ΕπιπλέονΕπιπλέον

Α’. Σχεδιάγραμμα, Β’. Κείμενα, Γ’. Βιβλιογραφία

Θέμα: Ανθρωπισμός

Α) Σχεδιάγραμμα

Θέμα: Στις μέρες μας εδραιώνεται ολοένα και περισσότερο η αντίληψη ότι οι ανθρώπινες σχέσεις έχουν διαταραχθεί επικίνδυνα, σαν αποτέλεσμα της τεχνοκρατικής εκπαίδευσης και της παιδείας εν γένει. Επανέρχεται, λοιπόν, επιτακτικά το αίτημα για ανθρωπιστική παιδεία, καθώς πιστεύεται ότι είναι η μόνη ικανή κατεύθυνση παιδείας που μπορεί να διαμορφώνει ανθρώπους ικανούς να συμβιώνουν αρμονικά και να κοινωνούν κατ’ ουσίαν.

Πρόλογος

Κυρίως Θέμα

Ε1. Θετικά επακόλουθα ανθρωπισμού (ανθρωπιστικά ιδεώδη)

Ε2. Προϋποθέσεις επικράτησης ανθρωπισμού

Αιτίες κρίσης του ανθρωπισμού

Συνέπειες έλλειψης ανθρωπισμού

Μορφές ανθρωπισμού*

Ανθρωπιστικά ιδεώδη*

Β) Κείμενα

Δοκιμές ανθρωπισμού

Δημήτρης Μαρωνίτης, εφ. Το Βήμα, 7/3/1999

(...) Επειδή η σχολική και η παρασχολική παιδεία μάς έχει κακομάθει: ότι ανθρωπισμός και Αρχαία Ελλάδα λίγο πολύ ταυτίζονται· ότι θεματοφύλακες αυτής της κληρονομιάς είμαστε εμείς οι Νεοέλληνες και κάθε δική μας ανθρωπιστική υποχώρηση αποτελεί αυταπόδεικτη προδοσία της φυλετικής μας ταυτότητας.

Η άποψη εντούτοις αυτή, που ακούγεται τις τελευταίες εβδομάδες σε πολλές παραλλαγές, δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματική ιστορία· αποτελεί αβασάνιστη ιδεολογική πρόταση, η οποία ανήκει στη νεότερη και σύγχρονη πολιτευόμενη ρητορική, κρύβοντας τόσο την αισθηματική της αφέλεια όσο και την καταχρηστική της υποκρισία. Στην πραγματικότητα τέτοια μορφή ανθρωπισμού δεν ίσχυσε ποτέ στην Αρχαία Ελλάδα, όπου ακόμη και η ίδια η λέξη, με το νόημα που πολύ αργότερα της αποδόθηκε, απουσιάζει. Θα επιμείνω σε τούτο το αποδεικτικό για το συζητούμενο θέμα στοιχείο, ανοίγοντας προσώρας τα αρχαιογνωστικά Λεξικά.

Λοιπόν, μέσα σε δέκα τουλάχιστον αιώνες γραπτής παράδοσης, μόλις μια φορά απαντά η επίμαχη λέξη «ανθρωπισμός»: την εντοπίζει ο Διογένης Λαέρτιος (3ος μεταχριστιανικός αιώνας), σε χαμένο κείμενο του φιλοσόφου Αριστίππου από την Κυρήνη (435-355 π.Χ.), στο πλαίσιο παιδαγωγικής σύστασης: «οι δε απαίδευτοι ανθρωπισμού δέονται» ­προφανώς ο σπάνιος όρος σημαίνει εδώ «μόρφωση, ανθρώπινη μόρφωση».

Κατά τα άλλα στα καλά αρχαιογνωστικά Λεξικά περιέχονται πολυάριθμα και άκρως ενδιαφέροντα παράγωγα (ουσιαστικά και επίθετα, συγκεκριμένα και αφηρημένα, απλά και σύνθετα) του θεμελιακού λήμματος «άνθρωπος», τα οποία αποτυπώνουν, με συναρπαστικό τρόπο, την ανθρωπολογική και ανθρωπογνωστική περιπέτεια του αρχαίου κόσμου. Δυστυχώς ο χώρος δεν με παίρνει για ενδεικτικά έστω παραδείγματα.

Το γενικότερο πάντως εύρημα της λεξικογραφικής αυτής προσήλωσης, μπορεί, σχηματικά κάπως, να συμπυκνωθεί στην επόμενη ηγουμένη πρόταση: είτε εγγράφεται ο κλήρος του ανθρώπου στο τρίγωνο «θεός - φύση - ιστορία» είτε ταλαντεύεται στα όρια του ζεύγους «πολιτική - πόλεμος» (προφανώς υπάρχουν και άλλου τύπου εγγραφές) η ανθρωπιά και η απανθρωπία του αρχαίου ανθρώπου προφαίνονται μέσα στο καθοριστικό σχήμα της πόλης. Τούτο σημαίνει: στον βαθμό που η ίδια η πόλη εκπολιτίζεται, εξανθρωπίζονται και οι πολίτες της· με την προϋπόθεση ότι ο πολιτισμός συνεχώς διακυβεύεται και παραμένει εξαρτημένος τόσο από το αποφασισμένο πολίτευμα όσο και από την ασκούμενη κάθε φορά πολιτική.

Με άλλα λόγια: η αρχαιοελληνική ανθρωπιά, σχετικό πάντα μέγεθος, είναι προπαντός τέχνη πολιτική, που προτείνει, όταν δεν επιβάλλει, κανόνες, οι οποίοι την συντηρούν και την προάγουν. Αλλιώς απειλούνται με διάλυση και οι τρεις αποφασιστικοί συντελεστές του ανθρωπολογικού προβλήματος: η πόλη, ο πολίτης και η ίδια η πολιτική. Αυτά για να μην παίζουμε αναλώσιμα ανθρωπιστικά παιχνίδια με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον αυτού του τόπου.

Έλληνες, αεί σύγχρονοι

Γ. Σταματόπουλος, εφ. Ελευθεροτυπία, 31/10/1994

Σφυρηλατημένα από διάπυρο πόνο και πάθος τα κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας, πώς να μην τσακίζουν την αλισάχνη τής λήθης των αιώνων; «Ένας μόνο λαός μπόρεσε να επινοήσει πολλά και σημαντικά είδη λογοτεχνίας ικανά να προσαρμοστούν σε πολλές γλώσσες και να προσφέρουν αισθητική απόλαυση: οι Έλληνες», ισχυρίζεται ο ελληνολατινιστής καθηγητής Gilbert Highet. Έτσι συμβαίνει, χιλιάδες χρόνια τώρα. Κάθε που σαστίζει η ανθρωπότητα από τα αδιέξοδά της στρέφεται στους Έλληνες κλασικούς. Είναι οι βαθιές εκείνες στιγμές που ενεργοποιείται η παγκόσμια μνήμη και τη διασώζει. Ορά η ανθρωπότης τον δακρυόεντα ουρανό του τεχνικού πολιτισμού, τους «αοιδούς θρήνων εξάρχους» και ανοίγει τους κρουνούς της μακρινής ελληνίδας σκέψης που φώτισε την πορεία τού πνεύματος. Τα «υγρά κέλευθα» του αρχαιοελληνικού πλούτου ρανίζουν τη μικρότητά μας και ανασαίνουμε πάλι.

Ο κάθε αιώνας είχε ένα λόγο να επιστρέφει στους προγόνους μας. Στα 42 του ο Τολστόι ήταν ένας επιτυχημένος συγγραφέας με δόξα και αναγνώριση ευρεία, δεν είχε όμως εντρυφήσει στους αρχαίους Έλληνες. Όταν πια άρχισε να μαθαίνει ελληνικά και ήταν σε θέση να γράφει, έγραψε: «Είμαι πια βέβαιος πως αγνοούσα ό,τι πιο αληθινό και απέριττα ωραίο έχει γεννήσει η ανθρώπινη γλώσσα». Κι ακόμα: «Χωρίς ελληνομάθεια δεν υπάρχει παιδεία»! Να είναι μια ακραία περίπτωση; Και πώς ερμηνεύεται η κραυγή τού Σέλεϊ: «Είμαστε όλοι Έλληνες!»;

«Αχ, οι Έλληνες, αυτοί οι επιδερμικοί από βάθος!», αναπολούσε ο Φρειδερίκος Νίτσε. Φαίνεται πως εκείνα τα μακρινά κείμενα έχουν καθορίσει το πνευματικό DNA της πλανητικής σκέψης, είναι η αλυσίδα της συνέχειας. Ίσως η επιστροφή σ’ αυτά να είναι η ωριμότητα της ανθρωπότητας. Γιατί ακόμα και σήμερα «δεν υπάρχει σχεδόν κανένα υφολογικό τέχνασμα απ’ όσα χρησιμοποιούμε στη σύγχρονη γραφή, που να μην το επινόησαν οι Έλληνες».«Γιατί οι Έλληνες;», αναρωτάται η θαυμάσια ελληνίστρια Ζακλίν ντε Ρομιγί. Διότι οι Έλληνες, θα μπορούσαμε απλούστατα να απαντήσουμε χωρίς ίχνος εθνικισμού ή όποιας προγονολατρίας. Διότι δεν είναι η τεχνική που εξοπλίζει τον πολιτισμό αλλά το πνεύμα. Και σήμερα, η μεν ύλη πρόθυμη, το δε πνεύμα ασθενεί.

Γ'. Βιβλιογραφία-Διαδικτυακές παραπομπές