ρε-ΖΟΟΜ-έ

Δημοσθένης Κούρτοβικ, εφ. Τα Νέα, 19/8/2006

Κιμ Μπάσινγκερ, Μπάζιντζερ ή Μπέιζιντζερ; Όπως και αν γράφεται, το όνομα της γνωστής ηθοποιού παραμένει φυλακισμένο στο καθεστώς τραγελαφικής αυθαιρεσίας που διέπει την απόδοση των ξένων ονομάτων στα ελληνικά

Μεγάλος Αμερικανός συγγραφέας του 19ου αιώνα, έγραψε το περίφημο ποίημα «Το κοράκι» και ιστορίες μεταφυσικού τρόμου. Τον ξέρουμε, αλλά πώς να τον προφέρουμε και να τον γράψουμε; Πόε ή Πόου; Την πρωτεύουσα των ΗΠΑ πώς θα την πούμε, Ουάσινγκτον, Γουάσινγκτον, Ουόσινγκτον ή Γουόσινγκτον; H αγγλική πόλη με το ξακουστό πανεπιστήμιο γράφεται άραγε Κέμπριτζ ή Κέιμπριτζ; Σε ποιο λήμμα ελληνικού λεξικού θα αναζητήσουμε πληροφορίες για τον Wordsworth, τον ποιητή που μαζί με τον Coleridge (Κόλεριτζ ή Κόουλριτζ;) εισήγαγε τον ρομαντισμό στην Αγγλία: Ουόρντσγουορθ, Γουόρντσγουορθ, Γουέρντσγουορθ, Γουέρτζγουορθ ή μήπως Γουέρτζγουερθ; Εκείνη η κρεβατάμπλ Αμερικανίδα ηθοποιός που άναψε φωτιές με την ταινία 9 ½ βδομάδες πώς λέγεται, Κιμ Μπάσινγκερ, Μπάζιντζερ ή Μπέιζιντζερ; H πόλη της Σουηδίας όπου έγινε πρόσφατα το ευρωπαϊκό πρωτάθλημα κλασικού αθλητισμού λέγεται άραγε Γκέτεμποργκ ή Γετεμπόρι;

Όλες τις παραπάνω εκδοχές θα τις συναντήσει κανείς σε ελληνικά κείμενα. Και δεν πρόκειται μόνο για λίγα ονόματα. Άπειρες οι περιπτώσεις που ξένα προσωπωνύμια, εθνωνύμια, τοπωνύμια αποδίδονται από τους μεταφραστές, τους συγγραφείς, τους αρθρογράφους όπως κρίνει ο καθένας ότι είναι το σωστό. Χάος, δηλαδή. Από τότε που η «κατά το δυνατόν πιστότερη φωνητική μεταγραφή» ενός ξένου ονόματος έγινε ο κανόνας, δεν εφαρμόζεται κανένας κανόνας. Ο υποκειμενισμός δίνει και παίρνει, γιατί άλλος ακούει το W στο Washington περισσότερο σαν «ου» και άλλος περισσότερο σαν «γου», για άλλον το ρευστό αγγλικό a στο Cambridge φέρνει περισσότερο προς το «ε» και για άλλον περισσότερο προς το «έι».

H παλιά, «καθαρευουσιάνικη» μέθοδος εξελληνισμού των ξένων ονομάτων μπορεί να μας φαίνεται σήμερα αστεία, αλλά ήταν απόλυτα συνεπής. Βασιζόταν σε μια σταθερή ιστορική αναλογία ανάμεσα στους φθόγγους που παριστάνονταν από το ελληνικό και το λατινικό αλφάβητο. ΄Ενας γλωσσομαθής μπορούσε να αποκαταστήσει σχετικά εύκολα την πρωτότυπη γραφή και προφορά. Ο Δεφόε βρισκόταν πολύ πιο κοντά στον Defoe απ' ό, τι ο Ντιφόου των σημερινών μεταφραστών, ο Σύης πολύ πιο κοντά στον Sue απ' ό, τι ο (κυριολεκτικά αγνώριστος) Σι. Αργότερα επικράτησε μια άλλη τακτική, που, αν και όχι εξίσου συνεπής, προσπαθούσε να διατηρήσει μια κάποια ισορροπία ανάμεσα στη γραπτή μορφή ενός ονόματος και την προφορά του. Στη γραφή π. χ. «Σαίξπηρ» (αντί της παλιότερης Σαικεσπήρος) το αι και το η υποδήλωναν ακόμη τη μακρότητα των φωνημάτων a και ea στο Shakespeare, στη γραφή «Γκαίτε» το αι υπαινισσόταν, έστω αδέξια, το γερμανικό oe (που σήμερα γράφεται ö). H μεταγενέστερη τάση για απλοποίηση της ορθογραφίας, που ανόητα επεκτάθηκε και στα ξένα ονόματα, συν η απήχηση του στρουκτουραλισμού στους λογίους, με το αποκλειστικό βάρος που έδινε αυτή η θεωρία στον προφορικό λόγο, οδήγησαν στο σημερινό καθεστώς τραγελαφικής αυθαιρεσίας.

Στις σλαβικές γλώσσες που γράφονται με το κυριλλικό αλφάβητο υπάρχουν πάγιοι κανόνες για τη μεταγραφή των ξένων ονομάτων. Αν δεν συμφωνήσουμε σύντομα σε αντίστοιχους κανόνες για το δικό μας αλφάβητο, οι ελληνικές εφημερίδες, τα βιβλία, τα κάθε λογής κείμενα θα πλημμυρίσουν από λατινικούς χαρακτήρες, όπως γίνεται ήδη στα λάιφ στάιλ περιοδικά. Διότι, όταν βλέπεις τον συγγραφέα Graham Greene γραμμένο άλλοτε Γκράχαμ Γκρην, άλλοτε Γκράχαμ Γκριν, άλλοτε Γκρέιαμ Γκριν και άλλοτε Γκρέιαμ Γκρην, τότε προτιμάς να τον αφήσεις στην ησυχία της πρωτότυπης γραφής του, για να έχεις κι εσύ τη δική σου ησυχία. Και όταν ξέρεις ότι το «Γκέτεμποργκ» θυσιάζει τη σωστή προφορά του ονόματος της σουηδικής πόλης Göteborg για χάρη της οπτικής μορφής του, ενώ το «Γετεμπόρι» θυσιάζει την οπτική μορφή για χάρη της σωστής προφοράς, αλλά στην πραγματικότητα η λέξη δεν προφέρεται στα σουηδικά ούτε Γκέτεμποργκ ούτε Γετεμπόρι, ε, τότε προτιμάς το Göteborg. Έστω και αν πρέπει να ψάξεις στον υπολογιστή σου για να βρεις το σημάδι του μεταφθογγισμού (Umlaut) πάνω από το ο!