Α'. Σχεδιάγραμμα, Β'. Κείμενα, Γ'. Βιβλιογραφία

Θέμα: Επιστήμη

Α'. Σχεδιάγραμμα

Θέμα: «Πᾶσά τε ἐπιστήμη, χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ πάσης ἄλλης ἀρετῆς, πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται (Πλάτων, Μενέξενος, 247a)». Αφού αναφερθείτε στην εν γένει προσφορά της επιστήμης στον άνθρωπο, αναπτύξτε τις γενικότερες αρνητικές επιπτώσεις που έχει επιφέρει. Πιστεύετε πως οι επιστήμονες φέρουν ευθύνη γι' αυτές, κι αν ναι, ποιο μερίδιο ευθύνης τούς αναλογεί;

Πρόλογος

Ορισμός:

Κυρίως Θέμα

Ε1. Προσφορά επιστήμης / Θετικά

Ε2. Αρνητικές επιπτώσεις επιστήμης

Ε3. Μερίδιο ευθύνης

Ε4. Ρόλος Επιστημόνων

Ε5. Προϋποθέσεις

Επίλογος

Β'. Κείμενα

Έρχονται πιο κοντά στο θαύμα

Επιστήμονες θα δημιουργούν ανθρώπινους ιστούς από κύτταρα δέρματος

Ρένα Δημητρίου, εφ. Τα Νέα, 22/11/2007

Νέους δρόμους στην επιστημονική έρευνα ανοίγει η τροποποίηση κυττάρων του δέρματος σε κύτταρα που μιμούνται τα βλαστοκύτταρα, χωρίς να γίνεται κλωνοποίηση και κατόπιν καταστροφή των εμβρύων. Κανείς όμως μέχρι στιγμής δεν γνωρίζει αν θα είναι ασφαλή για να χρησιμοποιηθούν στον άνθρωπο και, εφόσον κριθούν ασφαλή, πόσα χρόνια έρευνας θα χρειαστούν για να αξιοποιηθούν στην καταπολέμηση ασθενειών.

Η νέα ανακάλυψη- εφόσον τελειοποιηθεί και αποδειχτεί ασφαλής- σημαίνει πως όταν κάποιος ασθενής θα χρειάζεται ιστό για εγχείρηση μοσχεύματος τα απαραίτητα κύτταρα θα μπορούν να αναπτύσσονται στο εργαστήριο από τα ίδια τα κύτταρα του δέρματός του και στη συνέχεια, σε λίγες εβδομάδες, θα μεταμοσχεύονται στον ασθενή. Ο κίνδυνος της απόρριψης του μοσχεύματος θα είναι περιορισμένος. Παράλληλα, οι επιστήμονες θα μπορούν να εκμεταλλευτούν τη νέα γνώση για την έρευνα θεραπειών σοβαρών ή ανίατων μέχρι σήμερα ασθενειών, από τη νόσο του Πάρκινσον μέχρι την καρδιακή νόσο, χωρίς να στηρίζονται στη χρήση κυττάρων που προέρχονται από κλωνοποιημένα ανθρώπινα έμβρυα- ζήτημα που προβλημάτισε και δίχασε επιστήμονες, πολιτικούς αλλά και τη διεθνή κοινή γνώμη.

Το «Άγιο Δισκοπότηρο»

Σύμφωνα με τους επιστήμονες, μέχρι σήμερα μόνον τα κύτταρα που λαμβάνονται από έμβρυα έχουν την ικανότητα να μετατρέπονται στους 220 τύπους κυττάρων του ανθρώπινου σώματος, γι΄αυτό και είχαν χαρακτηριστεί «πολυδύναμα» ή αλλιώς «το άγιο δισκοπότηρο στην ιατρική έρευνα». Η χρήση τους όμως για θεραπευτικούς σκοπούς καταδικάστηκε ως «ανήθικη» με το σκεπτικό πως δεν είναι δυνατό να καταστρέφονται έμβρυα στο όνομα της επιστήμης.

Το κενό που υπάρχει στην ιατρική έρευνα υπόσχονται να καλύψουν οι δύο νέες μελέτες του ιαπωνικού Πανεπιστημίου του Κιότο και του αμερικανικού Πανεπιστημίου του Ουισκόνσιν- Μάντισον, που αναφέρονται στη μετατροπή κυττάρων του δέρματος σε κύτταρα που μιμούνται τα βλαστοκύτταρα.

«Άλλαξε ο κόσμος», δήλωσε ενθουσιώδης ο Τζέιμς Τόμσον, από το αμερικανικό πανεπιστήμιο. «Τα αποτελέσματα των ερευνών μπορεί να μη σταματήσουν τη συζήτηση για την κλωνοποίηση για θεραπευτικούς σκοπούς, αλλά μπορεί να σημάνουν την αρχή του τέλους αυτού του ζητήματος».

Προκλητικά κοντά

Ο Αζίμ Σουράνι, ειδικός σε θέματα βλαστοκυττάρων από το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, συμφωνεί: «Είναι σχετικά εύκολο να παίρνουμε ένα κλαράκι από ένα φυτό, να το φυτεύουμε και αυτό να αναπτύσσεται σε νέο δενδρύλλιο, αλλά αυτό πιστεύαμε ότι ήταν αδύνατο να εφαρμοστεί στους ανθρώπους. Η νέα έρευνα δείχνει ότι βρισκόμαστε προκλητικά κοντά στη χρήση δερματικών κυττάρων τα οποία θα αναπτύσσονται σε πολλούς διαφορετικούς τύπους ανθρώπινων ιστών». «Για μια φορά έχουμε πετύχει να φτάσουμε σε καλύτερο επιστημονικό επίπεδο λαμβάνοντας υπόψη και τα ηθικά διλήμματα», σχολίασε η Ζοζεφίν Κουίνταβεϊλ, από τη μη κερδοσκοπική οργάνωση Comment on Reproductive Εthics.

Ωστόσο, αρκετοί επιστήμονες προειδοποιούν πως χρειάζεται αρκετή δουλειά ακόμη για να αποδειχτεί η πραγματική αξία της δημιουργίας των νέων κυττάρων. Κανείς δεν γνωρίζει, για παράδειγμα, αν τα νέα κύτταρα θα είναι το ίδιο αποτελεσματικά με τα «συμβατικά» εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων ασθενειών ή αν τα νέα κύτταρα θα αποδειχτούν τελικά απόλυτα ασφαλή για να χρησιμοποιηθούν στον άνθρωπο. «Αν και τα τελευταία νέα είναι πολύ σημαντικά, ίσως χρειαστεί να περάσουν χρόνια για να εφαρμόσουμε τη νέα μέθοδο στους ανθρώπους», τόνισε ο Ρόμπερτ Λάνζα, επιστημονικός διευθυντής της αμερικανικής εταιρείας βιοτεχνολογίας Αdvanced Cell Τechnology.

Η επιστήμη χάνει το κύρος της

W. J. Broad, James Glanz (Επιμέλεια: Ρούσσος Βρανάς), εφ. Τα Νέα, 13/11/2003

Με τις ανακαλύψεις της, η επιστήμη παρέτεινε τη ζωή, νίκησε ασθένειες και προσέφερε νέες ελευθερίες. Παραμέρισε ημίθεους και δαίμονες και αποκάλυψε ένα σύμπαν πιο περίπλοκο και φοβερό από οτιδήποτε μπόρεσε να χωρέσει η ανθρώπινη φαντασία.

Στον νέο παράξενο παράδεισο που έχει δημιουργήσει η επιστήμη, όμως, υπάρχουν νέα προβλήματα και νέες απορίες μπροστά στις μελλοντικές προκλήσεις από τις ασθένειες, τη ρύπανση, την ενέργεια, τη διατροφή, το νερό και την αστυφιλία. Το κοινό φαίνεται να ανέχεται ολοένα και λιγότερο τα μεγαλειώδη τεχνικά επιτεύγματα και να φοβάται τις συνέπειες από την ανεξέλεγκτη επιστήμη σε χώρους όπως η γενετική μηχανική και η πυρηνική ενέργεια. H επιστήμη έχει προκαλέσει μια βαθύτερη ανησυχία, διαταράσσοντας παραδοσιακές πεποιθήσεις. H δυσαρέσκεια είναι μετρήσιμη, όπως προκύπτει από πρόσφατες δημοσκοπήσεις. Σύμφωνα με έρευνα που έγινε τον περασμένο μήνα από το Ινστιτούτο Χάρις, το ποσοστό των Αμερικανών που πιστεύουν ότι «οι επιστήμονες διαθέτουν πολύ μεγάλο κύρος» μειώθηκε κατά εννέα ποσοστιαίες μονάδες τα τελευταία 25 χρόνια, από το 66% στο 57%. Μια άλλη έρευνα του ίδιου ινστιτούτου διαπιστώνει ότι οι περισσότεροι Αμερικανοί πιστεύουν στα θαύματα, ενώ οι μισοί πιστεύουν στα φαντάσματα και το ένα τρίτο στην αστρολογία - κάτι που δείχνει ότι απέχουν πολύ από τον επιστημονικό ορθολογισμό. «Είναι προφανές ότι υπάρχει κάτι σαν εθνικός διχασμός γύρω από αυτά τα πράγματα», λέει ο Όουεν Γκίνγκριτς, ιστορικός της Αστρονομίας. Την ώρα που ο κόσμος βαδίζει σε έναν αιώνα που άρχισε με φονταμενταλιστικές συγκρούσεις στις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες, με ένα διχαστικό πολιτικό κλίμα στις ΗΠΑ και στο εξωτερικό και με ακόμη πιο περίπλοκες προκλήσεις σε επιστημονικά πιστεύω όπως η δαρβινική θεωρία της εξέλιξης των ειδών, προβάλλει ένα ερώτημα που δείχνει ασυμβίβαστο με πολλούς αιώνες δυτικής σκέψης: H επιστήμη έχει σημασία; Ενδιαφέρονται ακόμη οι άνθρωποι γι' αυτήν;

Ασφαλώς, για πάρα πολύ καιρό, η επιστήμη είχε σημασία. Οι πρόοδοι στη διατροφή, τη δημόσια υγεία και την ιατρική συνετέλεσαν στην αύξηση του προσδόκιμου ζωής τον περασμένο αιώνα από τα 50 στα 80 χρόνια. Από το 1950 έως το 1990, ο παγκόσμιος πληθυσμός υπερδιπλασιάστηκε και σήμερα ξεπερνάει τα 6 δισεκατομμύρια. H βιολογία ανακάλυψε τη δομή του DNA, έκανε «μωρά του σωλήνα» και θεράπευσε ασθένειες. H αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος δίνει ελπίδες για νέες θεραπείες του καρκίνου και άλλων ασθενειών. Οι πρόοδοι στη φυσική έφεραν την ψηφιακή ηλεκτρονική και την επιστήμη των υποατομικών σωματιδίων. H αμερικανική πυραυλική επιστήμη κέρδισε την κούρσα του Διαστήματος, έστειλε άνθρωπο στο φεγγάρι, εξερεύνησε μακρινούς πλανήτες και εγκατέστησε στον ουρανό εκατοντάδες δορυφόρους.

Οι αντίπαλοι του Δαρβίνου

Μαζί με τα σπουδαία γεννήθηκαν άλλα τόσα σπουδαία προβλήματα: όξινη βροχή, τοξίνες στο περιβάλλον, η χημική καταστροφή στο Μποπάλ, τα πυρηνικά απόβλητα, η παγκόσμια υπερθέρμανση, η τρύπα του όζοντος, οι φόβοι για τα μεταλλαγμένα τρόφιμα. Παρά την άνθηση των επιστημών της ζωής, ο καρκίνος εξακολουθεί να ρίχνει τη σκιά του και η ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας και των μεταλλαγμένων οργανισμών ξαναθέτει τις ανησυχίες για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Περίπου τα δύο τρίτα των Αμερικανών πιστεύουν ότι και οι άλλες θεωρίες, πέρα από τη θεωρία του Δαρβίνου, για την εξέλιξη θα πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία.

Ο «νους του Θεού»

H οργανωμένη αντίθεση στην επικρατούσα δαρβινική θεωρία επανέρχεται δριμύτερη ύστερα από 25 χρόνια. Οι αντίπαλοι του Δαρβίνου υιοθετούν τώρα τη θεωρία του «νοήμονος σχεδιαστή», η οποία πρεσβεύει ότι ήταν αδύνατον να προκύψει ο άνθρωπος από καθαρά τυχαίες φυσικές διεργασίες. Μετά τον Αϊνστάιν, που χρησιμοποιούσε συχνά θρησκευτική και φιλοσοφική γλώσσα για να εξηγήσει τις ανακαλύψεις του, ο κοσμολόγος Στίβεν Χόκινγκ λέει ότι η ανακάλυψη μιας καλύτερης θεωρίας της βαρύτητας θα ήταν σαν να κοιτάζαμε «στον νου του Θεού». Κάποιοι επισημαίνουν από τώρα ότι αν το κοινό εξακολουθήσει να αντιμετωπίζει με απάθεια την επιστήμη, μπορεί να έρθει μια εποχή που οι επιστήμονες θα εργάζονται ερήμην του για τα στενά συμφέροντά τους, επιβάλλοντας κάτι σαν δικτατορία των εργαστηρίων.

Οι στόχοι της επιστήμης στον καινούργιο αιώνα

Γρηγόρης Σκαλκλέας, εφ. Το Βήμα, 18/1/2004

Ποιο είναι σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, το πνευματικό και ηθικό επίπεδο της κοινωνίας μας και τι ρόλο παίζουν οι επιστήμονες; Το κείμενο που ακολουθεί είναι η ομιλία υπό τον τίτλο «Επιστήμη και Ανθρωπισμός» την οποία εκφώνησε στις 30 Δεκεμβρίου 2003 στην Αθήνα ο καθηγητής κ. Γρ. Δ. Σκαλκέας ως πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών κατά την τελετή απονομής των ετήσιων βραβείων του ανώτατου πνευματικού ιδρύματος της χώρας

 H επιστήμη, ως αέναος αγώνας του ανθρώπου για την κατάκτηση της γνώσεως, με τον διαλογισμό, την οξυδερκή παρατήρηση, τη διαίσθηση και την έρευνα, ανοίγει συνεχώς νέους ορίζοντες και φωτίζει τον νου.

Οι κλασικοί έλληνες φιλόσοφοι, που είχαν αναπτύξει σε ύψιστο βαθμό τον θεωρητικό στοχασμό, της απέδωσαν καθαρώς θεωρητικό σκοπό και παραθεώρησαν την αξία και τη σημασία της εμπειρικής γνώσεως, η οποία κατ' αυτούς δεν είχε «λόγον διδόναι». Αλλά, καθώς ήταν αναπόφευκτο, δεν άργησε να επισυμβεί η πρακτική εφαρμογή τού επιστημονικού λόγου - με τον Αρχιμήδη και τους διαδόχους του για παράδειγμα - ώστε στους καιρούς μας να εξελιχθεί σε αναπόσπαστο μέλος της επιστήμης και να κυριαρχήσει στην οικουμένη όλη ως τεχνολογία.

Επιστήμη, βέβαια, και τεχνολογία δεν ταυτίζονται, διότι η επιστήμη παραμένει προσηλωμένη στην όλο και πιο βαθιά κατάκτηση της γνώσεως, ενώ η τεχνολογία έχει ως επιδίωξη την αξιοποίηση της επιστημονικής γνώσεως σε μέσον για την υπηρέτηση των τρεχουσών, πρακτικών αναγκών του ανθρώπου. Πολύ χαρακτηριστικά, ο Αϊνστάιν είχε τονίσει: «H επιστήμη δεν μπορεί να δημιουργήσει σκοπούς, αλλά να προσφέρει, το πολύ, τα μέσα για την ανάπτυξη κάποιων σκοπών, οι οποίοι έχουν συλληφθεί από προσωπικότητες που διαθέτουν υψηλότερα ηθικά ιδανικά». Εσπευσε ωστόσο να σημειώσει πως «η εποχή μας είναι η εποχή των τελείων μέσων και των συγκεχυμένων σκοπών». Αυτή η τελευταία ρήση προκαλεί έναν επίμονο προβληματισμό, και είναι αυτός ο προβληματισμός που με οδήγησε στην αποψινή, βραχεία ομιλία μου.

Εάν, βέβαια, ο Αϊνστάιν είχε ζήσει όλον τον προηγούμενο αιώνα, έναν αιώνα ανθρώπινης κακουργίας, με επαναστάσεις, παγκοσμίους θερμούς και ψυχρούς πολέμους, αλλά και δοξασμένο από τη ραγδαία ανάπτυξη των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας, ίσως προβληματιζόταν περισσότερο. H προώθηση των φυσικών επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας, η οποία έχει προσλάβει φρενήρεις ρυθμούς στην εποχή μας, εγείρουν απορίες και συγκλονιστικά ερωτήματα.

H επιστήμη αναπτύσσεται συνήθως σε σχέση με τις πρακτικές ανάγκες των ανθρώπων, ακολουθεί όμως βασικά την εξέλιξη μιας κοινωνίας και αντικατοπτρίζει το συγκεκριμένο πνευματικό και ηθικό της επίπεδο.

Ποιο είναι όμως σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, το πνευματικό και ηθικό επίπεδο της κοινωνίας μας;

Ο υλιστικός ευδαιμονισμός, που κυριαρχεί στα προηγμένα οικονομικώς κράτη, σε συνδυασμό με τα αξιοθαύμαστα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα, που πολλαπλασιάζονται ραγδαίως, δεν αφήνει στον άνθρωπο τον αναγκαίο χρόνο για να ασχοληθεί, σοβαρά και επίμονα, με τον εσωτερικό του εαυτό, ώστε να επιτύχει όχι μόνο τη διανοητική και γενικότερα εγκυκλοπαιδική του συγκρότηση, αλλά για να κατορθώσει την ηθική ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του ως Ανθρώπου. Σήμερα, «ο άνθρωπος βουβαίνεται προς τα μέσα και θαυμάζει προς τα έξω» κατά τον βαθύ λόγο του Θεοδωρακόπουλου.

H τεχνολογία, που βελτίωσε σημαντικά τις συνθήκες της ζωής μας, βοήθησε ή εμπόδισε τον άνθρωπο να γίνει περισσότερο Άνθρωπος; Ιδού το κρίσιμο ερώτημα. Το ανθρώπινο ον εξακολουθεί να αποτελεί αυτογενή και αυταπόδεικτη, υπέρτατη αξία της ζωής ή έχει βαθύτατα καταρρακωθεί και υποβιβασθεί έναντι των σύγχρονων υλιστικών αξιών, επικυρώνοντας την φοβερή ρήση του Νίτσε για τη «μεταξίωση των αξιών» στην εποχή μας;

Τα ευγενή ιδεώδη του ανθρωπισμού, που βλαστάνουν, φυσιολογικά θα έλεγα, στο πολίτευμα μιας αυθεντικής Δημοκρατίας - που έχει ως σταθερό πυρήνα της την αξία του Ανθρώπου -, διασύρθηκαν και κατατρέχτηκαν στις ημέρες μας.

Ο μηχανοποιημένος και κατακερματισμένος χαρακτήρας της εργασίας στις τεχνοκρατικές κοινωνίες σήμερα έχει ως αποτέλεσμα την αποξένωση του ανθρώπου-δημιουργού από τα δημιουργήματά του. H σύγχυση πραγματικών και πλασματικών αναγκών, η πνιγηρή εντατικοποίηση του ρυθμού της ζωής στις μεγαλουπόλεις, η εσωτερική μοναξιά, το άγχος και η αγωνία αλλοτριώνουν βαθύτατα και παρεμποδίζουν την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων ως Ανθρώπων αυθεντικών. Έτσι πλήττεται βαριά ο Ανθρωπισμός και δημιουργείται μια ηθική, ιδεολογική και τελικά υπαρξιακή σύγχυση του όντος.

Και βέβαια, η τάση της προσηλώσεως στην ύλη, που παρατηρείται, και η αυξανόμενη πνευματική αδράνεια, σε συνδυασμό με την απίσχνανση της βουλήσεως για βαθύτερο διαστοχασμό του μυστηρίου του ανθρώπου, οφείλονται στην κυριαρχία του ορθολογισμού και στην τυφλή πρακτικότητα του σύγχρονου υλιστικού πολιτισμού.

Μέσα στο κλίμα αυτό ζει, μεγαλώνει και εργάζεται ο σύγχρονος επιστήμονας, με αποτέλεσμα το έργο του να εντάσσεται επιτακτικά στις γενικότερες αυτές τάσεις της εποχής. H ένταξη όμως αυτή εγείρει - οφείλει να εγείρει - στη συνείδησή του το πρόβλημα της ηθικής ευθύνης, αξιώνοντας την άμεση, υπεύθυνη αντιμετώπισή του.

Ο επιστήμονας βαρύνεται με πολύμορφη ευθύνη για τη γνώση που κατά κάποιον τρόπο παράγει και οφείλει να προβλέπει οποιοδήποτε πιθανό κίνδυνο που θα μπορούσε να προέλθει από τη χρήση της - ή την κατάχρησή της - στο μέλλον για τον άνθρωπο και για την οικουμένη. Πρέπει να αποφασίζει με άγρυπνη συνείδηση και υπευθυνότητα εάν τα αποτελέσματα των ερευνών του πρέπει τελικά να εφαρμοσθούν. Κάθε επιστημονικό επίτευγμα φρονώ πως πρέπει να εξετάζεται όχι μόνο ως γνωστική ή υλική κατάκτηση, αλλά και για το αν θα αποβεί ευεργετικό ή επιζήμιο, ή και καταστρεπτικό, για την ύπαρξη του ανθρώπου. Τον έλεγχο αυτό ουδείς άλλος μπορεί ή επιτρέπεται να επιβάλλει στη συνειδητή ελευθερία του επιστήμονα παρά μόνον η συναίσθηση της ανθρώπινης και γενικά της κοινωνικής του ευθύνης.

Δυστυχώς, όμως, οι αποφάσεις για τη χρησιμοποίηση από τη σύγχρονη τεχνολογία επιστημονικών γνώσεων και ανακαλύψεων δεν ανήκουν πάντοτε στην απόφαση ή στη σύμφωνη γνώμη εκείνων που τις ανακάλυψαν, ούτε οι πολλαπλές συνέπειες από τη χρήση τους έχουν όσο και όπως θα άρμοζε υπολογισθεί. Για τούτο, συχνά οι στόχοι μιας ερευνητικής πορείας διασπείρονται. Πολλοί διάσημοι ερευνητές, όπως ο Henri Becquerel, ο Heinrich Hertz και άλλοι ισάξιοί τους, δεν μπόρεσαν να προβλέψουν τις πρακτικές εφαρμογές των ανακαλύψεών τους. Και ο Oppenheimer, όταν πληροφορήθηκε την καταστροφή της Χιροσίμα, ένιωσε βαριές τύψεις συνειδήσεως, διότι είχε τόσο αποφασιστικά συμβάλει στη διάσπαση του ατόμου, που βέβαια δόξασε και την επιστήμη και το όνομά του, αλλά διέσπασε και το ιερό κύρος του Ανθρώπου, προσφέροντάς του τη φονικότερη δύναμη. Και αργότερα, ο Χάιντεγκερ, όταν πληροφορήθηκε την άλωση του γενετικού μυστηρίου του ανθρώπου, είπε πως «τώρα μόνο ένας Θεός μπορεί να σώσει την ανθρωπότητα».

Ως τελικός σκοπός της επιστήμης ανακύπτει σταθερά ο εξανθρωπισμός της ζωής και ως σκοπός της ζωής ο εξανθρωπισμός της επιστήμης, ώστε να υπηρετείται ο Ανθρωπος. Διότι μόνο με τον απόλυτο σεβασμό προς τον Ανθρωπο μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά ο υλισμός και ο υπέρμετρος ευδαιμονισμός που κυριαρχεί και ορίζει την εποχή μας, και μόνο έτσι μπορεί να τιθασευθεί η επιστημονική αναρχία. Ο επιστήμονας οφείλει να συνειδητοποιήσει ότι πάνω από όλα βρίσκεται, αμετάθετος και αναντικατάστατος, ο Ανθρωπος. Και όπως, πολύ εύστοχα, όρισε ο Καντ: «ο άνθρωπος δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ποτέ ως μέσον, για κάποιο σκοπό, αλλά να θεωρείται αυτός, ο ίδιος, ο τελικός σκοπός».

Για να παραμείνουν όμως οι στόχοι της επιστήμης ανθρωποκεντρικοί, κρίνεται απολύτως αναγκαίος ο επανακαθορισμός τους από «προσωπικότητες με υψηλά ηθικά ιδανικά», κατά τον Αϊνστάιν, δηλαδή από έντιμους, υψηλόφρονες, συνεπείς και ανιδιοτελείς, διορατικούς, ειλικρινείς και αντικειμενικούς ανθρώπους-επιστήμονες.

Και για τον μεγάλο και κρίσιμο αυτό σκοπό, κρίνεται απαραίτητη η ανθρωπιστική τους συγκρότηση και καλλιέργεια, η βαθιά γνώση του δικαίου και του ηθικού τους καθήκοντος, η ορθή αντίληψη περί του αληθινά συμφέροντος τον Ανθρωπο, καθώς και μια ανεπτυγμένη κοινωνική συνείδηση ηθικής και αλληλεγγύης. Διότι στόχοι αμετακίνητοι της επιστήμης πρέπει, φρονώ, να είναι η βελτίωση των συνθηκών της ζωής του ανθρώπου σε όλες τις εκφάνσεις της, η μετάδοση της γνώσεως, η καταπολέμηση της αμάθειας και των προλήψεων, η ολόπλευρη καλλιέργεια σε βάθος του ανθρώπου, με κατάληξη τον σταθερό φωτισμό της συνειδήσεώς του, η φροντίδα για το περιβάλλον, η διασφάλιση της ειρήνης του κόσμου, της δικαιοσύνης και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε συνδυασμό με τον δραστικό περιορισμό της δυστυχίας, οπουδήποτε γης.

Όλα όμως αυτά μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσα από ανθρωποκεντρικότερη σκέψη και θεώρηση του επιστήμονα. Και εδώ ακριβώς εντοπίζεται η επιτακτική ανάγκη της συνδρομής του ανθρωπισμού ως του υψίστου σκοπού της επιστήμης. Διότι η ορθή λειτουργία μιας ανθρώπινης κοινωνίας κορυφώνεται στον βαθύ εξανθρωπισμό του ανθρώπου, στην ηθική ολοκλήρωση των μελών της.

Παρά την πολυμορφία των κατευθύνσεων και των πραγματώσεων που καλύπτει ο όρος ανθρωπισμός, στο βάθος του παραμένει ουσιαστικά αναλλοίωτος. Και σε τούτο το μέγιστο επίτευγμα πάλι η Αρχαία Ελλάδα άνοιξε τον δρόμο, θεσπίζοντας τον άνθρωπο-βιολογικό ον προς τον άνθρωπο-θεωρητικό ον μέτρο των πάντων. Το πλάσμα που ανακαλύπτει την αξία του νου, του λόγου, και τον θέτει κυβερνήτη της θεωρίας, αλλά και της ζωής του ανθρώπου.

Για να έλθει αργότερα η θρησκεία του Ναζωραίου και να τον υψώσει με το πνεύμα της αγάπης. Αλλά και τα πνευματικά κινήματα που ακολούθησαν των χρόνων της Αναγεννήσεως, καθώς και του 18ου και 19ου αιώνα, νοστάλγησαν τις αρχές του κλασικού ανθρωπισμού, με τον αναλλοίωτο πυρήνα του.

Σήμερα, που ο άνθρωπος υποβιβάζεται και γίνεται αντικείμενο, αριθμός, που πωλούνται και αγοράζονται οι υπαρκτικές του ανάγκες και τα ιδανικά του, αποτελεί κρισιμότατο χρέος του αιώνα μας να συνειδητοποιήσει η κοινότητα των επιστημόνων τον κίνδυνο και να αντιδράσει αποτελεσματικά, δαμάζοντας την τεχνοκρατία, μεταλλάσσοντας αποφασιστικά το υλιστικό υπόβαθρο της κοινωνίας και αποκαθιστώντας τον ανθρωπισμό ως απαραίτητη αξίωση του ανθρωπίνου όντος για κάθε εποχή. «Ο ανθρωπισμός», μας λέγει ο καθηγητής Τατάκης, «που θέλουμε να πραγματώσουμε, να έχει πάλι τόσο πλάτος και βάθος, ώστε να περιλάβει όλα τα έργα του ανθρώπου, βάζοντας το καθένα στη σωστή του θέση». H αναγέννηση, λοιπόν, αυτού του νέου ανθρωπισμού, που αξιώνουμε όλοι, συνιστά - όπως θα παρατηρούσε εύστοχα ο Erich Fromm - «μια αντίδραση στην απειλή εναντίον του ανθρώπου, μια απειλή που ολοένα μεγαλώνει».

Αυτός ο νέος ανθρωπισμός οφείλει να συμβιώσει και να λειτουργήσει αρμονικά με τη σύγχρονη, πολύμορφη και πολυδύναμη επιστήμη, και στο ηθικό και στο διανοητικό και στο υλικό πεδίο του σημερινού ανθρώπου. Διότι δεν απορρίπτει τον τεχνικό πολιτισμό με τις τεχνολογικές του κορυφώσεις, αλλά τον αξιοποιεί, τον προάγει, τον εξανθρωπίζει. H επιστήμη και η τεχνολογία οφείλουν να αποκαταστήσουν μια γόνιμη σύζευξη με τα κελεύσματα του ανθρωπισμού, ώστε να αντικρίσουν τον άνθρωπο ως ψυχοσωματικό ον.

Ενα τέτοιο συνειδητό αντίκρισμα σημαίνει πως ο τεχνολογικός πολιτισμός δεν βρίσκεται σε διάσταση με τον πνευματικό πολιτισμό, αλλά πως και οι δύο χρειάζονται, και οφείλουν, να συνεργασθούν για το καλό του ανθρώπου, του όντος, που βρίσκεται από καταβολής του κόσμου επικεφαλής της Δημιουργίας όλης. Συνειδητοποιώντας ο σύγχρονος επιστήμονας την άποψη αυτή, οφείλει να κατευθύνει την έρευνα και την όλη δράση του προς τη σταθερή προαγωγή και ανύψωση του ανθρώπου. Ετσι θα τον προφυλάξει και από την αλλοτρίωση, που τον οδηγεί στον οντολογικό του υποβιβασμό, και από τη μηχανοποίηση του βίου του και από τον υλιστικό του εναγκαλισμό, αποσαφηνίζοντας τους «συγκεχυμένους σκοπούς» των καιρών μας, κατά Αϊνστάιν, και επανατοποθετώντας, ως ύψιστο αίτημα της Ιστορίας, τον συνεχή εξανθρωπισμό του ανθρώπου. Διαφορετικά, η ζωή θα καταντήσει ένας διαρκής εφιάλτης...

καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Ακαδημαϊκός

Είμαστε όλοι ίδιοι αποκαλύπτει το βιβλίο της ζωής

Πέννυ Μπουλούτζα, εφ. Καθημερινή, 13/2/2001

Ο Άγγλος σερ Τζον Σούλστον του πανεπιστημίου του Κέμπριτζ ανακοινώνει την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι τα γονίδια αλληλεπιδρούν με εξαιρετικά πολύπλοκους τρόπους, καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολη τη γονιδιακή θεραπεία. Με ταυτόχρονες συνεντεύξεις Τύπου στο Λονδίνο, το Παρίσι, το Βερολίνο, το Τόκιο και την Ουάσιγκτον, επιστήμονες απ' όλο τον κόσμο έδωσαν χθες στη δημοσιότητα την πλήρη αλληλουχία των ανθρώπινων γονιδίων. Η εξαιρετικής σημασίας ανακοίνωση, που ενδεχομένως μια μέρα να οδηγήσει στην κατανόηση και στην καλύτερη θεραπεία πολλών ασθενειών, σκιάστηκε από τη διαμάχη του παγκοσμίου δικτύου πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων, γνωστού ως Human Genome Project, με την ιδιωτική εταιρεία Celera Genomics που επιδιώκει την «ιδιωτικοποίηση των γονιδίων». «Κοιτάξαμε για πρώτη φορά ένα αρχαίο κείμενο», λέει ο Έριχ Λάντερ, διευθυντής του ινστιτούτου Γουάιτχεντ στο Κέμπριτζ της Μασαχουσέτης, που συνέβαλε στην αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος «ανακαλύψαμε μερικές απαντήσεις και δεκάδες νέα μυστήρια».

Ένα από τα πλέον αξιοσημείωτα συμπεράσματα της έρευνας είναι ο αριθμός των ανθρώπινων γονιδίων: περίπου 30.000, τόσα όσα έχει ένας ποντικός και μόλις τα διπλά από ένα σκουλήκι. Επίσης, διαπιστώθηκε ότι το DNA δύο οποιωνδήποτε ανθρώπων, ανεξαρτήτως ηλικίας, φυλής ή φύλου είναι πανομοιότυπο κατά 99,9%. Αυτό ώθησε τον υπουργό Έρευνας της Γαλλίας Ζεράρ Σβαρτσενμπέρ να ανακηρύξει τη χθεσινή ημέρα ως «κακή ημέρα για τους απανταχού ρατσιστές», που υποστηρίζουν τη γονιδιακή ανωτερότητα.

Οι έρευνες βασίστηκαν στο γονίδιο πέντε εθελοντών στην περίπτωση της Celera και δώδεκα εθελοντών στην πανεπιστημιακή έρευνα. Τόσο η έρευνα των πανεπιστημίων όσο και η έρευνα της Celera δημοσιεύονται στα τελευταία τεύχη των περιοδικών Nature και Science. «Υπάρχουν μικρές διαφορές μεταξύ των δύο πλευρών», είπε ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Τόκιο Γιοσουιούκι Σακάκι, επικεφαλής του ιαπωνικού σκέλους του HGP. «Όμως είναι ένα βήμα πίσω για την επιστήμη το γεγονός ότι η Celera αρνήθηκε να αφήσει άλλους να επιβεβαιώσουν τα ευρήματά της» προσέθεσε. «Άλλοι θέλουν να χρεώσουν στην υπόλοιπη ανθρωπότητα μία περιουσία για να διαβάσουμε το δικό μας γενετικό κώδικα», πρόσθεσε ο Τζον Σούλτσον, επικεφαλής της βρετανικής ομάδας. «Όμως είμαστε εδώ για να τους πούμε ότι το ανθρώπινο γονιδίωμα δεν είναι προς πώληση».

Οι επιστήμονες είχαν την ευκαιρία να δουν για πρώτη φορά επισήμως τα αποτελέσματα και να διαπιστώσουν πόσο λίγα γονίδια τελικά έχει ο άνθρωπος: γύρω στα 30.000. Μερικοί γιατροί εξέλαβαν ως καλή είδηση την ύπαρξη λίγων γονιδίων, με το σκεπτικό ότι όσο μικρότερος είναι ο αριθμός τους, τόσο πιο εύκολο θα είναι να κατανοήσουμε τη λειτουργία τους. Όμως, μπορεί να συμβεί και το ακριβώς αντίθετο: η πολύπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ γονιδίων μπορεί να καταστήσει εξαιρετικά δύσκολη τη θεραπεία ασθενειών με την αλλαγή μόνο ενός ή δύο γονιδίων, π.χ. μέσω γονιδιακής θεραπείας. Έτσι εξηγούνται τα πενιχρά αποτελέσματα της γονιδιακής θεραπείας τα τελευταία δέκα χρόνια.

Οι επιστήμονες προβλέπουν ότι το αργότερο έως το 2020 ο καθένας θα μπορεί να υποβάλλεται σε τεστ DNA και να αποκωδικοποιεί το σύνολο του γονιδιώματός του, το οποίο θα χωράει σε έναν απλό δίσκο DVD. Όμως, οι ερευνητές προειδοποιούν ότι αυτές οι πληροφορίες πρέπει να χρησιμοποιούνται με σύνεση, διότι η υγεία, η εμφάνιση και η συμπεριφορά επηρεάζονται και από άλλους παράγοντες. «Δύο παγίδες πρέπει να αποφύγουμε», γράφουν οι επιστήμονες της Celera στο περιοδικό Science. «Τον ντετερμινισμό, δηλαδή την ιδέα ότι όλα τα χαρακτηριστικά ενός ατόμου είναι γραμμένα στα γονίδιά του, και τον αναγωγισμό, την ψευδαίσθηση ότι είναι πλέον ζήτημα χρόνου μέχρι να κατανοήσουμε και να περιγράψουμε αιτιακά τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπινων οργανισμών», προσθέτουν.

«Με την πλήρη καταγραφή του γενετικού κώδικα, έχουμε ένα άμεσο όφελος στον τομέα της διάγνωσης των ασθενειών», τονίζει ο κ. Πάγκαλος, διευθυντής του Διαγνωστικού Κέντρου Γενετικής. «Αναμένονται άλλωστε πολύ σπουδαίες εξελίξεις στον τομέα αυτόν, στο προσεχές μέλλον σε περίπου έναν χρόνο-, όπου πολλές αλληλουχίες των γονιδίων θα μπορούν να είναι σε ένα μικροτσίπ, το ονομαζόμενο DNA-τσιπ. Εκεί θα έχουμε τοποθετημένο σχεδόν το σύνολο των γονιδίων ενός ανθρώπου και θα μπορεί ο επιστήμονας μέσα σε πολύ λίγη ώρα να διαγνώσει τις μεταλλάξεις τους. Το όφελος είναι μεγάλο καθώς θα μπορούμε να προβλέπουμε με ακρίβεια ποιος είναι φορέας και ποιες είναι οι πιθανότητες να αποκτήσει ένα παιδί που θα πάσχει από κάποια γενετική πάθηση. Επίσης, οι μεταλλάξεις αυτές θα διευκολύνουν αφάνταστα την αποκάλυψη των λεγομένων προδιαθέσεων, δηλαδή τη μετάλλαξη γονιδίων που αφορά την εμφάνιση ενός καρκίνου, την εγκατάσταση μιας καρδιαγγειακής νόσου, την εμφάνιση ψυχώσεων, της νόσου Αλτσχάιμερ κ.ά. Φυσικά δεν μπορούμε να καθορίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα εάν θα εξελιχθούν οι μεταλλάξεις αυτές σε πλήρη νοσήματα, αφού καθοριστική σημασία σε αυτό το σημείο έχει και το περιβάλλον».

Όμως, σημαντικές εξελίξεις θα υπάρξουν και στη γονιδιακή θεραπεία. Ο κ. Πάγκαλος αναφέρει «μας δίδεται και μία άλλη δυνατότητα, αυτή της γονιδιακής θεραπείας. Γνωρίζοντας το πού βρίσκεται η μετάλλαξη και πώς αυτή εκφράζεται, πιστεύουμε ότι θα είναι πιθανή τα επόμενα 10 με 20 χρόνια η δυνατότητα ριζικής αντιμετώπισης των παθήσεων και των προδιαθέσεών τους, είτε με αντικατάσταση του γονιδίου με οποιονδήποτε τρόπο είτε με αντιμετώπιση της παθολογικής πρωτεΐνης. Και πρέπει να διευκρινίσουμε ότι πρακτικά καμία πάθηση -παρά μόνον ίσως οι κακώσεις- δεν ξεφεύγει από το πλαίσιο της εμπλοκής του γενετικού υλικού του DNA». Ο κ. Πάγκαλος επισημαίνει ότι οι αναμενόμενες εξελίξεις εγείρουν πολλά ερωτήματα. Όσον αφορά στη διάγνωση, βασικό ερώτημα είναι εάν θα πρέπει να μιλήσουμε για προδιάθεση χωρίς να υπάρχει η γονιδιακή θεραπεία σε ένα υγιές άτομο, καθώς η πληροφορία αυτή μπορεί να έχει άμεσες επιπτώσεις τόσο στην ψυχολογία του όσο και στο οικογενειακό και εργασιακό του περιβάλλον.

Τυφλός βλέπει με τεχνητό οφθαλμό

Εφημερίδα Τα Νέα, 19/1/2000

Χάρη σε μια μικροσκοπική κάμερα, συνδεδεμένη στον εγκέφαλό του με 68 ηλεκτρόδια, και σε ένα κομπιούτερ που φέρει στη μέση του, ένας τυφλός Αμερικανός κατόρθωσε να διαβάζει μεγάλα γράμματα και να διακρίνει μεγάλα αντικείμενα. Πρόκειται για τον πρώτο τεχνητό οφθαλμό με ικανοποιητικά αποτελέσματα.

Ο τυφλός Αμερικανός, ηλικίας 62 χρόνων, που έγινε γνωστός ως Τζέρι, απέδειξε ότι μπορεί να ξεκρεμάσει ένα μαύρο καπέλο από έναν λευκό τοίχο, να εντοπίσει μία κούκλα βιτρίνας και να τοποθετήσει το καπέλο στο κεφάλι της. Ο ηλικιωμένος άνδρας, που έχασε την όρασή του στα 36 του χρόνια έπειτα από ατύχημα, μπορεί ακόμα χάρη στον τεχνητό οφθαλμό να διαβάσει γράμματα πέντε εκατοστών από απόσταση ενός μέτρου. Όσο περιορισμένη κι αν είναι η όρασή του, του επιτρέπει πάντως να κυκλοφορεί με το Μετρό της Νέας Υόρκης.

Ο Τζέρι δεν βλέπει εικόνες, αλλά αντιλαμβάνεται έως και 100 κηλίδες φωτός, που εμφανίζονται και εξαφανίζονται καθώς αλλάζει το οπτικό του πεδίο. Οι κηλίδες δείχνουν τις άκρες των αντικειμένων. Οι κηλίδες παρομοιάσθηκαν σε συνέντευξη Τύπου από τον ερευνητή Ουίλιαμ Ντόμπελ, ο οποίος εργάζεται εδώ και τριάντα χρόνια για να δημιουργήσει τον τεχνητό οφθαλμό, με τα άστρα που λάμπουν και χάνονται πίσω από τα σύννεφα. «Τα πάει πολύ καλά με το περιορισμένο οπτικό σήμα», δήλωσε ο Ουίλιαμ Ντόμπελ, ο οποίος είναι και πρόεδρος του Ινστιτούτου Ντόμπελ της Νέας Υόρκης, μιας αμερικανικής εταιρείας ιατρικών εξαρτημάτων.

Ο Ρίτσαρντ Νόρμαν, του Πανεπιστημίου της Γιούτα, ο οποίος ειδικεύεται στην τεχνητή όραση, επισήμανε ότι η συσκευή Ντόμπελ «είναι πολύ περιορισμένο βοήθημα για τη μετακίνηση ενός τυφλού και απέχει πάρα πολύ από την οπτική εμπειρία των κανονικών ανθρώπων». Υπογράμμισε ωστόσο ότι η εργασία του Ουίλιαμ Ντόμπελ αφήνει να εννοηθεί ότι ακόμα και περιορισμένα σήματα στον εγκέφαλο μπορεί να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής ενός τυφλού.

Σύντομα στο εμπόριο η τεχνητή όραση

Ο Ουίλιαμ Ντόμπελ παρουσίασε τα αποτελέσματα της εργασίας του στο τελευταίο τεύχος της Επιθεώρησης της Αμερικανικής Εταιρείας Εσωτερικών Οργάνων και πρόσθεσε ότι το σύστημα τεχνητής όρασης που επινόησε αναμένεται να κυκλοφορήσει στο εμπόριο σε περιορισμένο αριθμό αργότερα μέσα στο χρόνο, έναντι 16.500.000 δραχμών.

Η τεχνητή όραση λειτουργεί χάρη σε ένα σύστημα που περιλαμβάνει μία μικροσκοπική κάμερα και έναν αισθητήρα, τοποθετημένους στους φακούς ενός ζευγαριού γυαλιών. Τα σήματα αυτά επεξεργάζεται ένας φορητός κομπιούτερ, βάρους πέντε κιλών, και στη συνέχεια ένα νέο σήμα αποστέλλεται στα 68 ηλεκτρόδια από πλατίνα, που είναι εμφυτευμένα στον εγκέφαλο του Τζέρι. Τα ηλεκτρόδια τοποθετήθηκαν με χειρουργική επέμβαση στον Τζέρι και σε έναν ακόμα εθελοντή το 1978 στο ιατρικό κέντρο «Columbia-Ρresbyterian» της Νέας Υόρκης. Από τότε το μέγεθος του κομπιούτερ περιορίστηκε σημαντικά και οι επιστήμονες κατέβαλαν και καταβάλλουν προσπάθειες για τη βελτίωση της μεθόδου.

Η συσκευή Ντόμπελ δεν είναι η μοναδική που δημιουργήθηκε στην προσπάθεια της επιστήμης να αποκαταστήσει την όραση των τυφλών. Μία παρόμοια τεχνολογία, αλλά με τη χειρουργική εμφύτευση στον οφθαλμό ενός μικροτσίπ πυριτίου, δοκιμάστηκε στο Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς και πήρε μεγάλη δημοσιότητα όταν ο τραγουδιστής Στίβι Γουόντερ εξέφρασε την επιθυμία να υποβληθεί σ’ αυτήν.

Ερωτήσεις

1. Δώσε τους πλαγιότιτλους και την περίληψη του κειμένου (σε 1§ περίπου 100 λέξεων)

2. Ποιες άλλες περιπτώσεις γνωρίζεις που σε κάνουν να σκεφτείς ότι η επιστήμη «κάνει θαύματα!»;

3. Ποιες αρνητικές επιπτώσεις της επιστήμης γνωρίζεις;

4. Σωστό ή λάθος: Παιρνώ, συνδιάζω, αντεπεξέρχομαι, φτώχεια, μύνημα, νοιώθω, συννενόηση, σύγκλιση, σύγκληση, τύρρανος, άμιλλα, έλλειμα, ένδοια, αυτοπροσώπως, πλυθηντικός, διαφήμιση, δυσφήμηση, μεμψιμοιρώ, σύγχιση, αλλεπάλληλος.

5. Σημείωσε τον τύπο που είναι γραμμένος ορθά:

- επηρεάζω, επιρεάζω, επιρρεάζω.

- προκατειλημένος, προκατειλειμμένος, προκατειλημμένος.

- απορρίμματα, απορίματα, απορρίματα, απορίμματα.

- ελειπής, ελλειπής, ελλιπής, ελιπής.

- κηρύσω, κυρήσω, κηρύσσω.

- έμμεσα, έμεσα, έμεσσα.

- ανεξιθρησκία, ανεξιθρησκεία, ανεξηθρησκεία.

- συνίδηση, συνείδηση, συνείδιση.

- συνδιασμός, συνδυασμός, συνδειασμός.

- υγειινός, υγιεινός, υγιηνός.

Το όραμα του Προμηθέα

Δημοσθένης Κούρτοβικ, εφ. Τα Νέα, 26/5/1998

Ο άνθρωπος χρειάστηκε δύο εκατομμύρια χρόνια για να μάθει να φτιάχνει πέτρινα εργαλεία. Οι κατασκευαστές τέτοιων εργαλείων χρειάστηκαν ενάμισι εκατομμύριο χρόνια για να μάθουν να χρησιμοποιούν τη φωτιά. Οι χρήστες της φωτιάς χρειάστηκαν μισό εκατομμύριο χρόνια για να μάθουν να καλλιεργούν τη γη. Στους καλλιεργητές της γης πήρε κάπου οκτώ χιλιάδες χρόνια για να μάθουν πώς να αποτυπώνουν τα λόγια και τις σκέψεις τους με κάτι που λεγόταν γραφή. Αφού βρήκαν κώδικα για τη γλώσσα τους, πέρασαν τέσσερις χιλιάδες χρόνια ώσπου να βρουν και τον κώδικα της ζωής, μέσα στα κύτταρά τους. Και από εκείνη τη στιγμή δεν τους χρειάστηκαν ούτε πενήντα χρόνια για να μάθουν πώς να τον αλλάζουν.

Ο πολιτισμός δεν είναι μόνον οι επιστήμες και η τεχνολογία. Αλλά, ας μη γελιόμαστε, χάρη σ' αυτές έχει ιστορία. Αυτές κυρίως είναι που μας δίνουν την αίσθηση (παλιότερα πηγή ευφορίας, σήμερα πιο πολύ πηγή ανησυχίας) ότι υπάρχει πρόοδος στην πορεία του ανθρώπινου γένους ­ότι υπάρχει καν τέτοια πορεία. Κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι σήμερα γράφεται καλύτερη λογοτεχνία απ' ό,τι τον 5ο π.Χ. αιώνα. Και από πολλές απόψεις οι άνθρωποι της νεολιθικής εποχής ήταν σοφότεροι από εμάς. Αλλά ακόμα και ο τελευταίος μαθητής γυμνασίου ξέρει σήμερα περισσότερα για το ανθρώπινο σώμα απ' ό,τι ο Ιπποκράτης, περισσότερα για τη δομή του σύμπαντος απ' ό,τι οι Χαλδαίοι ή ο Κοπέρνικος.

Ακόμα και ο μοναχικότερος επιστήμονας δεν περίμενε την εμφάνιση του Internet για να αισθάνεται πως συνομιλεί με τους συναδέλφους του από όλο τον κόσμο και πως δουλεύει πάνω σ' ένα υλικό που συσσώρευσε ο μόχθος χιλιάδων ερευνητών στο πέρασμα των αιώνων. Αυτό εννοούσε ο Βερνάρδος της Σαρτρ, πριν από 870 χρόνια, όταν είπε ότι είμαστε νάνοι που βλέπουν μακριά, γιατί πατάνε σε ώμους γιγάντων. Αυτή είναι η βασική διαφορά της επιστήμης από άλλες μορφές δημιουργίας. Μια διαφορά που εξηγεί γιατί η επιστημονική γνώση αυξάνεται με ολοένα επιταχυνόμενους ρυθμούς.

Παιδιά κατά παραγγελία

Σοφία Νέτα, εφ. Ελευθεροτυπία, 17/3/1998

Στην ταινία επιστημονικής φαντασίας «Γκάτακα», που διαδραματίζεται σε κάποια μελλοντική εποχή, όλα τα παιδιά γεννιούνται κατόπιν παραγγελίας, ώστε να μην έχουν μυωπία, φαλάκρα, κατάθλιψη, καρδιοπάθειες ή καρκίνο. Κάποιοι όμως απερίσκεπτοι γονείς αποφασίζουν να αποκτήσουν παιδί με τον παραδοσιακό τρόπο, που αντιμετωπίζεται από την κοινωνία ως πολίτης Β’ κατηγορίας. Μόλις γεννιέται οι γιατροί «διαβάζουν» το DNA και προβλέπουν μεταξύ άλλων ότι κινδυνεύει να παρουσιάσει κατάθλιψη, καθώς και να πεθάνει από καρδιά πολύ νέος... Το όνειρό του είναι να γίνει πιλότος σε διαστημόπλοια, αλλά η κοινωνία τού επιτρέπει να εργαστεί μόνο ως καθαριστής. Και όμως τα καταφέρνει, υποδυόμενος κάποιον άλλο, διαψεύδοντας τις προβλέψεις των επιστημόνων που τον είχαν καταδικάσει. Η φύση ξεπερνά την επιστήμη...

Το σενάριο μπορεί να φαίνεται απίθανο, αλλά είναι πολύ πιθανό τα παιδιά των εγγονών μας να γεννιούνται κατόπιν παραγγελίας με συγκεκριμένα γονίδια ενώ, όταν υπάρχει λάθος σε αυτά, θα διορθώνεται. Και ίσως τότε ασθένειες όπως ο καρκίνος και οι καρδιοπάθειες να θεωρούνται αρρώστιες του παρελθόντος. Απίστευτο αλλά αληθινό. Η μελλοντική αυτή εποχή που περιγράφεται στην ταινία δεν είναι τόσο μακρινή όσο φαντάζεστε!

Για την ιλιγγιώδη εξέλιξη όσον αφορά την κωδικοποίηση του γονιδιακού χάρτη μίλησαν σε χθεσινή συνέντευξη Tύπου ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Δ. Νανόπουλος και ο καθηγητής Χειρουργικής Γ. Ανδρουλάκης, πρόεδροι του 1ου Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Βιοηθικής με θέμα: «Η μοριακή διάγνωση ατόμων που βρίσκονται σε υψηλό κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου: Ιατρικά, Ηθικά, Κοινωνικά και Νομικά ζητήματα», που αρχίζει τις εργασίες του μεθαύριο στην Αθήνα.

Πριν από το 2003 αναμένεται η κωδικοποίηση όλων των γονιδίων -ήδη έχει κωδικοποιηθεί το 1/5 από αυτά- καθώς η πρόοδος της μοριακής βιολογίας είναι αλματώδης. Όπως είπε μάλιστα χαρακτηριστικά ο κ. Νανόπουλος, μέχρι τότε θα έχουν αναγνωριστεί τα γονίδια όλων των ασθενειών, ενώ ο κ. Ανδρουλάκης πρόσθεσε πως ίσως μάλιστα φτάσουμε στο σημείο να καταργηθεί η χειρουργική ασθενειών, όπως ο καρκίνος και η συγγενής καρδιοπάθεια, αφού απλώς θα αντικαθίσταται το ελαττωματικό γονίδιο!

Ήδη σήμερα έχει διαπιστωθεί ότι η ύπαρξη ορισμένων γονιδίων σε έναν οργανισμό σχετίζεται με αυξημένη συχνότητα ανάπτυξης καρκίνου. Τα γονίδια BRCA1 και BRCA2 σχετίζονται με τον καρκίνο του μαστού και των ωοθηκών και το γονίδιο FNPCC συσχετίζεται με τον καρκίνο του παχέος εντέρου.

Η δυνατότητα, όμως, της γονιδιακής ανάλυσης για τον εντοπισμό «ένοχων» γονιδίων δημιουργεί μία νέα κατηγορία ατόμων, αυτή των «δυνητικά ασθενών». Το δικαίωμα του ατόμου να μη γνωρίζει αν φέρει ή όχι το «ένοχο» γονίδιο, η ψυχολογική του αντιμετώπιση όπως και ο ρόλος των Μ.Μ.Ε. είναι μερικά από τα θέματα που θα συζητηθούν στο Συνέδριο, όπου μεταξύ άλλων θα παρουσιάσει τις θέσεις του και ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος.

Οι εξελίξεις δημιουργούν και πολλά ερωτηματικά, υπογράμμισαν οι δύο καθηγητές, όσον αφορά τη χρησιμοποίηση των γενετικών πληροφοριών. Για παράδειγμα, θα επιλέγει κάποιος σύζυγο αφού ελέγξει τα γονίδιά του/της; Μήπως τέτοιου είδους πληροφορίες θα ζητά ο εργοδότης πριν προσλάβει έναν υπάλληλο ή και οι ασφαλιστικές εταιρείες πριν κλείσουν συμβόλαια; Μήπως θα φτάσουμε στο σημείο παραγγελίας τέλειων παιδιών, όπως φυσικά επιθυμεί κάθε γονιός;

Τα ερωτήματα αυτά, κατέληξαν, γεννούν και τα αντίστοιχα νομικά ζητήματα, αφού αποκαλύπτουν ένα μεγάλο νομικό κενό όσον αφορά τον τρόπο της χρησιμοποίησης της γενετικής πληροφορίας. Η υιοθέτηση ενός γενικού ελέγχου μέσα στην κοινωνία μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία ολοκληρωτικών κοινωνιών, όπου θα θίγεται η αυτονομία των μελών της…

Η Γενετική και οι επίδοξοι θεοί

Σταμάτης Αλαχιώτης, (καθηγητής Βιολογίας και πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών), εφ. Το Βήμα, 22/2/1998

Η καλπάζουσα πρόοδος στον χώρο της Γενετικής κορυφώθηκε τελευταία με επιτεύγματα που προσεγγίζουν το άμεσο ενδιαφέρον της κοινής γνώμης. Και, όπως γίνεται συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις, άλλοι βρίσκονται από τη μια μεριά του λόφου και άλλοι από την άλλη μεριά. Η «κλωνοποίηση του ανθρώπου» και το «ελιξίριο της νεότητας» βλασφήμησαν και δόξασαν ταυτόχρονα τη Γενετική. Η ανθρωπότητα βρέθηκε την ίδια στιγμή στο έρεβος και στο βασίλειο· σήκωσε τα μάτια τής φαντασίας ψηλά και τρόμαξε. Η Γενετική ενοχοποιήθηκε ως η επιστήμη της καταστροφής, αλλά ανακηρύχθηκε και ως η επιστήμη της σωτηρίας του ανθρώπου.

Τα ανάμεικτα αυτά συναισθήματα και οι συγκεχυμένες φαντασιώσεις και προοπτικές αντανακλούν τη μεταβατικότητα αλλά και τη ρευστότητα των τεκταινομένων στα εργαστήρια της Γενετικής. Η δυϊκή αυτή αντιμετώπιση από την κοινωνία δεν είναι τυχαία. Είναι το αποτέλεσμα μιας ελλιπούς πληροφόρησης, η οποία είναι δύσκολο από τη φύση της να φθάσει στο πλατύ κοινό, με αποτέλεσμα την αποσπασματικότητα στην αντίληψη και τον διχασμό στην κρίση. Για άλλους η Γενετική πρέπει να καθήσει στο εδώλιο του κατηγορουμένου και για άλλους στο βάθρο του νικητή. Πολλοί θα αναρωτηθούν αν θα πρέπει να χειροκροτήσουν την πρόοδο ή τον ρομαντισμό, αν θα πρέπει να επιμείνει ο άνθρωπος στη βαθύτερη κατανόηση της βιολογικής του αυτογνωσίας ή αν θα πρέπει να αφήσει τη φύση με τις βραδείες διαδικασίες της να τον οδηγεί.

Πολλά τα διλήμματα ή καλύτερα τα ψευτοδιλήμματα που πάντα συνοδεύουν τον βηματισμό της προόδου. Και ήδη από την αρχαιότητα παρατηρούνταν αυτός ο δυϊσμός. Έτσι ο Πλάτων π.χ. υποστήριζε ότι η γνώση δεν πρέπει να φθάνει ως την κοινή γνώμη, ενώ ο Αριστοτέλης υπεράσπιζε ακριβώς την αντίθετη άποψη, λέγοντας ότι η γνώση πρέπει να αποσκοπεί στο κοινό καλό και να ελέγχεται από τους πολίτες. Πιο κοντά στην εποχή μας, η κατασκευή της ατομικής βόμβας από τον Οπεγχάιμερ που τον ανάγκασε να δηλώσει ότι αν είσαι επιστήμονας, είναι καλό να γνωρίζεις πώς λειτουργεί ο κόσμος. Και επειδή η αλήθεια δεν είναι ούτε μαύρη ούτε άσπρη, δεν χρειάζεται να είναι κανείς σοφός για να υποστηρίξει την άποψη ότι η γνώση είναι καλό από κάθε άποψη, ότι η επιστήμη εξανθρωπίζει τον άνθρωπο και τον κάνει υπερήφανο και ότι «επιστήμη χωριζομένη αρετής πανουργία φαίνεται».

Η Γενετική, που πρωταγωνιστεί σήμερα και ίσως καταγραφεί από τους ιστορικούς ως το σοβαρότερο γεγονός του αιώνα μας, υπερβαίνοντας ακόμη και τους δύο παγκόσμιους πολέμους, την αναδιάταξη των κρατών, την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και μαζί του του υπαρκτού σοσιαλισμού, έχει βρεθεί αναπόφευκτα στο στόχαστρο μιας παγκόσμιας κριτικής. Επηρεασμένη, όπως όλες οι επιστήμες, από το φιλοσοφικό ρεύμα του θετικισμού, που θεοποιεί την εμπειρία και την αποσπασματικότητα και υποκαθιστά την ποιότητα με την ποσότητα, αγωνίζεται, καθώς ολοκληρώνεται, να απεγκλωβιστεί από αυτό το πλαίσιο και να προυσιασθεί ως μια ολιστική πρόταση που απαντά σε αμέτρητα ερωτήματα και αγωνίες του ανθρώπου που έχουν να κάνουν με το παρελθόν του, το παρόν και το μέλλον του, με την ύπαρξή του και την αυτογνωσία του.

Και επειδή η μεθοδολογία της Γενετικής βασίζεται στην ποικιλότητα, ενοχοποιείται ως η επιστήμη της διαφοράς και υπεύθυνη για κάθε σφάλμα και κάθε ελάττωμα του ανθρώπου, ενώ ο στόχος της είναι ακριβώς αντίθετος, ενωτικός και ολιστικός, καθώς υποστηρίζει αποδεικνύοντας την ενότητα της ζωής, το ενιαίο του γενετικού κώδικα για όλα τα είδη και τα πλάσματα του πλανήτη μας. Εχει χρησιμοποιηθεί από πανούργους αποσπασματικά για να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα, για να τεκμηριώσει δήθεν τον ρατσισμό και να δυσφημήσει την Ευγονική, για να αναγάγει τον άνθρωπο σε κοινωνιοβιολογικό επίπεδο, σε ένα επίπεδο δηλαδή λειτουργίας των κοινωνιών άλλων ζωικών ειδών. Την οδήγησαν σε έναν χυδαίο γενετικό υπερκαθορισμό και κληρονομισμό των πάντων, εκμηδενίζοντας την περιβαλλοντική παράμετρο.

Στις ημέρες μας αναδείχθηκε επικίνδυνα η υπεροψία και η αλαζονεία κάποιων επίδοξων θεών και γι’ αυτό η Γενετική εισέπραξε τον προβληματισμό της κοινής γνώμης, η οποία βρέθηκε να αμφισβητεί ό,τι θετικό έχει προσφέρει αυτή η επιστήμη. Πρέπει λοιπόν να αποκατασταθεί η αλήθεια και να αποδοθούν τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ. Γιατί η Γενετική είναι η ελπίδα της ανθρωπότητας, καθώς μέσα από τον ντετερμινιστικό αναγωγισμό προσεγγίζει την κατανόηση της ζωής και τη βιολογική μας αυτογνωσία στο πιο βασικό και πιο αποτελεσματικό επίπεδο. Η εκρηκτική πρόοδος σε ποικίλα μέτωπα γεμίζει τον άνθρωπο αισιοδοξία και τον απαλλάσσει σιγά σιγά από αδυναμίες, ισχυροποιώντας τον να αντιμετωπίσει τις κακοτοπιές στο μεγάλο ταξίδι της ζωής.

Η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και η επερχόμενη γενετική θεραπεία θα χρησιμοποιηθούν τελικά με τον σοφότερο τρόπο και θα απαλύνουν τον ανθρώπινο πόνο, η πρόοδος στην τεχνητή γονιμοποίηση, στις μεταμοσχεύσεις, στις ανακαλύψεις νέας γενιάς φαρμάκων που σχετίζονται με τη γονιδιακή δράση, η νέα διαγνωστική και θεραπευτική συλλογιστική, η αντιμετώπιση της μάστιγας του αιώνα, του AIDS, αλλά και των καρκίνων και πολλών άλλων γενετικών ασθενειών, τα διαγενετικά ζώα που θα αντικαταστήσουν αρκετές φαρμακοβιομηχανίες, καθώς πλήθος από φθηνά φάρμακα θα παράγεται σε αγροκτήματα, τα γενετικά τροποποιημένα φυτά και ζώα που, όταν χρησιμοποιηθούν με την απαραίτητη προσοχή, θα ανακουφίσουν την ανθρώπινη φτώχεια, η κλωνοποίηση στον βαθμό που θα χρησιμοποιηθεί για να κατανοήσουμε την παθογένεση και τη θεραπεία γενετικών ασθενειών, η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής και η μακροημέρευση, ο έλεγχος της χλωρίδας και της πανίδας που απειλείται με αφανισμό και πολλά άλλα επιτεύγματα, όλα των τελευταίων δεκαετιών, θα περάσουν γρήγορα από το κόσκινο της ορθής εφαρμογής για το καλό της ανθρωπότητας.

Γιατί ο άνθρωπος ο σοφός εύκολα μπορεί να απομονώσει τον αμετροεπή, φιλόδοξο, υπερόπτη και αλαζόνα επίδοξο δαίμονα, που θα θελήσει να ανατρέψει το μεγαλείο του ανθρώπου, υποβιβάζοντάς τον σε ένα γενετικά σχεδιασμένο προϊόν. Οι αντιστάσεις της κοινωνίας είναι ακατανίκητες και η απομόνωση των ταραχοποιών εύκολη υπόθεση. Οι όποιοι θόρυβοι που συνοδεύουν την κάθε πρόοδο θα χάνονται στον ορίζοντα, καθώς το τρένο της ζωής θα συνεχίζει με επιτυχία το αέναο ταξίδι του, αναδεικνύοντας πρωτόγνωρα και παραδεισένια τοπία, τα οποία θα εισπράττουν το χειροκρότημά μας. Γιατί δεν μπορούμε να αναπολούμε τον ευγενή άγριο του Ρουσό ή τη χρυσή εποχή της ελληνικής μυθολογίας και να αναζητούμε τη λιποταξία στο παρελθόν.

Οι συνέπειες της κλωνοποίησης

Γιάννης Πανούσης (καθηγητής Εγκληματολογίας του Τμήματος Επικοινωνίας και Μ.Μ.Ε. στο Πανεπιστήμιο Αθηνών), εφ. Τα Νέα, 18/1/1999

Η κλωνοποίηση παραπέμπει σε δημιουργία «πιστών γενετικά αντιγράφων» με ειδικότερη αναφορά σε DNA και γονίδια, σε κύτταρα ή σε οργανισμούς. Αυτή η μίμηση της φύσης δημιουργεί μια σειρά ηθικών, νομικών και κοινωνικών προβλημάτων, αφού η επιστήμη του ανθρώπου κατόρθωσε όχι απλώς το ακατόρθωτο αλλά το αδιανόητο.

Το πέρασμα από τη διερεύνηση του κόσμου στη μεταβολή του, δηλαδή η δυνατότητα συναρμολόγησης, ανακατασκευής ή επισκευής των όντων με βάση την πλήρη γνώση της αρχικής δημιουργίας, συνδέθηκε με τη «βλασφημία», με το «ελιξίριο νεότητας», ακόμα και με την «αθανασία». Το βιολογικό τσιπ, ο βιονικός άνθρωπος, ο Φρανκενστάιν, τα κλωνοποιημένα έμβρυα, τα ακέφαλα όντα, αφενός έθεσαν ερωτήματα για τα όρια της επιστήμης (ιδιαίτερα της γενετικής μηχανικής) και αφετέρου προβλημάτισαν τους διανοητές για το τίμημα που ενδέχεται να πληρώσει η κοινωνία μας εισερχόμενη σε αυτόν τον νέο, θαυμαστό κόσμο.

ΤΑ ΥΠΕΡ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΤΑ

Οι ειδικοί μοιάζει να διχάζονται ή να ισορροπούν σε τεντωμένο σχοινί ανάμεσα στα υπέρ και στα κατά. Για τους περισσότερους η κλωνοποίηση είναι επιστημονική επιτυχία και πρόκληση και όχι απειλή, και δεν μπορεί να σταματήσει με απαγορεύσεις. Ισχυρίζονται ότι η προκατάληψη και τα συμφέροντα φράζουν τις πύλες της επιστημονικής προόδου και ότι το ζητούμενο δεν είναι η βιομηχανική παραγωγή ανθρώπων, αλλά η βελτίωση της ζωής, της υγείας, της ποιότητας πολλών υπηρεσιών προς τον άνθρωπο. Ο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση πλασμένος άνθρωπος, ο κτιστός αλλά και θνητός, ο υπάρχων εκ της ζωοποιού ενεργείας του Θεού, δεν είναι δυνατόν να μετατραπεί σε «αποθήκη ανταλλακτικών», ανταπαντούν οι αντίθετοι.

Το ερώτημα λοιπόν της πηγής των ηθικών μας αξιών, αν δηλαδή είναι ο ουρανός ή η γη, επανέρχεται δριμύτερο, καθώς επενδύεται και με τον επικρεμάμενο κίνδυνο της αυθαιρετούσης άλογης βιοεξουσίας των επιστημόνων. Από τη μια η αλαζονεία και από την άλλη ο φόβος μπροστά στη νέα γνώση. Από τη μια τα προσδοκώμενα κέρδη από την εμπορική εκμετάλλευση παρόμοιων επιτευγμάτων και από την άλλη η μοναδικότητα της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας.

ΜΕΤΑ-ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ

Το να θέλουμε να γίνουμε άλλοι από αυτοί που είμαστε ή να ολοκληρωθούμε έξω από τη λογική της ζωής, το να μην αναγνωρίζεται στον «άλλον» η ελευθερία τού να είναι και να μένει «άλλος», συνιστά για μερικούς μετα-ανθρώπινη (post-human) αλαζονεία.

Από την άλλη δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνουμε «σκλάβοι της μελλοντικής ανθρωπότητας», δηλαδή να μετατρέψουμε τη δική μας επιθυμία σε άλλοθι για έναν βιολογικό απολυταρχισμό ή καλύτερα για μια βιολογική Αποκάλυψη που θα αφορά τη «βελτίωση των απο/επι/γόνων μας».

Στο όνομα της ελευθερίας, στην ποιότητα ζωής των αυριανών ανθρώπων αναμιγνύουμε επικίνδυνα κατάλοιπα μαγείας, ευγονικές τυραννίες και επιστημονικές αλχημείες. Η επινόηση του μέλλοντός μας, η (προ)κατασκευή πανομοιότυπων ή ομοιαζόντων με άνθρωπο πλασμάτων συνδέεται με την αποκληρονομοποίηση των κληρονομικών δεδομένων, με το δικαίωμα καθενός να γνωρίζει τις βιολογικές του ρίζες, δηλαδή με την ίδια την αυτογνωσία του ανθρώπου (αλλά και των λαών και των εθνών).

Η ανασύσταση / κατασκευή όλης της ανθρώπινης φυλής μοιάζει να πλησιάζει βήμα- βήμα. Ο νεο-θάνατος, η κατάψυξη των εμβρύων ή των νεκρών, οι συνθετικοί γόνοι, τα μηχανικά πρόσθετα μεταβάλλουν το ίδιο το περιεχόμενο του όρου «ανθρωπότητα», καθώς ο άνθρωπος είναι εν μέρει πρωτόπλασμα και εν μέρει τρανζίστορ.

Η σχεδόν ατέρμονη δυνατότητα παρέμβασης της τεχνοεπιστήμης πάνω στον «φυσικό άνθρωπο» επαναφέρει το ερώτημα «τι είδους άνθρωπο θέλουμε να κατασκευάσουμε».

ΣΧΕΣΕΙΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ

Η επιλογή ανάμεσα στον φυσικό άνθρωπο, στον τεχνικό/τεχνητό άνθρωπο και στη μέση λύση δεν είναι πάντοτε εύκολη. Η Γενετική κατηγορείται ότι στον τομέα της κλωνοποίησης δημιουργεί σχέσεις δουλείας, ασύμβατες με τα ανθρώπινα δικαιώματα και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.

Ο γενετικός κατασκευαστής (κύριος του «υλικού») μετατρέπεται και σε ιδιοκτήτη των γονιδίων του «άλλου». Επιτροπές ηθικής ή δεοντολογίας, εθνικά συμβούλια ηθικής, συναινετικά συνέδρια ή και νομοθετικές ad hoc ρυθμίσεις επιχειρούν να απαντήσουν στο κρίσιμο δίλημμα: επιλέγουμε βιοτεχνολογίες για την ελευθερία του ανθρώπου ή ελευθερίες ανάλογες με τη βιοτεχνολογία;

Η προστασία των ανθρωπίνων γονιδίων έχει αναληφθεί από τη Διεθνή Επιτροπή Βιοηθικής της ΟΥΝΕΣΚΟ. Στη Διακήρυξη της Γενικής Διάσκεψης της ΟΥΝΕΣΚΟ (11-11-1997) διαβάζουμε: «Κάθε άτομο δικαιούται τον σεβασμό της αξιοπρέπειάς του και των δικαιωμάτων του, όποια και αν είναι τα γενετικά χαρακτηριστικά του. Αυτή η αξιοπρέπεια επιβάλλει να μην συρρικνούται το άτομο στα γενετικά χαρακτηριστικά του και να γίνεται σεβαστή η μοναδικότητά του, καθώς και η διαφορετικότητά του».

Στο ίδιο πνεύμα κινείται και το Πρωτόκολλο που υπέγραψαν 18 χώρες (και η Ελλάδα) για την απαγόρευση του κλωνισμού ανθρώπων στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης (Παρίσι 2/1/1998). Κατά το Πρωτόκολλο η μετατροπή του ανθρώπου σε αντικείμενο διά της προμελετημένης δημιουργίας γενετικά πανομοιότυπων όντων είναι αντίθετη προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, συνιστά κακή χρήση των επιτευγμάτων της Βιολογίας και της Ιατρικής, γι’ αυτό και απαγορεύεται κάθε σχετική παρέμβαση.

Η επιστήμη όμως ούτε επιβεβαιώνει ούτε αντιτάσσεται στην ηθική. Ο πειραματισμός ανέκαθεν συνιστούσε «τίμημα» ή σκλαβιάς ή ελευθερίας, γι’ αυτό και πρέπει να γίνεται ύστερα από σοβαρό διάλογο ανάμεσα στους ειδικούς, στην κοινωνία και στους διεθνείς οργανισμούς.

Η ΧΑΡΑΞΗ ΟΡΙΩΝ

Η προστασία της επιστημονικής ελευθερίας και σκέψης από τη μια, αλλά και ο σεβασμός στην αξία της ηθικής προσωπικότητας του ανθρώπου από την άλλη (ως μοναδικής οντότητας, ως ειδοποιού διαφοράς) μπορούν είτε να συμπορευτούν είτε να συγκρουστούν. Πρόκειται για ένα κρίσιμο ζήτημα χάραξης ορίων. Η κωδικοποίηση των κανόνων της βιοηθικής για μια καλύτερη προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου από την ανάπτυξη της τεχνολογίας είναι το μέγα ζητούμενο του 21ου αιώνα.

Ο μετα-άνθρωπος (post human being) είναι τελικά ο αληθινός άνθρωπος και ο καλύτερος δρόμος για την ανεύρεση της ουσιαστικής αλήθειας γύρω από την ουσία του ανθρώπου; Το γονιδίωμα θα μας (απο)δείξει «τι είναι ο άνθρωπος» (ή «τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος»); Στο ερώτημα «τι τελικά κερδίζουμε ως ανθρωπότητα από την κλωνοποίηση;» δεν είναι εύκολο να απαντήσουμε με ηθικά και μόνον επιχειρήματα ή με αφορισμούς ή με παραπομπή στην κοινή γνώμη.

Πρέπει να μεταθέσουμε το βάρος από τη λύση στη θέση του προβλήματος. Άλλο τα επιτεύγματα της επιστήμης και άλλο η πρόοδος της ανθρωπότητας. Πόσο όμως είμαστε έτοιμοι για μια νέα προσέγγιση όχι μόνον της βιοπροέλευσης, αλλά κυρίως της βιοκατεύθυνσης του ανθρώπου: αυτό είναι το κρίσιμο ερώτημα.

Δεν είναι, λοιπόν, η Γενετική που φοβόμαστε. Τον εαυτόν μας τρέμουμε.

Συναγερμός για τα γενετικώς μεταλλαγμένα τρόφιμα

Εφ. Τα Νέα, 13/2/1999

Διεθνής σάλος έχει ξεσπάσει μετά την απόλυση σκάνδαλο ενός Βρετανού επιστήμονα που ανακοίνωσε τα αποτελέσματα ερευνών του, σύμφωνα με τα οποία τα γενετικώς μεταλλαγμένα τρόφιμα εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους για την υγεία. Παράλληλα, επιστημονική έκθεση, την οποία συνέταξαν είκοσι επιστήμονες από 13 χώρες και δόθηκε για πρώτη φορά, χθες, στη δημοσιότητα επισημαίνει πως κανείς δεν εγγυάται την ασφάλεια των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων και ζητείται να απαγορευθεί η διάθεσή τους στην αγορά μέχρι να γίνουν νέες μελέτες.

Οι ίδιοι ερευνητές ζητούν την επαγγελματική αποκατάσταση του συναδέλφου τους, Βρετανού καθηγητή Αρπάντ Πουζτάι, o οποίος εξέφρασε δημόσια τους φόβους του για την κατανάλωση γενετικά μεταλλαγμένων τροφίμων. Συγκεκριμένα, ο δρ Πουζτάι ανακοίνωσε τα αποτελέσματα έρευνάς του, σύμφωνα με τα οποία ποντίκια που είχαν τραφεί με γενετικά μεταλλαγμένες πατάτες είχαν υποστεί σοβαρές βλάβες στα ζωτικά τους όργανα και στο ανοσοποιητικό τους σύστημα. Την ίδια στιγμή στην Ελλάδα, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα βρίσκονται στα ράφια των σούπερ μάρκετ, χωρίς την παραμικρή σήμανση και οι ειδικοί επιστήμονες παρατηρούν τις εξελίξεις στη Γενετική Μηχανική, μοιρασμένοι σε «φίλα προσκείμενους», «αντίθετους» και «ιδιαίτερα επιφυλακτικούς».

Είναι γεγονός πάντως, σύμφωνα με την απάντηση που έστειλε το Γενικό Χημείο του Κράτους, σε σχετική ερώτηση της οργάνωσης καταναλωτών ΕΚΠΟΙΖΩ, πως δεν έχει ακόμη ληφθεί μέριμνα για της διαδικασίες ελέγχου και τη σήμανση των γενετικά μεταλλαγμένων προϊόντων, ενώ η ίδια η Γενική Γραμματεία Καταναλωτών που εδρεύει στο υπουργείο Ανάπτυξης έχει εντοπίσει στην αγορά προϊόντα με γενετικώς μεταλλαγμένα συστατικά.

Θα ζουν έως τα 130 τους

Εφ. Τα Νέα, 15/2/1999

Η πρόοδος της επιστήμης θα επιτρέψει στα παιδιά που γεννιούνται σήμερα, να ζήσουν μέχρι τα 130 τους χρόνια. Για πρώτη φορά, οι επιστήμονες υπολόγισαν τα επιπλέον χρόνια ζωής που η επανάσταση της βιοτεχνολογίας θα χαρίσει στην πρώτη γενιά του 21ου αιώνα. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι μέχρι το 2050 η επιστημονική πρόοδος θα προσθέσει άλλα 50 χρόνια ζωής στον σημερινό μέσο όρο των 75 χρόνων για τους άνδρες και των 79 χρόνων για τις γυναίκες, επιφέροντας ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής.

Ο Μίκιο Κάκου, φυσικός στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, εκτιμά ότι ο μέσος όρος ζωής μπορεί να εκτιναχθεί στα 130 χρόνια, χάρη στις εξελίξεις της βιοτεχνολογίας. «Δεν πρόκειται για επιστημονική φαντασία ούτε για εικασία. Είναι γεγονός ότι ο άνθρωπος θα ζει πολύ περισσότερο», τονίζει ο Μίκιο Κάκου. Ο Αμερικανός ερευνητής κατέληξε σ’ αυτό το συμπέρασμα, αφού συνομίλησε με 150 διακεκριμένους επιστήμονες, στο πλαίσιο της έρευνας που πραγματοποίησε, για να συγγράψει το βιβλίο του «Οράματα», με θέμα την τεχνολογία του μέλλοντος.

Η αύξηση του ορίου ζωής θα προέλθει από τις έρευνες που ήδη έχουν ξεκινήσει οι ερευνητές σε διάφορους τομείς, μεταξύ των οποίων είναι και οι ακόλουθες:

- Η αποκρυπτογράφηση του γενετικού κώδικα θα οδηγήσει σε νέες θεραπείες για τις παθήσεις της καρδιάς και τον καρκίνο, με αποτέλεσμα να προστεθούν μέχρι και 15 χρόνια ζωής.

- Οι μέθοδοι για την εκμετάλλευση των αναζωογονητικών ιδιοτήτων των ορμονών, αλλά και για την αποτροπή των βλαβερών καρκινογόνων παρενεργειών τους, θα προσθέσουν άλλα 10 χρόνια ζωής.

- Η χρήση κλωνοποιημένων κυττάρων θα οδηγήσει στην εργαστηριακή παραγωγή μοσχευμάτων, προσφέροντας απεριόριστα αποθέματα οργάνων για μεταμοσχεύσεις και προσθέτοντας άλλα 10 χρόνια ζωής.

- Ο εντοπισμός των γονιδίων που ευθύνονται για το γήρας, θα οδηγήσει στην ανακάλυψη μεθόδων για την επιβράδυνση της βιολογίας του ίδιου του γήρατος.

Το χρέος των επιστημόνων απέναντι στον άνθρωπο

Εφ. Ριζοσπάστης, 21/2/2001

Νικηφόρος Βρεττάκος, «Στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ»

Φίλε Οπενχάιμερ,

λάβαμε

τις τελευταίες ειδήσεις σας.

Φορτωμένα τις μέρες αυτές, τα ερτζιανά κ' οι ασύρματοι

πάνε και φέρνουν, σ' όλο τον κόσμο, τη σιωπή και τη θλίψη σας.

Και μεις, άνθρωποι απλοί, όπως κάνουμε πάντοτε,

γνωρίζοντας πως ο πόνος κατοικείται από το Θεό

σηκωθήκαμε ορθοί και κρατήσαμε

σιγή πέντε λεπτών μπρος στη θλίμη σας,

με σκυμμένα τα πρόσωπα

και σταυρωμένα τα χέρια μας.

 

Αλλά, φίλε Οπενχάιμερ, όχι·

δεν προσθέσατε τίποτα στην καρδιά μας. Η πράξη σας

έμεινε πράξη. Η σελίδα σας έκλεισε.

Τ' ανάλαφρο σαν αστέρι όνομά σας

έγινε στάχτη στη Χιροσίμα.

Σε τι θα ωφελούσε ν' αφήσουμε τώρα

την καρδιά μας αδέσποτη κάτω απ’τα δάκρυά σας;

Σε τι θα ωφελούσε να κάτοσυμε δίπλα σας

αντίκρυ στο σύμπαν; Σας παραδίνουμε στη

μακροθυμία των αιώνων κι ευχόμαστε

ν' αξιωθείτε τη χάρη της.

 

Τι να σας κάνουμε; Πού

να σας κρύψουμε; Όπου

κι αν σας βάλει κανείς

σαν πύργος πανύψηλος

θα κρύβετε πάντοτε

ένα μέρος του ήλιου.

 

Δεν είναι στο χέρι μας.

Δεν υπάρχει πια δέντρο να καθίστε στη ρίζα του.

Η στέγη του σύμπαντος δε θα σας ήθελε.

Εμείς, άνθρωποι απλοί, που ο Θεός μας γυρίζει τα φύλλα

των ημερών,

που λογαριάζουμε τη ζωή μας με την ανατολή του ηλίου,

που υπογράφουμε στην καθαρή μας καδριά

τα πεπραγμένα μας με τη δύση του,

σας εγκαλούμε: Εν ονόματι

της χρυσής άμμου των ουρανών

και της πανσπερμίας του πλανήτη μας

σας εγκαλούμε: Ακούστε μας!

Δεν έτυχε, φίλε Οπενχάιμερ, ποτέ, να σκεφθείτε με πόσα

δάκρυα φτιαχτήκαν οι κήποι του κόσμου;

Δε είχατε δάκρυα να μετρήσετε;

Δεν σας φτάναν οι αριθμοί για την εξίσωση της αλήθειας;

Ποτέ δεν σταθήκατε, μόνος προς μόνον, αντίκρυ στα μάτια μας

κι αντίκρυ στο θαύμα του χεριού τ' αδερφού σας;

 

Πώς σας διέφυγε,

φίλε Οπενχάιμερ,

- ένα σύνολο από

μικρά και μεγάλα

θαύματα - ο άνθρωπος;

 

Από μας και για μας ξεκινούν οι οδοί και τα έργα 

του σύμπαντος. Χωρίς εντολή

πώς τολμήσατε, φίλε Οπενχάιμερ;

 

Χωρίς συγκατάθεση

είσαστε όλοι παράνομοι

κάτω απ' τον ήλιο...

[...]

Φίλε Οπενχάιμερ, βάζοντας τ' αυτί σας στο χώμα,

στο βάρος, στο βάρος, στο βάρος που υπάρχει σ' ένα ψίχουλο

άμμου, θ' ακούσατε

τη διπλή του βοή. Μοιρασμένο το φως και το σκότος 

στα βάθη του,

το καθένα τους χωριστά, περιμένουν. Το φως

περιμένει το χέρι μας. Το σκότος το λάθος μας.

«Προσέξετε! φίλοι προσέξετε!»

Δεν ακούσατε, φίλε Οπενχάιμερ,

που σας φώναζε κάποιος; Δεν τον είχατε ακούσει ποτέ; Δεν

γνωρίσατε τη φωνή της αγάπης;

Κ' έτσι γίνατε θάνατος! Κι έτσι γίνατε τρόμος!

 

Μάνα μας! Μάνα μας!

Θεέ μου,

τι την ήθελες πλάι στην καρδιά την προδοσία του Πνεύματος;

* * *

«Ρόμπερτ Οπενχάιμερ!»

Δεν έχετε ούτε τη δύναμη

να φωνάξτε, παρών;

Σήκω απάνω κατηγορούμενε!

Ρόμπερτ Οπενχάιμερ!

Δεν κρίνεσαι. Κρίθηκες.

Καταδικάστηκες τελεσίδικα:

Να κρίνεσαι πάντοτε, υπόδικος ως

το τελευταίο λυκόφως.

[...]

Προσέξτε με, όχι, είμαι αυτός που επέζησε, φίλε Οπενχάιμερ!

Τα χέρια μου και τα πόδια μου τα 'χω ξεθάψει απ' τη Χιροσίμα.

Τα χείλη μου γίνηκαν σκόνη και πέσανε.

Μόνο το στόμα μου έμεινε ν' ανοιγοκλείνει.

Τ' άσπρο μου σαν ασβεστωμένο πρόσωπο,

δεν μπορεί πια να κλάψει, να γελάσει, νάχει ένα όνομα.

Δυσκολεύεσαι ακόμη; Ρόμπερτ, δε με γνώρισες; ο αδελφός σου

Ρόμπερτ! Είμαι εγώ, ο αδελφός σας,

που σας ζύμωσα το ψωμί και το ξέρατε.

Που σας ύφανα και το ξέρατε, που σας τα 'δωσα όλα,

που σας έχτισα τ' αργαστήρι σας με παράθυρα στον ουρανό,

να μελετάτε τον ήλιο, να ψάχνετε

το βάθος του κόσμου, να στοχάζεστε άνετα.

Κ' εσείς, αντί να παρακάμψετε τη νύχτα,

να φυλαχτείτε από τη Σκύλλα κι απ' τη Χάρυβδη,

που καιροφυλαχτούν ανάμεσα στις μεταμφιεσμένες 

συμπληγάδες,

αφήσατε ανοιχτές τις πόρτες του εργαστηρίου σας

και μπήκε μέσα αυτό το μαύρο σκυλί ο Μεφιστοφελής 

κ' έκατσε δίπλα σας

κι αφήσατε τα χέρια σας μες τα δικά του

και ψαλιδίζατε το φως

και μαστορεύατε στο σκοτάδι.

[...]

Σαν από χρέος θεϊκό ήρθαμε να σας βασανίσουμε,

γιατί ο κόσμος είναι όμορφος, ο ουρανός στάζει φως,

και σεις, σημαδέψατε στην καρδιά την ημέρα του κόσμου.

Δε σας μιλώ από ένα άλλο αστέρι,

σας φωνάζω απ' το παράθυρο του αδελφού σας,

έχω μπει στην ψυχή σας και περπατώ πέρα-δώθε...

Τα σιδερένια παπούτσια μου βουλιάζουνε, τρίζουν

τα καρφιά τους στα νεύρα σας, ματώνουν, ενώ

ένα κοπάδι καρκίνοι, με μαύρες δαγκάνες,

βόσκουν αμέριμνοι στο λιβάδι της.

* * *

Τόσο ψηλά που ανεβήκατε, φίλε Οπενχάιμερ,

και ποτέ σας δε στρέψατε πίσω; Δεν είδατε

το μακρύ δρόμο κάτω από το χρόνο

που ο πρόγονός σας διάσχισε παλεύοντας;

Σε παραγκάκια, σε καλύβια, σε σπηλιές, απ' τον καιρό 

της φωτιάς,

σ' εκατομμύρια εργαστήρια τα χέρια του ξεκοκκίζοντας 

το σκοτάδι,

περάσανε τη ρόδα του κόσμου από χίλιους σταθμούς,

την ξεκινήσανε απ' τον πηλό, την ανεβάσανε στα ηλεκτρόνια,

τη φέραν στα χέρια σας για την άλλη συνέχεια και σεις,

μας τα φέρατε ανάποδα όλα, τους πάγκους μας, τα λουριά μας,

τις χύτρες μας.

Τον ιδρώτα μας, το αίμα μας, όλα. Δεν είδατε, φίλε

Οπενχάιμερ, 

το γέρο τεχνίτη των αιώνων που καθόταν εκεί

σε μια γωνιά λυπημένος; Δεν είδατε

τα σεβάσμια του γένια που πήγιαναν κι έρχονταν τρέμοντας

όπως σήκωνε την ποδιά να σκουπίσει τα μάτια του;

Δεν είδατε το Δημόκριτο που κούνησε το κεφάλι του

σα να σάλεψε ένα αστέρι; Τους παραγιούς της σοφίας

που είχαν όλοι τους σκύψει περίλυποι γύρω

απ' την πρώτη σας έκρηξη;

Καταλαβαίνετε, φίλε Οπενχάιμερ.

Το νερό που διψάτε δεν υπάρχει πια εδώ.

[...]

Μάρτυρας το άγριο τούτο πένθος, που επικάθεται

τις ώρες αυτές στον πλανήτη μας

που περνά μέσα στις αχτίνες του ήλιου και τις συννεφιάζει,

που το σηκώνουμε και μας γονατίζει,

που αν δοκιμάσεις να το ειπείς σου σκίζει τη φωνή,

που αν δοκιμάσεις να το γράψεις σου σκορπίζει τα δάχτυλα,

που πέφτει σαν μια τσεκουριά στους αιώνες: Η Αγία Τράπεζα

της Επιστήμης σκεπασμένη κάτω από το μέλλον

μ' ένα μακρύ κατάμαυρο πανί·

[...]

Φίλε Οπενχάιμερ, όχι πια, δε θα σε βασανίσω περισσότερο.

Αν μπορείς να κοιμηθείς, κοιμήσου.

Αν μπορείς να κοιτάξεις τον ήλιο, κοίταξέ τον.

[...]

Μόνος σας, πρόσωπο με πρόσωπο, κριθείτε με το σύμπαν.

Οσο χτυπά η καρδιά σας, μείνετε, μείνετε έτσι ακόμα,

κλαίγοντας και κοιτάζοντας απάνω σας αυτούς

τους θεαματικούς ορίζοντες που άλλοι θα τους ανέβουν,

σε κάθε σκαλοπάτι δίνοντας το χέρι τους και στους άλλους,

έτσι που ν' ανεβαίνουν ανεβάζοντας,

χτενίζοντας τα στάχια με λαμπρές αχτίνες,

σ' έναν κόσμο γιομάτον από τραγούδια κι αστροφεγγιές.

[...]

Ελπίζω ακόμη ωστόσο σ' αυτό που μου μένει.

Να πάρω ανάμεσα στα χέρια μου το κεφάλι 

του συνανθρώπου μας

να βρέξουνε τα μάτια μου, όλη τους τη βροχή,

στο πρόσωπό του,

να βγάλω αυτή τη βιολετιά μαντίλα της ψυχής μου,

να του διπλώσω τ' άγιο σώμα του πάνω στα γόνατά μου,

(ω, δε θα σας κατηγορήσω άλλο πια!)

Φίλε Οπενχάιμερ, όλοι

έχουμε ανάγκη από τη συγγνώμη του.

[πηγή: Νικηφόρος Βρεττάκος, «Στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ», Ποιήματα 1929-1957. Οδοιπορία, Διογένης, Αθήνα 1972, σ. 175-191]

Γ'. Βιβλιογραφία

  • Asimov Isaac: ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΩΝ, Απόδοση στα ελληνικά: Γιώργος Μπαρουξής Νικηφόρος Σταματάκης, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997, σελ. 837.
  • Ortoli S. Witkowski Ν.: Η ΜΠΑΝΙΕΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ. Απόδοση: Ανδρέας Ι. Κασσέτας. Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 1997. 197 σσ.
  • Γουδής Χ. Δ. & Ε.-Π. Χριστοπούλου, ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ, Ημερολογιακό βιογραφικό λεξικό, εκδ. Δίαυλος, Αθήνα 1997.