Το έργο που παίζεται αυτές τις μέρες σε πόλεις του ισλαμικού κόσμου και σε μερικές πρωτεύουσες του δυτικού το έχουμε ξαναδεί. Και στο παρελθόν γελοιογραφίες σε ευρωπαϊκά έντυπα είχαν τη βίαιη αντίδραση θρησκευόμενων μουσουλμάνων. Λίγο παλαιότερα, αναστάτωναν οι «Σατανικοί Στίχοι» ενός ενσωματωμένου στον δυτικό κόσμο αραβικής καταγωγής συγγραφέα. Τώρα τις αντιδράσεις πυροδότησε η κακότεχνη παραγωγή ενός περιθωριακού αμερικανού κινηματογραφιστή. Στα γεγονότα, ορισμένοι βλέπουν την απόδειξη ότι οι μουσουλμάνοι το έχουν στο αίμα τους να χύνουν το αίμα των άλλων. Αλλά η θρησκευτική βία δεν είναι προνόμιο του ισλαμικού κόσμου. Πολύ αίμα έχει χυθεί στο ποτάμι της Ιστορίας, όχι μόνο σε συγκρούσεις μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, αλλά και, για παράδειγμα, μεταξύ σουνιτών και σιιτών, καθώς και μεταξύ προτεσταντών και καθολικών. Η απαλλαγή από την ανθρώπινη καταστροφή της θρησκευτικής βίας (μεταξύ οπαδών χριστιανικών δογμάτων) αποτέλεσε ένα από τα κύρια κίνητρα της συγκρότησης του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Οσοι περίμεναν ότι η «αραβική άνοιξη» θα ανοίξει αυτόματα τον δρόμο της δημοκρατίας στις χώρες που την έζησαν ήταν τελείως αναμενόμενο να διαψευστούν. Στο κράτος δικαίου των δημοκρατιών του δυτικού κόσμου, ο ορθός λόγος που αναφέρεται σε πανανθρώπινες αξίες εξοβελίζει - ιδεατά - από το προσκήνιο τη θρησκευτική πεποίθηση. Στη δημόσια σφαίρα συναντώνται πολίτες με δικαίωμα στη διαφορετικότητα που μπορεί να ομαδοποιείται σε υποσύνολα χωρίς αξίωση επιβολής τους σε ένα «συλλογικό υποκείμενο» υπέρτερο των προσώπων που συναντώνται εκεί. Οι αξιώσεις αυτές, όταν εμφανίζονται, (οφείλεται να) καταστέλλονται από το απρόσωπο κράτος δικαίου. Ο θρησκευτικός προσδιορισμός παραμένει ιδιωτικό, και μόνο, δικαίωμα.

Η πολιτική συγκρότηση του Διαφωτισμού οφείλεται, βέβαια, στην άνοδο και τελικά στην κυριαρχία της παραγωγικής αστικής τάξης. Αν ο αραβικός κόσμος δεν είναι σήμερα σε θέση να προχωρήσει στη δημοκρατική του συγκρότηση, ο δυτικός κόσμος δεν είναι καθόλου άμοιρος ευθυνών. Η ελεύθερη κυκλοφορία των ιδεών και των εμπορευμάτων δεν συνέπεσε ποτέ στα πεδία εφαρμογής τους, προς όφελος εκείνων που ωστόσο ενστερνίστηκαν ως πανανθρώπινες τις αξίες μέσω των οποίων κυριάρχησαν πολιτικά και οικονομικά. Ομως και στο εσωτερικό του ο Δυτικός κόσμος ποτέ δεν απαλλάχθηκε από κάθε λογής ανορθολογισμούς. Ο εθνικισμός, ο ρατσισμός και ο ολοκληρωτισμός σημάδεψαν ως «σκοτεινό» τον περασμένο αιώνα. Αλλά ζήσαμε στις τελευταίες δεκαετίες με την εντύπωση ότι η τεθλασμένη γραμμή της προόδου γινόταν πιο ευθύγραμμη, παρά τις κυκλικές κρίσεις του καπιταλισμού. Σήμερα τίθεται στον δυτικό κόσμο το ερώτημα αν ο γενικευμένος καπιταλισμός και η μερικευμένη στον ίδιο δημοκρατία θα διατηρήσουν τη δυναμική ισορροπία τους.

Ο κλονισμός της υλικής βάσης των δυτικών κοινωνιών συνιστά εκ των πραγμάτων μια απειλή για τη θεσμική τους πλαισίωση. Σε αυτό το περιβάλλον, αναζωπυρώνεται ο κίνδυνος να συμμαχήσουν και να αλληλοτροφοδοτηθούν ξανά ανορθολογισμοί από διαφορετικούς πλανητικούς ορίζοντες. Μέχρι πρόσφατα οι φονταμενταλιστικές αντιδράσεις που προέρχονταν από τον δυτικό κόσμο ενάντια στον ισλαμικό φονταμενταλισμό ήταν μειονοτικές και εν τέλει ελεγχόμενες. Ο ακραίος ευαγγελιστής πάστορας που καίει το Κοράνι εξακολουθεί να βρίσκει μικρή απήχηση και μεγαλύτερη αποδοκιμασία στη δυτική κοινή γνώμη. Αλλά «κοινή γνώμη» μόνο στη Δύση εξακολουθεί να υφίσταται. Και είναι προϊόν του Διαφωτισμού και των ελευθεριών που κατοχύρωσε πολιτικά, μεταξύ αυτών και της ελευθεροτυπίας. Σε αυτό που λογίζεται ως προσβολή της θρησκευτικής ευαισθησίας η γαλλική και η ιρανική κυβέρνηση είναι επόμενο να αντιδρούν τελείως διαφορετικά. Στο Ιράν δεν υφίσταται κοινή γνώμη. Ομως στη Γαλλία, όπως και στα υπόλοιπα κράτη του δυτικού κόσμου, εξακολουθεί να τίθεται, με αντικειμενικά δυσμενέστερους πλέον όρους, το πρόβλημα της κοινωνικής ενσωμάτωσης ανθρώπων που όσο μένουν στις παρυφές των κοινωνιών εμπεδώνουν ένα θρησκευτικό υποκατάστατο για τον κοινωνικό τους αποκλεισμό. Σε συνθήκες αυξανόμενης γενικής δυσπραγίας, οι ολέθριες φυλετικές ή θρησκευτικές ιδεολογίες μπορεί να βρουν ξανά πρόσφορο έδαφος. Από την άλλη μεριά, θα έπρεπε να είναι πια σαφές ότι το μεταμοντέρνο ιδεολόγημα της πολυπολιτισμικότητας που σχετικοποιεί την ηθική βάση των πολιτικών αξιών του δυτικού κόσμου υπονομεύει τα θεμέλια πάνω στα οποία πατά ακόμη ο κόσμος αυτός. Η ενσωμάτωση στις δυτικές κοινωνίες δεν μπορεί παρά να γίνεται με όρους προσχώρησης στο δικαιικό πλαίσιο που υποστηρίζει τη δημόσια σφαίρα και συντηρεί την κοινή γνώμη ως πολιτικό σώμα.

Η ένταση των ημερών, διάσπαρτη στον πλανήτη, φτάνει στην Ελλάδα μάλλον σαν μακρινός απόηχος. Αλλά δεν είναι απίθανο οι εγχώριοι κυνηγοί των μεταναστών, που επιδοκιμάζονται από το ένα τέταρτο σχεδόν της ελληνικής κοινής γνώμης, να αντλήσουν προσχήματα για την κλιμάκωση της δράσης τους. Με διάφορες αιτιολογίες, ο Διαφωτισμός γνώρισε διαδοχικές ήττες στη νεότερη Ελλάδα. Η σημερινή υποχώρηση της υλικής βάσης και της θεσμικής εμπιστοσύνης ανοίγουν ολισθηρούς δρόμους στους οποίους μπορεί οι Ελληνες να συμπέσουν με εκείνους που ανησυχητικά πολλοί εξ αυτών φαντασιώνονται ως συντελεστές, αν και όχι υπαίτιους, της κακοδαιμονίας τους. Η αυτοδικία, προσωπική ή κατ' ανάθεση σε πρόθυμα μορφώματα, αποσαθρώνει την ατελώς συγκροτημένη «πολιτική κοινωνία» μας.

Οι εχθροί συμμερίζονται την εχθρότητα, έγραφε (στον «Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό» του) ο Παναγιώτης Κονδύλης. Οι φονταμενταλιστές εχθροί συμμερίζονται πολύ περισσότερα, ακόμα κι αν δεν αναγνωρίζουν εξίσου τους εαυτούς τους ως φονταμενταλιστές. Οπωσδήποτε, στην Ελλάδα πρέπει να διαφυλαχθεί το μονοπώλιο της κρατικής βίας, όσο η έννομη τάξη διατηρεί τις δικαιικές αναφορές της στον δυτικό κόσμο. Αν είμαστε όντως στο χείλος του γκρεμού, δεν θα αποφύγουμε την πτώση τυφλωμένοι ή κλείνοντας τα μάτια.

Ο κ. Αλέξης Καλοκαιρινός είναι αναπληρωτής καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Η κοινωνική παρενέργεια της θρησκείας σήμερα

Μπέγζος Μάριος, εφ. Το Βήμα, 23/9/2012

Η πρωτόγνωρη λέξη «φονταμενταλισμός» είναι ελληνική μεταγραφή του αγγλικού όρου fundamentalism (από το λατινικό fundamentum: θεμέλιο). Αποδίδεται ως «θεμελιωτισμός» ή «θεμελιοκρατία» και σημαίνει την επιστροφή στα «θεμέλια» μιας παράδοσης του παρελθόντος, την εμμονή στα «θεμελιώδη» άρθρα πίστης και τη μαχητική προάσπιση των «θεμελιακών» στοιχείων κάποιας θρησκευτικής κληρονομιάς.

Φονταμενταλισμός είναι ο μαχητικός θρησκευτικός συντηρητισμός. Τρία χαρακτηριστικά στοιχεία του είναι η συντηρητικότητα, η θρησκευτικότητα και η μαχητικότητα.

Πρώτιστο ιδίωμα παραμένει ο συντηρητισμός, που διαφοροποιεί τον φονταμενταλισμό από τον εκσυγχρονισμό, τον αντιπαραθέτει με τον φιλελευθερισμό ή τον σοσιαλισμό και τον αντιδιαστέλλει με τον διαφωτισμό, με τον ορθολογισμό και τον ατομικισμό της νεωτερικότητας. Η συντήρηση της παράδοσης των «θεμελίων» χωρίς ανανέωση και δίχως προσαρμογή, η πιστή κατά γράμμα ερμηνεία και η τυφλή τυποποιημένη εφαρμογή των επιταγών της κληρονομιάς του παρελθόντος μαζί με την αντιπαράθεση σε καθετί νεωτερικό, σύγχρονο, μοντέρνο, δυτικό (ευρωπαϊκό ή αμερικανικό) συνιστούν τον πυρήνα του φονταμενταλιστικού κινήματος.

Η θρησκευτικότητα χρωματίζει τον φονταμενταλισμό αποφασιστικά και καθορίζει τον συντηρητισμό του. Χάρη στη βασική εμπειρία της ενότητας που διακρίνει κάθε θρησκεία τόσο στον χώρο όσο και μέσα στον χρόνο ιδρύοντας την κοινωνία (οριζόντια ενότητα των ομοδόξων μέσα στον χώρο) και γεννώντας την ιστορία (κατακόρυφη ενότητα των ομοφρόνων μέσα στον χρόνο), η συντήρηση των «θεμελίων» επικυρώνεται μεταφυσικά και επεκτείνεται από τον θολό πυθμένα κάποιου παρελθόντος «χρυσού αιώνα» στον απλησίαστο ορίζοντα ενός μελλοντικού «παραδείσου». Η θρησκεία λειτουργεί σαν το «τσιμέντο» της συντήρησης, ως το ανθεκτικότερο συνεκτικό υλικό των «θεμελίων» της παράδοσης που υποτάσσει το κοσμικό (κράτος, κοινωνία, οικονομία) στο θρησκευτικό και υποτάσσει το ιδιωτικό (προσωπική ζωή του ατόμου) στο δημόσιο (θρησκευτικός κώδικας ηθικών αξιών, «ιερός νόμος»).

Η μαχητικότητα είναι το τρίτο στη σειρά, αλλά πρώτο σε εντυπωσιασμό στοιχείο του φονταμενταλισμού. Η βία στη διακονία του ιερού εν ονόματι της συντήρησης είναι που συνοψίζει το φονταμενταλιστικό κίνημα άριστα. Προσφυγή στα όπλα, αιματοχυσίες και εκατόμβες, ακρωτηριασμοί τιμωρίας και παραδειγματικές εκτελέσεις, πογκρόμ και γκέτο, φυλετικές διακρίσεις και σεξιστικοί διαχωρισμοί, εθνοκάθαρση και τρομοκρατία βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη των φονταμενταλιστών όλου του κόσμου, κάθε εποχής.

Κάθε θρησκευτική κληρονομιά έχει να παρουσιάσει κρούσματα φονταμενταλισμού. Δυστυχώς δεν υπήρξε αναίμακτη θρησκεία ως σήμερα, όπως επίσης δεν εμφανίσθηκε ποτέ αναίμακτη επανάσταση, ειρηνική εξέγερση ή «βελούδινη» ανταρσία.

Η πολιτική σκοπιμότητα και η ειδησεογραφική προχειρότητα σε μερικές περιπτώσεις δημιούργησαν την εσφαλμένη εντύπωση πως δήθεν μόνον το Ισλάμ ταυτίζεται με τον φονταμενταλισμό, ενώ η αδιάψευστη ιστορική πραγματικότητα είναι ότι κάθε θρησκεία διαβρώνεται από τον φονταμενταλιστικό ιό, ακόμη και τα ινδικά θρησκεύματα που δεν υστερούν σε βίαιες αναμετρήσεις δολοφονώντας μέλη της οικογενείας Γκάντι «δι' ασήμαντον αφορμήν».

Η σχέση της θρησκείας με τον φονταμενταλισμό είναι σαν τη σχέση της ενέργειας με την παρενέργεια ή του προϊόντος και του υποπροϊόντος. Οπως κάθε φάρμακο έχει ενδείξεις και αντενδείξεις, έτσι και η θρησκεία ως φαινόμενο της Ιστορίας, της κοινωνίας και του πολιτισμού αντανακλά το περιβάλλον της και αναπαράγει τον περίγυρό της άλλοτε προς το καλύτερο και άλλοτε προς το χειρότερο.

Ο φονταμενταλισμός είναι η θρησκευτική αναπαραγωγή της κοινωνίας προς το χειρότερο, κατιτί σαν καρκίνωμα της Ιστορίας και παράσιτο του πολιτισμού.

Η ίδια η θρησκεία μπορεί να παράγει το αντίδοτο κατά του φονταμενταλισμού, εάν και όταν η φωτισμένη θεολογία και η υπεύθυνη ιεραρχία ερμηνεύσουν τις επιταγές της παράδοσης κατά το πνεύμα που ζωοποιεί και όχι κατά το γράμμα που σκοτώνει, εφαρμόζοντας με τρόπο φιλάνθρωπο και όχι απάνθρωπο ό,τι είναι απολύτως απαραίτητο για τη συνοχή της κοινωνίας σε έναν χώρο παγκοσμιοποιημένο πλανητικά και σε έναν ιστορικό χρόνο με προοπτική μελλοντολογική κι όχι παρελθοντολογική.

Εάν επιβίωση σημαίνει συμβίωση και εφόσον ο λόγος είναι διάλογος, ποτέ μονόλογος ούτε αντίλογος, τότε η θρησκεία έχει κοινωνικό συμφέρον και ιστορικό ενδιαφέρον να φανεί τίμια με τον εαυτό της ως δύναμη που ενώνει αντί να χωρίζει. Πρώτιστο μέλημα κάθε θρησκευτικής παρουσίας σήμερα είναι η παραγωγή θεολογικών αντιδότων κατά του φονταμενταλισμού για το καλό όλων μας. Αλλιώτικα θα αποβληθούν τα προϊόντα μαζί με τα υποπροϊόντα και μάλιστα εξαιτίας αυτών των τελευταίων…

Ο κ. Μάριος Μπέγζος είναι κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου των Αθηνών.

Γ'. Βιβλιογραφία