο ορισμός στην έκθεση είναι πάρα πολύ σημαντικός. Κάνει κάτι συγκεκριμένο, κατανοητό, και επομένως δεν επιτρέπει παρερμηνείες και ασάφειες. Επιπλέον, ο ορισμός είναι μια κατηγορική κρίση που είναι απαραίτητη για τη δημιουργία λογικών κατασκευών. Γι’ αυτό μπορεί να χρησιμεύσει ως βάση για τη δημιουργία επιχειρημάτων. Τέλος, ο ορισμός, όταν μάλιστα είναι αναλυτικής μορφής, μπορεί να μας δώσει τις κατευθυντήριες γραμμές (άξονες) ανάπτυξης.

Επαρκής ανάπτυξη

Εξαρτάται από την ανάλυση, δεδομένου ότι αυτή προσφέρει το υλικό. Συχνά όμως, το υλικό που προκύπτει από την ανάλυση δεν έχει εξ ολοκλήρου την ίδια χρησιμότητα και αξία. Γι’ αυτό χρειάζεται να γίνει μια διάκριση του ουσιώδους απ’ το επουσιώδες, του ωφέλιμου απ’ το ανώφελο. Άρα, η επαρκής ανάπτυξη έχει σχέση και με την ποσότητα αλλά και με την ποιότητα του υλικού μας. Εξάλλου, υπάρχουν πρόσθετοι λόγοι, ο χρονικός λ.χ. περιορισμός, που καθιστούν μερικές φορές επιβεβλημένη αυτή την αφαίρεση. Ας πάρουμε για παράδειγμα το ερώτημα: «Ποιοι παράγοντες συντελούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας;». Μπορεί να αναφερθούν πολλοί παράγοντες:

-γενετικός παράγοντας

-φυσικό περιβάλλον

-τεχνητό περιβάλλον

-οικογένεια

-σχολείο

-συναναστροφές

-Μ.Μ.Ε.

-εργασία

-κοινωνία

-πολίτευμα

-θρησκεία

-πρότυπα

Ωστόσο, κι αν ακόμη σε μια ανάπτυξη δεν περιλαμβάνονται και οι δώδεκα αυτοί παράγοντες αλλά μόνο οι έξι (γενετικός, φυσικό περιβάλλον, οικογένεια, σχολείο, κοινωνία, Μ.Μ.Ε.) μπορούμε ανεπιφύλακτα να ισχυριστούμε πως η ανάπτυξη είναι επαρκής, αρκεί βέβαια η ανάπτυξη της σχέσης των παραγόντων αυτών με τη διαμόρφωση της προσωπικότητας να είναι όσο γίνεται καλύτερα τεκμηριωμένη.

Επαρκής αιτιολόγηση

Η αιτιολόγηση ορισμένων κρίσεων είναι πολύ δύσκολη, γιατί απαιτεί πολύ εξειδικευμένες γνώσεις. Εφόσον πρόκειται για γενικά θέματα, οι δυσκολίες δεν είναι μεγάλες. Όσο όμως προχωρούμε σε ειδικότερα θέματα, οι δυσκολίες αυξάνονται και μερικές φορές γίνονται ανυπέρβλητες, για όποιον διαθέτει μόνο εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, ας πάρουμε για παράδειγμα το ερώτημα: «Ποια είναι τα σοβαρότερα προβλήματα του πολιτισμού μας;». Απάντηση: Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα του πολιτισμού μας είναι η κατάχρηση της τεχνολογίας, επειδή καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον, επειδή η πυρηνική ενέργεια αποτελεί θανάσιμο κίνδυνο για τη ζωή, επειδή αλλοτριώνει τον άνθρωπο κ.λπ. Σχετικά εύκολα μάλλον μπορεί να απαντηθεί αυτό το ερώτημα και να αιτιολογηθεί η απάντησή του. Ειδικότερο ερώτημα: «Ποιες οι επιπτώσεις στη ζωή του ανθρώπου από την κατάχρηση της τεχνολογίας;». Απάντηση: Μια από τις σοβαρότερες επιπτώσεις στη ζωή του ανθρώπου από την κατάχρηση της τεχνολογίας είναι και ο θανάσιμος κίνδυνος που διατρέχει απ’ την πυρηνική ενέργεια. Εδώ θα πρέπει να αιτιολογήσουμε γιατί η πυρηνική ενέργεια αποτελεί θανάσιμο κίνδυνο για τη ζωή του. Η αιτιολόγηση αυτή δεν είναι καθόλου εύκολη. Το ίδιο ισχύει και για άλλες αιτιολογήσεις, όπως λ.χ. γιατί ο αθλητισμός συντελεί στη σωματική και ψυχική υγεία ή γιατί η τέχνη ψυχαγωγεί κ.ά. Το συμπέρασμα που προκύπτει από όλα αυτά είναι ότι η έκθεση δεν είναι επιστημονική διατριβή και επομένως δεν απαιτούνται τόσο εξειδικευμένες αιτιολογήσεις. Φυσικά, είναι ευπρόσδεκτες, αν μπορεί να γίνουν.

Ελλειπτικός λόγος

Σε ορισμένες περιπτώσεις ο λόγος μας είναι κατ’ ανάγκη ελλειπτικός. Επικοινωνούμε όχι μόνο με όσα εκφράζουμε, αλλά και με όσα εννοούμε. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε διαμορφώσει έναν κώδικα επικοινωνίας που δεν περιορίζεται μόνο σε όσα λέμε, αλλά και σ’ αυτά που αφήνουμε να εννοηθούν. Είναι ορισμένες αυτονόητες κρίσεις τις οποίες a priori δεχόμαστε ως ορθές, τα αξιώματα. Χωρίς αυτά δεν μπορούν να γίνουν λογικές κατασκευές. Συγκεκριμένα, σε ένα ερώτημα που αναφέρεται στους κινδύνους που απειλούν την ειρήνη στην εποχή μας, μπορεί να αναφερθεί ως κίνδυνος και η αναζωπύρωση του εθνικισμού που παρατηρείται στις μέρες μας. Δε χρειάζεται ν’ αποδείξουμε γιατί παρατηρείται αναζωπύρωση του εθνικισμού στις μέρες μας. Μια τέτοια αναφορά δε θα είχε ενότητα με το θέμα. Θεωρούμε λοιπόν ορισμένες κρίσεις ως αυτονόητα δεδομένα, με όσα και όποια μειονεκτήματα και αν έχει αυτή η αυτόνομη αποδοχή τους. Εννοείται φυσικά πως δεν αφήνουμε αναπόδεικτες απαντήσεις που αναφέρονται άμεσα στο θέμα.

Σχετικότητα των κρίσεων

Συχνά η απάντηση σ’ ένα ρώτημα και η θέση που μπορεί να πάρει κάποιος δεν είναι μία και μοναδική. Αυτό οφείλεται στη σχετικότητα των κρίσεων. Για παράδειγμα, στο ερώτημα, αν περνάει κρίση ο σύγχρονος πολιτισμός, οι απαντήσεις που μπορεί να δοθούν και να τεκμηριωθούν είναι αρκετές:

-εμφανίζει σημάδια κρίσης

-ναι, περνάει κρίση

-περνάει βαθιά κρίση

-όχι, δεν περνάει κρίση

-όχι μόνο δεν περνάει κρίση, αλλά και βρίσκεται σε ακμή

Το πρόβλημα στη συγκεκριμένη περίπτωση δε βρίσκεται τόσο στη θέση που θα πάρει κάποιος, όσο στην πειστική απόδειξή της.

Ας προχωρήσουμε σ’ ένα πιο χαρακτηριστικό για την περίπτωση παράδειγμα. Έστω ότι το θέμα αναφέρεται στα εθνικά ιδεώδη και στην ανάγκη προσήλωσης σ’ αυτά. Για όποιον ακολουθήσει την πεπατημένη, δεν υπάρχουν ιδιαίτερα προβλήματα. Υπάρχει όμως και η «αιρετική» άποψη σχετικά με το θέμα αυτό: στην εποχή μας η προσήλωση στα εθνικά ιδεώδη είναι αναχρονιστική, επειδή αναφέρεται σε εποχές που η πρόοδος και η ευημερία ταυτιζόταν με το εθνικό κράτος, ενώ σήμερα η οικουμενικότητα, η αλληλεξάρτηση και η έλλειψη αυτάρκειας των κρατών υπαγορεύουν την ανάγκη συγκρότησης υπερεθνικών συνόλων, εκχώρησης εθνικών δικαιωμάτων σε αντιπροσωπευτικά υπερεθνικά όργανα και επομένως άμβλυνσης της εθνικής συνείδησης και υποβάθμισης των εθνικών ιδεωδών. Μπορεί λοιπόν αυτή η άποψη να υποστηριχτεί σε γραπτό έκθεσης; Ασφαλώς. Καλύτερα να είμαστε ειλικρινείς, παρά να γράφουμε πράγματα που δεν τα πιστεύουμε.

Το παράδειγμα

Είναι χρήσιμο, εφόσον βέβαια είναι εύστοχο, για την ενίσχυση και τη διασαφήνιση των επιχειρημάτων μας. Σε καμιά όμως περίπτωση δεν μπορεί να υποκαταστήσει τα επιχειρήματα. Δεν μπορούμε να συναγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα από παραδείγματα. Αυτό θα μπορούσε να συμβεί αν αραδιάζαμε όλα τα σχετικά με την απόδειξη μιας κρίσης παραδείγματα και καταλήγαμε επαγωγικά σ’ ένα συμπέρασμα. Αλλά ένα τέτοιο γραπτό θα ήταν οτιδήποτε άλλο εκτός από έκθεση.

Έκθεση και λογοτεχνία

Η έκθεση, ή για να ακριβολογούμε, η καλή έκθεση είναι και λογοτεχνία, αφού έχει απαιτήσεις έντεχνου λόγου. Όταν λόγου χάρη προσαρμόζουμε το ύφος με το περιεχόμενο, όταν αισθητοποιούμε κάποιες σκέψεις μας με κατάλληλα εκφραστικά μέσα, φροντίζουμε δηλαδή την καλαισθησία του λόγου μας, ακολουθούμε αισθητικά κριτήρια. Από την άποψη αυτή η έκθεση έχει στοιχεία λογοτεχνίας. Βέβαια, δεν εννοούμε εκφράσεις όπως: «Η εποχή μας, εποχή θάμβους και παράκρουσης¼». Αυτό δεν είναι λογοτεχνία αλλά ούτε και έκθεση.

Ας έχουν τελικά υπόψη τους οι υποψήφιοι που θα διαγωνισθούν ότι η έκθεση είναι λέξη, λόγος, λογισμός.

* φιλόλογος, βαθμολογητής στο μάθημα της έκθεσης στις Πανελλήνιες Εξετάσεις