Α'. Σχεδιάγραμμα, Β'. Κείμενα, Γ'. Βιβλιογραφία

Θέμα: Πολιτισμός

Α'. Σχεδιάγραμμα

✍Θέμα: Η λέξη πολιτισμός (και τα παράγωγά της) ακούγονται συχνά, χωρίς τις περισσότερες φορές να είναι τελείως ξεκάθαρη η σημασία της, τόσο από όσους την αναφέρουν, όσο και από όσους την ακούν. Αφού ξεκαθαρίσεις τον όρο, να αναφερθείς στους παράγοντες εκείνους που συμβάλλουν στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Τέλος, απάντησε στο ερώτημα αν περνάει κρίση ο σύγχρονος πολιτισμός, τεκμηριώνοντας τις απόψεις σου.

Πρόλογος

Πολιτισμός (<πολιτίζω<πέλλω): ο βαθμός ανάπτυξης των υλικών και πνευματικών συνθηκών της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου / το σύνολο των υλικών και πνευματικών δημιουργημάτων του ανθρώπου σε ορισμένη χώρα ή εποχή (αρχαιοελληνικός πολιτισμός) / ημερότητα ηθών στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων (Μείζον Ελληνικό Λεξικό)

Κουλτούρα (<λατ. cultura=καλλιέργεια της γης<colo=καλλιεργώ): ο πνευματικός πολιτισμός / καλλιέργεια, μόρφωση / πνευματική ανάπτυξη/(ειρων.) επιδεικτικό ενδιαφέρον για θέματα διανόησης (Μείζον Ελληνικό Λεξικό)

Υλικός ( μηχανικός τεχνικός): Αποβλέπει στη βελτίωση των όρων της υλικής ζωής και στην τεχνική πρόοδο. Χάρη στην ανάπτυξη αυτού του είδους του πολιτισμού ο άνθρωπος υπέταξε το φυσικό περιβάλλον και το προσάρμοσε στις υλικές του ανάγκες και απαιτήσεις. Περιλαμβάνει: Εφευρέσεις, ανακαλύψεις, τεχνικά μέσα και μεθόδους, μέσα διατροφής και συντήρησης, κατοικίες...

Πνευματικός: Αποβλέπει στην πνευματική καλλιέργεια του ατόμου. Περιλαμβάνει: Επιστήμες, γράμματα, τέχνη, θρησκεία...

Ηθικός: Αποβλέπει στην ηθική ανύψωση του ατόμου. Περιλαμβάνει: δίκαιο, ελευθερία, αλληλεγγύη, ανθρωπιά, ισότητα...

Νεοελληνικός, αρχαιοελληνικός, αιγυπτιακός, πρωτόγονος, ανώτερος, κατώτερος… πολιτισμός

Κυρίως Μέρος

Ε1α. Παράγοντες ανάπτυξης πολιτισμού

Ε2α. Ναι, περνάει κρίση

Ε2β. Όχι, δεν περνάει κρίση

Ε3. Αντιμετώπιση

Πρώτιστα αυτό θα γίνει με την κατανόηση του προβλήματος της ανισόρροπης ανάπτυξης του πολιτισμού, την απόφαση τόνωσης των άλλων δύο εκφάνσεων και κατόπιν με:

  • παιδεία ανθρωπιστική
  • ενημέρωση
  • εργατικότητα-προσπάθεια
  • δίκαιους νόμους, κατάλληλους θεσμούς
  • σεβασμό στην παράδοση
  • διεθνή συνεργασία-αντιμετώπιση
  • εγρήγορση-δραστική παρέμβαση πνευματικών ανθρώπων
  • εγρήγορση-δραστική παρέμβαση εκκλησίας
  • μελέτη φύσης-νομοτέλειάς της
  • ...
  • Ε?. Στάδια εξέλιξης πολιτισμού

    Επίλογος:

    Πάντων χρημάτων(<χρῶμαι) μέτρον άνθρωπος (Πρωταγόρας)

    Β'. Κείμενα

    Περί Πολιτισμού

    Σπυρίδων Βλιώρας, εφ. Τα Μετέωρα, 25/8/2000

    Πολύ συχνά στις μέρες μας, από τα στόματα ποικίλων κατηγοριών ανθρώπων και με διάφορους σκοπούς ακούγεται η λέξη πολιτισμός και τα παράγωγά της. Κι όπως ανέφερε ο γνωστός (;) θεατρολόγος καθηγητής Βάλτερ Πούχνερ (πρόεδρος στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών) σε ομιλία του κατά την έναρξη του διεθνούς συμποσίου «Πολιτισμός, ελευθερία έκφρασης και διάλογος» που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, υπάρχουν πάνω από 200 ορισμοί για την έννοια «πολιτισμός»! Κατά πόσο γνωρίζουμε λοιπόν επακριβώς τη σημασία της πολυσήμαντης αυτής λέξης όταν συχνά τη χρησιμοποιούμε και τι σημαίνουν στο κάτω κάτω της γραφής οι φράσεις «πολιτιστικές εκδηλώσεις» ή «αυτές οι ενέργειες ανεβάζουν το πολιτιστικό επίπεδο»; Ας αποπειραθούμε μια προσέγγιση της έννοιας.

    Καταρχάς, η λέξη πρωτοπλάστηκε στην ελληνική γλώσσα από τον Αδαμάντιο Κοραή (Σμύρνη 1748 Παρίσι 1833) κατά μετάφραση του γαλλικού όρου civilisation. Βασικό του συστατικό είναι η λέξη «πόλη» (πολιτισμός<πολιτίζω<πόλις). Η αρχική αναγωγή της λέξης «πόλη» μάς πηγαίνει στο ρήμα πέλω, που σημαίνει (και) συναναστρέφομαι, συναθροίζομαι. Απ’ αυτή την ίδια την ετυμολογία της λέξης γίνεται κιόλας φανερό ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού, η ομαδική συμβίωση. Ο πολιτισμός δεν υπάρχει έξω απ’ αυτή. «Χωρίς την ανθρώπινη συμβίωση δεν θα εξελισσόταν ο νους και η ανθρώπινη ζωή και δεν θα δημιουργούταν ποτέ πολιτισμός». (Φωφώ Κωνσταντινίδου, «Πολιτισμός: Σημεία προσέγγισης», περιοδικό ‘Φιλόλογος’, τ. 93, Φθινόπωρο 1998).

    Στη σημερινή ελληνική γλώσσα η λέξη (το σημαίνον) πολιτισμός αναφέρεται σε δύο έννοιες (σημαινόμενα), που σε άλλες γλώσσες αποδίδονται με δύο διαφορετικές λέξεις: «τόσο στον πολιτισμό ως κατάσταση, ως μέσο επίπεδο της αισθητικής και της τεχνολογίας του καθημερινού βίου μιας εποχής και μιας κοινωνίας (civilisation), όσο και στον πολιτισμό ως στάση, ως πνευματική καλλιέργεια, ως ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γράμματα, τις τέχνες και την Ιστορία (culture). Ίσως δε η διπλή χρήση της λέξης πολιτισμός στην ελληνική γλώσσα να είναι ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της γλώσσας μας ως του βασικού πολιτιστικού πεδίου». (Ευάγγελος Βενιζέλος, Διαχρονία και συνέργια: Μια πολιτική πολιτισμού, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1998).

    Απλοποιώντας και συγκεφαλαιώνοντας, όταν μιλάμε για πολιτισμό εννοούμε την αδιάκοπη προσπάθεια και τον αγώνα του ανθρώπινου γένους, μέσα σε πλαίσια κοινωνικά, να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του σε όλους τους τομείς και να προοδεύσει τόσο σε ατομικό όσο και σε ευρύτερο κοινωνικό και εν γένει πανανθρώπινο επίπεδο. Στην προσπάθειά του αυτή ο άνθρωπος έχει επιτύχει πολλά στον υλικό, πνευματικό και ψυχικό-ηθικό τομέα, παρόλα τα πισωγυρίσματα, τις αμφιταλαντεύσεις ή τις κατά περίπτωση αστοχίες.

    Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, καταρρέει η άποψη πως στην Ελλάδα δε νοιαζόμαστε καθόλου για τον πολιτισμό, επειδή στο αρμόδιο υπουργείο αντιστοιχεί μόλις το 0,3% του κρατικού προϋπολογισμού (και το ποσοστό που διαθέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση για τον πολιτισμό υψούται στο εξίσου δυσθεώρητο 0,3% των ποσών που προγραμματίζονται για τα διαρθρωτικά προγράμματα στο διάστημα 2000-2006: εφημερίδα Τα Νέα, 21/5/1999). Στο κάτω-κάτω και η κατασκευή τεχνικών έργων (δρόμοι, γέφυρες, αεροδρόμια), η μέριμνα για την παιδεία ή την υγεία, η αμυντική θωράκιση μιας χώρας (που τόσο πλουσιοπάροχα δυστυχώς χρηματοδοτείται στον τόπο μας), όλα αυτά έχουν να κάνουν με τον πολιτισμό.

    - «Καταρχήν, πολιτισμός είναι τα πάντα. Πολιτισμός είναι μια πόλη καθαρή, ένα καλό σύστημα υγείας, πολιτισμός είναι ένα χαμόγελο που βλέπεις το πρωί όταν ξυπνάς, πολιτισμός είναι να υπάρχουν ποιοτικές σχέσεις, δημοκρατικές διαδικασίες στις πολιτικές δυνάμεις και στο πολιτικό σύστημα, πολιτισμός είναι τα πάντα. Το οδυνηρό για την πατρίδα μας είναι ότι έχουμε περιορίσει τον πολιτισμό σ’ ένα κομματάκι, που είναι αυτό της άσκησης κυβερνητικής πολιτικής μέσω του Υπουργείου Πολιτισμού. Άρα δεν έχει διεισδύσει σε όλες τις πλευρές της πολιτικής. Για μένα αυτό είναι ένα μεγάλο πρόβλημα...». (Σταύρος Μπένος, τέως υφυπουργός Πολιτισμού, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 5/4/1995).

    - «Θα το πω ακόμα μια φορά. Ο Πολιτισμός δεν είναι μόνο τα βιολιά και τα λαούτα. Δεν είναι μόνο τα χρώματα και οι θεατρικοί λόγοι. Δεν είναι μόνο το βινίλιο και οι φουστανέλες των επετείων. Πολιτισμός είναι η ίδια η ζωή. Είναι αυτό που γίνεται μέσα στο Μέγαρο Μουσικής στις επίσημες βραδινές κι αυτό που σέρνεται νυσταγμένο τα ξημερώματα στις στάσεις των λεωφορείων, την ώρα που οι εργάτες πάνε με τα πλαστικά «τάπερ» γεμάτα από τους χτεσινούς κεφτέδες για τη δουλειά! (Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, εφημερίδα Ριζοσπάστης, 1/2/1998).

    - «Οι πολιτιστικές αξίες τότε και μόνον τότε αποκτούν διάρκεια, εφόσον είναι πανταχού παρούσες. Αλλιώς αφήνουν εντυπώσεις, αλλά όχι ήθος. Η αρχιτεκτονική των κτηρίων, η αισθητική μιας διαφημίσεως ή μια εκπομπή από το ραδιόφωνο είναι, με το δικό τους μέτρο, επίσης πολιτιστικές εκφράσεις, στο σύνολό τους εξίσου σημαντικές με την ύπαρξη μιας συμφωνικής ορχήστρας ή ενός ωραίου μνημείου. Ο πολιτισμός της καθημερινότητας είναι μια πρόταση προς το μέλλον, που αγκαλιάζει ωστόσο το παρόν. Ότι ο πολιτισμός αυτός της καθημερινότητας ασφυκτιά στη σημερινή Ελλάδα, δίκαια προκαλεί την αγωνία σε όσους έχουν ακόμα τα μάτια και την ψυχή ανοικτή» (Γ. Γραμματικάκης, Κοσμογραφήματα, εκδ. Πόλις, Αθήνα 1996). «Η λογική μου είναι πολύ απλή: εκτός από τον πολιτισμό που ξέρουμε όλοι περίπου τι είναι, υπάρχει και ο πολιτισμός της καθημερινότητας, που είναι εξίσου σημαντικός. Γιατί στην ουσία είναι η καθημερινή ζωή και δεν έχει καθόλου λιγότερη αξία· και αυτός είναι που υποφέρει στην Ελλάδα». (Γ. Γραμματικάκης, εφ. Τα Νέα, 2/7/1999).

    Αυτός ο πολιτισμός της καθημερινότητας που στη σημερινή Ελλάδα ασφυκτιά πρέπει να είναι το ζητούμενο και της τοπικής μας κοινωνίας. Και επειδή ο πολιτισμός εξ ορισμού είναι υπόθεση κοινωνική, κρίνεται επιβεβλημένη η συμμετοχή όλων μας στην προσεχή κυριακάτικη συγκέντρωση αλλά και η γενικότερη ενεργοποίηση και συνεργασία. Για να μην είναι η Καλαμπάκα και η γύρω περιοχή γνωστή μόνο για «κάποιους βράχους» της όσο κυρίως για τους «ζωντανούς» και δραστήριους κατοίκους της.

    Θα επανέλθουμε...

    Εθνικό παραµύθι

    Ι.Κ.Πρετεντέρης, εφ. Τα Νέα, 7/10/2010

    ΣΤΟ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟ εθνικό µας παραµύθι, αυτό που µας κάνει να διεκδικούµε µια ξεχωριστή θέση στον σύγχρονο κόσµο, φιγουράρει σε περίοπτη θέση ο πολιτισµός. Είµαστε, λέει, µια χώρα υψηλού πολιτισµού µε µεγάλη πολιτιστική παράδοση, πράγµα που πρέπει να µας εξασφαλίζει ιδιαίτερη µεταχείριση από τον υπόλοιπο πλανήτη.

    ΚΟΛΟΚΥΘΙΑ ΤΟΥΜΠΑΝΑ! Κι όποιος δεν το πιστεύει ή όποιος αρέσκεται να διατηρεί αυταπάτες δεν έχει παρά να ρίξει µια µατιά στην έρευνα για τον πολιτισµό που δηµοσίευσαν χθες «ΤΑ ΝΕΑ», µια δηµοσκόπηση που πραγµατοποιήθηκε για λογαριασµό της εταιρείας Διεθνείς Σχέσεις Πολιτισµού. ΤΙ ΛΕΕΙ η έρευνα; ΠΡΩΤΟΝ, ότι το 90,1% των ερωτηθέντων δεν ξέρει πώς λέγεται ο υπουργός Πολιτισµού. Και µη µου πείτε ότι φταίει ο Γερουλάνος που δεν φρόντισε να γίνει γνωστός, διότι η άγνοια σηµαίνει ότι το 90% των Ελλήνων δεν αισθάνθηκε την ανάγκη µέσα σε έναν ολόκληρο χρόνο να ρωτήσει πώς λέγεται ο υπουργός που ασχολείται µε τα πολιτιστικά – τέτοια σκασίλα είχαν!

    ΔΕΥΤΕΡΟΝ, ότι το 79,2% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι ο πολιτισµός είναι συνώνυµο της ψυχαγωγίας. Με άλλα λόγια, οι οκτώ στους δέκα Ελληνες θεωρούν ότι ο Ρουβάς ή ο Λαζόπουλος ή η Μενεγάκη ή η Βανδή ανήκουν στον χώρο του πολιτισµού – µαζί, ας πούµε, µε τη Μαρία Κάλλας, τον Κάρολο Κουν, την Κατίνα Παξινού και τον Μάνο Χατζιδάκι. ΤΡΙΤΟΝ, ότι το 73,8% δηλώνει πως δεν πηγαίνει ποτέ σε µουσεία ή αρχαιολογικούς χώρους – το πραγµατικό ποσοστό µάλλον είναι υψηλότερο, αλλά µου φαίνεται ότι κάποιοι ντράπηκαν να το οµολογήσουν.

    ΤΕΤΑΡΤΟΝ, ότι το 80% πιστεύει πως στον χώρο του πολιτισµού υπάρχει διαφθορά και διαπλοκή. Στοιχειώδες, αγαπητέ Γουότσον: οι µεγαλοεργολάβοι και οι µεγαλοεκδότες µοιράζουν τους καλούς ρόλους στα τσιράκια τους!

    ΜΑΣ ΑΡΕΣΕΙ, δεν µας αρέσει, αυτή είναι η αντίληψη για τον πολιτισµό του µέσου Ελληνα. Φταίει ασφαλώς η παιδεία µας. Φταίει το φτωχό πολιτιστικό περιβάλλον. Φταίνε τα µέσα ενηµέρωσης. Φταίει η άτιµη η κοινωνία. Ολα αυτά φταίνε, να το δεχτώ. Αλλά δεν µπορεί: όλο θα φταίνε και εκείνοι που δεν ρώτησαν να µάθουν το όνοµα του υπουργού Πολιτισµού! Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, βεβαίως, δεν διορθώνεται µε καταγγελίες, ούτε καν µε λόγια. Από κάπου πρέπει να ξεπηδήσει µια πολιτιστική δραστηριότητα που να τραβήξει την προσοχή του κοινού. Αλλά κάπως πρέπει και το κοινό να την αναζητήσει. ΜΗ ΝΟΜΙΖΕΤΕ, πάντως, ότι τρέφω αυταπάτες. Επί της ουσίας, το παιχνίδι είναι χαµένο. Διότι τα νέα παιδιά (εκεί που πραγµατικά παίζεται το παιχνίδι...) δεν θέλουν σήµερα να γίνουν σκηνοθέτες ή ζωγράφοι, αλλά τηλεοπτικοί σαλτιµπάγκοι και µοντέλα – για να µην πω κάτι χειρότερο...

    Πολιτισμός: σημεία προσέγγισης

    Φωφώ Κωνσταντινίδου, περ. Φιλόλογος, τ. 93 (Φθινόπωρο 1998), σελ. 332 335

    (…) Η ετυμολογική ανάλυση της λέξης πολιτισμός μαρτυρεί την προέλευσή της από το αρχαίο ελληνικό ρήμα πέλλω= συναναστρέφομαι, συναθροίζομαι (>πόλη πολίτης πολιτίζω). Απ’ αυτή την ίδια την ετυμολογία της λέξης γίνεται κιόλας φανερό ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού, η ομαδική συμβίωση. Ο πολιτισμός δεν υπάρχει έξω απ’ αυτή. Χωρίς την ανθρώπινη συμβίωση δεν θα εξελισσόταν ο νους και η ανθρώπινη ζωή και δεν θα δημιουργούταν ποτέ πολιτισμός.

    Απ’ την άλλη όμως πλευρά, ο κύριος σκοπός της πολιτιστικής διαδικασίας είναι η ενότητα των ατόμων, η αρμονική κοινωνική συμβίωση. Δίκαια επομένως, κατά τον Freud, η οικογένεια θεωρείται το σπέρμα του πολιτισμού και η αναγκαία εξελικτική πορεία από την οικογένεια στην ανθρωπότητα είναι ο ίδιος ο πολιτισμός. Ο θεσμός της οικογένειας ήταν το μοιραίο επακόλουθο της υποχώρησης των ενστίκτων του ανθρώπου και της διαμόρφωσης της συνείδησης. (…)

    Κάθε πολιτισμός απλώνεται στο διπλό πλαίσιο του χώρου και του χρόνου. Σύμφωνα με τη θεωρία της διασποράς (diffusion) κέντρα έναρξης του πολιτισμού θεωρούνται η Εγγύς και η Μέση Ανατολή. Τρεις ομάδες ιστορικών πολιτισμών είναι γενικά αποδεκτές, με αντίστοιχα κέντρα ανάπτυξης τη Μεσόγειο, τη Μεσοποταμία Ινδίες και τον Ατλαντικό. Μια τέταρτη ομάδα μπορούν να αποτελέσουν οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν με κέντρο τις ακτές του Ειρηνικού. (…)

    Η σκέψη που ο άνθρωπος απέκτησε σταδιακά στον πρωτόγονο υπήρχε ένστικτο αποτελεί σημαντικό βήμα στη δημιουργία του πολιτισμού.

    Τι είναι πολιτισμός!

    Νινέττα Κοντράρου-Ράσσια, εφ. Ελευθεροτυπία, 1995

    (Συνέντευξη του υφυπουργού πολιτισμού Σταύρου Μπένου)

    • (…)Τι είναι για σας πολιτισμός και σε ποιον τομέα νομίζετε πως μπορείτε να βοηθήσετε περισσότερο;

    - Καταρχήν, πολιτισμός είναι τα πάντα. Πολιτισμός είναι μια πόλη καθαρή, ένα καλό σύστημα υγείας, πολιτισμός είναι ένα χαμόγελο που βλέπεις το πρωί όταν ξυπνάς, πολιτισμός είναι να υπάρχουν ποιοτικές σχέσεις, δημοκρατικές διαδικασίες στις πολιτικές δυνάμεις και στο πολιτικό σύστημα, πολιτισμός είναι τα πάντα. Το οδυνηρό για την πατρίδα μας είναι ότι έχουμε περιορίσει τον πολιτισμό σ’ ένα κομματάκι, που είναι αυτό της άσκησης κυβερνητικής πολιτικής μέσω του ΥΠΠΟ. Άρα δεν έχει διεισδύσει σε όλες τις πλευρές της πολιτικής. Για μένα αυτό είναι ένα μεγάλο πρόβλημα...

    Ο υποβαθμισμένος πολιτισμός

    Γιώργος Σταματόπουλος, εφ. Ελευθεροτυπία, 27/9/1996

    Είναι απίστευτο σχεδόν, αλλά δυστυχώς γράφεται υφ’ όλων· ότι δηλαδή η μετακίνηση του υπουργού Δικαιοσύνης στο υπουργείο Πολιτισμού είναι δυσμενής! Αλλά έτσι είναι· ο πολιτισμός δεν κομίζει προμήθειες και μεγάλα έργα και κυρίως απαιτεί πνεύμα, και πού να βρεθεί αυτό; Ποιος χαραμίζει τις ικανότητές του στην υπηρεσία της πνευματικής ανόρθωσης; Ουδείς.

    Άστραψαν οι γραφίδες· υποβάθμιση και υποβάθμιση και δώσ’ του υποβάθμιση η μετακίνηση ενός ικανού στελέχους στο υπουργείο Πολιτισμού. Τι να πεις σε απολίτιστους; Ο πολιτισμός σήμερα εκλαμβάνεται ως ακραία μορφή υλοφροσύνης: εξοχικά, γιοτ, καταθέσεις, συναγελασμός με την ελίτ και όλα τούτα τα εμετικά. Ο πολιτισμός σήμερα είναι σκουπίδια στιλβωμένα, κατακρεουργημένα ελληνικά, δημόσια έργα, μπίζνες· μπίζνες!

    Και βεβαίως δεν είπαμε ότι πολιτισμός είναι το να πας στην Επίδαυρο και το Μέγαρο Μουσικής, σε θέατρα, σινεμά, συναυλίες, εκθέσεις, να διαβάζεις τίτλους βιβλίων (μόνο) ή να αγωνιάς για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα ή ακόμα και για το τι μάρκα τσάι προτιμά ο τενόρος της Λυρικής. Πολιτισμός είναι… αλλά δεν έχει νόημα να γράψουμε (διότι δεν υπάρχει νόημα) τι είναι πολιτισμός.

    Πολιτισμός είναι αυτογνωσία και σεβασμός στην ύπαρξη που κινείται δίπλα μας αλλά και μέσα μας. Πολιτισμός είναι ο συγκερασμός παράδοσης και επιστήμης, ευλάβεια στους τάφους και κατάφαση σε ό,τι ζωντανό· πολιτισμός είναι οι εν εγρηγόρσει κοινωνίες των πολιτών, η φροντίδα για την επαρχία, ένα ζείδωρο φιλί στην ασθμαίνουσα Υγεία και Παιδεία, η προβολή της χώρας στο παρελθόν και το μέλλον της, στο παρόν, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο.

    Πολιτισμός δεν είναι η υψηλή τεχνολογία και η τυφλή σ’ αυτήν υποταγή των πολιτών· πολιτισμός είναι η υψηλή τεχνολογία να υπηρετεί την ανάδειξη των κύριων χαρακτηριστικών της χώρας, όπως τη γλώσσα και την Ιστορία. Και βεβαίως πολιτισμός δεν είναι όλοι αυτοί οι διανοούμενοι που υποστήριξαν δημόσια την εκλογή Σημίτη· αυτοί είναι για βρούβες μάλλον· αχ αυτοί οι «διανοούμενοι και η εξουσία». Αντί οι πολιτικοί να επιζητούν να εμβαπτισθούν στη βαθύτητα του πολιτισμού, δυσανασχετούν! Τι να σχολιάσεις; Τίποτε.

    Μόνη παρηγοριά ότι ο νέος υπουργός απεκάλεσε τα πεδία του πολιτισμού εύφορα και ότι θα προσπαθήσει να διεισδύσει στις ίδιες τις νοοτροπίες του ελληνικού λαού. Καλή του επιτυχία λοιπόν, γιατί ο πολιτισμός είναι ό,τι πολυτιμότερο διαθέτει ένας λαός και δη ο τρισχιλιετής δικός μας. Η πολιτική καταφθάνει δεύτερη, και ας τη θεωρούν όλοι πρώτη.

    Πολιτισμός εκτός προϋπολογισμού

    Νίκος Ξυδάκης, εφ. Καθημερινή, 3/12/1997

    Κάθε χρόνο τα ίδια, δηλαδή χειρότερα... Οι διατιθέμενοι πόροι για τον πολιτισμό από τον τακτικό προϋπολογισμό παραμένουν στο ταπεινότατο 0,3% του συνόλου· κι απ’ αυτά τα αναιμικά 39 δισ. τα 30 προορίζονται για μισθοδοσία...

    Η γκρίνια που ακολουθεί κάθε χρόνο τα κονδύλια που ανακοινώνονται είναι μονότονη και ελάχιστα αποτελεσματική. Οι κυβερνήσεις, στο πλαίσιο της μιας ή της άλλης λιτότητας, υποστηρίζουν ότι τόσα έχουμε τόσα δίνουμε, άλλες είναι τώρα οι προτεραιότητες, τώρα σκάβουμε το τούνελ κ.ο.κ. Εφημερίδες και διανοούμενοι επικρίνουν την τσιγκουνιά, ο προϋπολογισμός ψηφίζεται και η ζωή συνεχίζεται.

    Φέτος είχαμε μια νέα αιτιολόγηση της πολιτιστικής λιτότητας, από στόματος υπουργού Πολιτισμού. Ο νομικός κ. Ευάγγελος Βενιζέλος κατά την ανάλυση του προϋπολογισμού για τον πολιτισμό επικαλέσθηκε την ελληνική κοινωνία, για να δικαιολογήσει την πολιτική υπανάπτυξης που ακολουθεί η κυβέρνηση. Δεν έχουν αλλάξει στην κοινωνία μας και στο πολιτικό μας σύστημα τόσο ριζικά οι αντιλήψεις, είπε, άρα κι εμείς (του ΥΠΠΟ) δεν μπορούμε να πιέσουμε την κυβέρνηση για αύξηση των κονδυλίων.

    Ο κ. Βενιζέλος πετάει το μπαλάκι στην κοινωνία και ξέρει ότι μάλλον κανείς δε θα του το γυρίσει. Διότι πράγματι η κοινωνία περί άλλα τυρβάζει, τρέχει πίσω από τα περισσότερο επείγονται και απειλητικά για την τσέπη και καθημερινότητα. Τα «πολιτιστικά» είναι ανωφελή νεφελώματα, συκοφαντημένα με την ταμπέλα του «κουλτουριάρικου», και οι διαχειριστές των πολιτιστικών, που γνωρίζουν ποσά και καταστάσεις, δε θα αντιμιλήσουν, αφού κι αυτοί τις δουλειές τους τις κάνουν με την εξουσία και τα λιγοστά κονδύλια της.

    Ο υπουργός όμως έχει άδικο. Η κοινωνία ζητεί και καταναλώνει πολιτισμό. Σε τεράστιες ποσότητες, σε γνωστά ή και απροσδόκητα πεδία. Ανθεί η δισκογραφία, γεμίζουν οι κινηματογραφικές αίθουσες (ανακαινισμένες με δαπάνη δισ. δρχ.), τα θέατρα γεμάτα κι αυτά, χιλιάδες οι νέοι τίτλοι βιβλίων, τα βιντεοπαιχνίδια και τα CD-ROM κατακλύζουν τα νεανικά δωμάτια. Αν δεν είναι πολιτισμός αυτή η τεράστια αγορά, τότε τι είναι;

    Αγορά! Φτάσαμε στη λέξη κλειδί. Η απόσυρση του κράτους από την πολιτιστική δράση, λόγω ελλείψεως χρήματος, αφήνει όλο το πεδίο ελεύθερο στις δυνάμεις της αγοράς. Και βεβαίως υπάρχουν οι υγιείς παραγωγοί, που προσφέρουν ποιοτικά προϊόντα και ισορροπούν σε έναν αξιοπρεπή λόγο τιμής ποιότητας. Και βεβαίως υπάρχουν ιδρύματα και ευάριθμοι χορηγοί που ενισχύουν τις πρωτοποριακές, ποιοτικές προσπάθειες.

    Αλλά βεβαίως δεν είναι δυνατό να περιμένουμε ότι όλα μπορούν να τα ρυθμίσουν οι δυνάμεις της αγοράς. Μπορεί και να γίνει, αλλά πώς; Ισορροπώντας στον κατώτερο κοινό παρανομαστή. Το είδαμε αυτό στην εμπορική τηλεόραση. Καμιά επιχείρηση δε ρισκάρει τα κέρδη της (τη βιωσιμότητά της εν τέλει), για να προσφέρει αντιεμπορικά προϊόντα ή για να χτίσει έργα υποδομής, που όχι μόνο κέρδη δεν προσκομίζουν, αλλά ίσως δεν κάνουν καν απόσβεση.

    Όπως λόγου χάρη ένα μουσείο, μια καλλιτεχνική σχολή, μια ορχήστρα κλασικής μουσικής. Σε αυτό το πεδίο καλείται να δράσει το κράτος: να εξασφαλίσει τις υποδομές, να εξασφαλίσει ένα ευνοϊκό περιβάλλον για νέους καλλιτέχνες, να ρυθμίσει και να στηρίξει.

    Όχι βέβαια να ποδηγετήσει ή να υποδείξει δρόμους· ο κρατικοδίαιτος πολιτισμός μόνο σαν κακομαθημένος βουτυρομπεμπές μπορεί να υπάρξει. Αλλά εκεί που δεν πάει, εξ αντικειμένου, η επιχειρηματική πρωτοβουλία, οφείλει να σπεύσει η πολιτεία, για να προασπίσει και να καλλιεργήσει τον δημόσιο χώρο του πολιτισμού. Είναι ιδρυτική συνθήκη της δημοκρατίας εν τέλει η ισοπολιτεία. Διότι, πολύ αδρά, τον Μπουζιάνη, τον Σεζάν ή τον Βέρντι ο πλούσιος μπορεί να τους απολαύσει στο σπίτι του ή στη Νέα Υόρκη· ο αδύνατος όμως οικονομικά χρειάζεται δημόσιο χώρο, για να προσεγγίσει αυτά τα έργα πολιτισμού, τα έργα παιδείας.

    Η κατάσταση γενικά είναι ακόμα χειρότερη από το προαναφερθέν παράδειγμα: ο αδύναμος, ελλείψει θεσμών και δημοσίου πολιτιστικού χώρου, μένει έρμαιο της υποκουλτούρας και της εξαχρείωσης. Μένει βυθισμένος στα σαπουνόνερα της τηλεόρασης, στον ευτελισμό του σκυλάδικου, στον ομογενοποιημένο πολτό της πλανητικής βιομηχανίας του θεάματος.

    Η δημοκρατία κρίνεται από την ποιότητα και τη διαθεσιμότητα των σχολείων και των νοσοκομείων· κρίνεται και από το επίπεδο των υποδομών πολιτισμού. Ο πολιτισμός είναι και πολιτική υψηλή πολιτική. Τα περί δημοσιονομικής λιτότητας, με δυσνόητες λογιστικές διατυπώσεις, είναι επίσης πολιτική· και μάλιστα πολιτική στρεψοδικία, εφόσον αποφεύγει να θέσει το πρόβλημα της διαχείρισης και της δημοκρατικής διάθεσης του χρήματος.

    Για το Μέτωπο του Πολιτισμού!

    Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, εφ. Ριζοσπάστης, 1/2/1998

    Κάθε φορά που προσπαθώ να ορίσω τον Πολιτισμό ψάχνω να βρω καινούριες λέξεις και άλλες παραμέτρους, για να αισθάνομαι πιο σίγουρος πως αυτό που θα γράψω ή που θα πω είναι κοντά στην πραγματικότητα. Πάντοτε όμως φοβούμαι πως δεν ολοκληρώνω αυτό που αποφασίζω να πω ή να γράψω. Κι αυτό όχι γιατί μου λείπουν οι λέξεις ούτε γιατί δε βρίσκω τις κατάλληλες περιγραφές. Όχι. Ένας είναι ο λόγος. Είναι γιατί πιστεύω πως ο Πολιτισμός ταυτίζεται με την Ιστορία και η Ιστορία με τους Ανθρώπους. Είναι δύσκολο, λοιπόν, να κλείσεις μέσα σε μια περιγραφή την Ιστορία. Είναι σχεδόν αδύνατο να κλείσεις μέσα σε λέξεις, όσο κι αν είναι σοφές, τόσο αίμα και τόσο ιδρώτα. Να κλείσεις μέσα στις λέξεις το ψωμί της οικουμένης ως νόημα και τα τριαντάφυλλά της ως συνουσία ελευθερίας και ομορφιάς. Να κλείσεις ακόμα μέσα στις λέξεις τα μαστίγια και τις πολιορκητικές μηχανές, τους νόμους και τους στρατούς, τις αγχόνες και την άρνηση της ελεύθερης άποψης ως περιεχόμενο εξουσίας, ως περιεχόμενο των θεσμών της ζωής. Γιατί αυτό πιστεύω πως είναι ο πολιτισμός: Ένα σύστημα που το συνθέτουν οι θάνατοι και οι έρωτες, το ψωμί και τα άρματα, η ομορφιά και οι ελευθερίες, τα βόλια και τα κλαδιά μιας ξεχασμένης ελιάς που καρπίζει δίπλα στα σαγόνια ενός άγριου καρχαρία και κάτω από το σκήπτρο ενός απάνθρωπου άρχοντα.

    Θα το πω ακόμα μια φορά. Ο Πολιτισμός δεν είναι μόνο τα βιολιά και τα λαούτα. Δεν είναι μόνο τα χρώματα και οι θεατρικοί λόγοι. Δεν είναι μόνο το βινίλιο και οι φουστανέλες των επετείων. Πολιτισμός είναι η ίδια η ζωή. Είναι αυτό που γίνεται μέσα στο Μέγαρο Μουσικής στις επίσημες βραδινές κι αυτό που σέρνεται νυσταγμένο τα ξημερώματα στις στάσεις των λεωφορείων, την ώρα που οι εργάτες πάνε με τα πλαστικά «τάπερ» γεμάτα από τους χτεσινούς κεφτέδες για τη δουλειά!

    Κι όταν φυσικά αντιλαμβανόμαστε με τον τρόπο αυτό τον Πολιτισμό, όποια συζήτηση και να κάνουμε, για τη ζωή θα μιλούμε και τους ανθρώπους θα έχουμε στο κέντρο του τραπεζιού. Κι όλ’ αυτά τα συνοπτικά και τα γρήγορα δεν τα γράφω, για να «διδάξω». Γιατί και γω τον Πολιτισμό προσπαθώ να μάθω, και πάντα αυτή την εντύπωση έχω, όταν μπαίνω στην τάξη, πως είμαι ένας άπειρος μαθητής και πως κάθε φορά όλο και κάτι καινούριο θα μάθω. Ο πρώτος λόγος, λοιπόν, που γράφω το σημερινό μου σημείωμα είναι ν’ ανοίξω μια συζήτηση με θέμα τον «Πολιτισμό». Γιατί όσο και να είναι ένα πολύπλοκο θέμα η συζήτηση για τον πολιτισμό, με τη δική της θεωρία και τη δική της μέθοδο. Όσο και να είναι, δηλαδή, ένα συγκεκριμένο κεφάλαιο μέσα στις επιστήμες του ανθρώπου ο καθένας από μας θα μπορούσε να καταθέσει τη δική του άποψη. Να προτείνει μια άλλη ανάλυση και να υποδείξει, όπως αυτός το φαντάζεται, ένα δικό του συμπέρασμα.

    Το είπα, εξάλλου, πιο πάνω πως ο Πολιτισμός ταυτίζεται με την ίδια τη ζωή. Έχει μέσα του την ουσία των εποχών και η ηλικία του είναι όση και η ηλικία των ανθρώπων. Άρα, όσοι ζούνε μπορούνε να μιλούνε γι’ αυτόν. Όταν εμείς οι αρχαιολόγοι μιλούμε για τον πολιτισμό της πέτρας, του χαλκού ή του σίδερου. Όταν υπογραμμίζουμε τον «χρυσό αιώνα» του Περικλή και κάνουμε κουβέντα για τους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας, και των πυραμίδων, δε μιλούμε για τις μορφές και τα σχήματα, τους ιριδισμούς και των όπλων τις κλαγγές. Στη ζωή των ανθρώπων αναφερόμαστε και στους τρόπους που εύρισκαν αυτοί, για να επιζήσουν. Πότε να γίνουν ένα με τη φύση και πότε ν’ απομακρυνθούν από αυτήν. Να φτιάξουν εργαλεία και αγγεία. Να χτίσουν πόλεις και γύρω από αυτές να υψώσουν "άπαρτα" κάστρα. Να στήσουν αγάλματα, να κατασκευάσουν κοσμήματα. Να εφεύρουν θεούς, θρησκείες και άρχοντες. Να κατασκευάσουν όπλα και να κηρύξουν πολέμους. Μια συζήτηση, λοιπόν, γύρω από όλ’ αυτά μπορεί να μας βγάλει σε μια άλλη άκρη. Μπορεί να μας βγάλει στην "αντίπερα όχθη", όπως έλεγε κι ένας αξέχαστος δάσκαλός μου, ο Δημήτρης Θεοχάρης. Και κει να ανακαλύψουμε τι είναι δικό μας και τι των άλλων. Τι είναι αυτό που το λέμε "Κουλτούρα" και τι είναι ολόκληρου του κόσμου και το λέμε "πολιτισμό". Τι μας βοηθάει να αντισταθούμε, με άλλα λόγια. Και τι μας "υποδουλώνει" στη μαγεία της παγκοσμιοποίησης.

    Υπάρχει και ένας άλλος λόγος όμως που ανοίγω αυτή την κουβέντα. Ένας λόγος που αναφέρεται στην "εφαρμογή". Ένας άλλος λόγος που δεν είναι όραμα ή σπουδή, μα ξεκινάει από την ίδια την πίκρα της εποχής. Είναι ο λόγος που τον ορίζει η διάθεσή μας να αντισταθούμε στην εξουσία. Να διώξουμε μακριά από το σβέρκο μας το καυτό χνότο του ιμπεριαλισμού. Είναι, με άλλα λόγια, ένας λόγος πολιτικός. Είναι εκείνος ο λόγος, το βαθύ επιχείρημα, για να το πω και αλλιώς, που ορίζει τη δομή και τη λειτουργία ενός μετώπου αντίστασης. Δε λέω πως οι ανάγκες και τα καθημερινά προβλήματα, η εκμετάλλευση και τα "γαμψά" νύχια της πλουτοκρατίας δεν είναι βασικά υλικά, για να στηθεί ένα μέτωπο πάλης και αντίστασης. Είναι όλα αυτά. Πόσοι και πόσοι όμως δεν κρέμασαν τα "άρματα" πίσω από την πόρτα, όταν ο παμπόνηρος καπιταλισμός τους μίλησε για την "αντιπαροχή" της πολιτικής τους συνείδησης; Να σας θυμίσω ονόματα, να σας παραπέμψω σε εικόνες και σε απαστράπτοντα χαμόγελα; Δεν το θέλω, όμως, γιατί δεν έχω χώρο. Ωστόσο, θέλω να το υπογραμμίσω πως, αν στήσουμε το μέτωπο που ονειρευόμαστε πάνω στην κοινή μας κουλτούρα, τότε οι γροθιές μας σφίγγονται πιο δυνατά. Τότε μόνο μαθαίνεις ποιοι είναι μαζί σου και ποιοι με τους άλλους. Τότε, δεν παλεύεις μόνο για να βγάλεις τα ξένα χέρια από τις άδειες σου τσέπες. Παλεύεις, για να κρατήσεις αναπαλλοτρίωτο αυτό που κέρδισες μέσα στα πεδία της Ιστορίας, και με τη δική του βοήθεια καταφέρνεις να ξεχωρίσεις. Καταφέρνεις ν’ αντισταθείς σ’ αυτούς που πότε με τον πόλεμο και πότε με τα "γλειφιτζούρια" της ανακωχής ακυρώνουν τον ίδιο σου τον εαυτό. Σε εγκαθιστούν και σένα μέσα στο ίδιο μαντρί με την Ντόλι, εκεί που όλα μοιάζουν και όλα υποκύπτουν.

    Αυτό πάω να περιγράψω με τις δικές μου λέξεις και τα δικά μου θαυμαστικά: Ένα Μέτωπο που για να είναι γνήσια αντιιμπεριαλιστικό πρέπει να το οργανώσεις με ό,τι πιο στέρεο σού κληροδότησαν οι εποχές και σ’ έδεσαν με τη ζωή. Σου έμαθαν να μιλάς για την ελευθερία, για την ομορφιά. Να ξεχωρίζεις τι σε υποδουλώνει και τι σε κρατάει ανεξάρτητο. Ένα τέτοιο μέτωπο οραματίζομαι κι αυτό προσπαθώ να σας περιγράψω!

    Θέλω να το υπογραμμίσω πως, αν στήσουμε το μέτωπο που ονειρευόμαστε πάνω στην κοινή μας κουλτούρα, τότε οι γροθιές μας σφίγγονται πιο δυνατά. Τότε μόνο μαθαίνεις ποιοι είναι μαζί σου και ποιοι με τους άλλους. Τότε, δεν παλεύεις μόνο για να βγάλεις τα ξένα χέρια από τις άδειες σου τσέπες. Παλεύεις, για να κρατήσεις αναπαλλοτρίωτο αυτό που κέρδισες μέσα στα πεδία της Ιστορίας και με τη δική του βοήθεια καταφέρνεις να ξεχωρίσεις. Καταφέρνεις ν’ αντισταθείς σ’ αυτούς που πότε με τον πόλεμο και πότε με τα "γλειφιτζούρια" της ανακωχής ακυρώνουν τον ίδιο σου τον εαυτό. Σε εγκαθιστούν και σένα μέσα στο ίδιο μαντρί με την Ντόλι, εκεί που όλα μοιάζουν και όλα υποκύπτουν.

    Γιατί ο πολιτισμός είναι πολιτική

    Ευάγγελος Βενιζέλος (υπουργός Πολιτισμού), εφ. Το Βήμα, 6/12/1998.

    Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα από τον πρόλογο του νέου βιβλίου του κ. Ευ. Βενιζέλου με τον τίτλο «Διαχρονία και συνέργια: Μια πολιτική πολιτισμού» που κυκλοφορεί τις ημέρες αυτές από τις Εκδόσεις Καστανιώτη

    Ο πολιτισμός είναι ταυτοχρόνως το πιο ευαίσθητο, το πιο επικίνδυνο και το πιο πρόσφορο πεδίο άσκησης πολιτικής. Γιατί οτιδήποτε γίνεται στο πεδίο αυτό συνδέεται, από την ίδια τη φύση του πράγματος, με την αισθητική και την ιδεολογία, τις νοοτροπίες και τα στερεότυπα, την αυτοσυνειδησία της κοινωνίας: την πολυμορφία και τις αντοχές της, τη σχέση της με την Ιστορία και τις ποικίλες χρήσεις της, τη σχέση της με τους «άλλους».

    Όλα αυτά είναι ούτως ή άλλως βαθύτατα πολιτικά καθώς συνδέονται τελικώς με κοινωνικές σχέσεις· με την ίδια την οικονομία του χρόνου· με τη διαχείριση συμβόλων και συμβολισμών· με τη στάση του καθενός απέναντι στα συλλογικά υποκείμενα.

    Ο λόγος περί πολιτισμού είναι συνεπώς λόγος εξόχως πολιτικός, ακόμη κι όταν είναι ανύποπτος. Ιδίως όταν είναι ανύποπτος και δήθεν «απολιτικός». Όταν κατά τρόπο ανιστόρητο και αμαθή θεωρεί ότι ακριβώς ο λόγος περί πολιτισμού είναι το αντίθετο του λόγου περί πολιτικής· όταν αυτοτοποθετείται και αυτοσυστήνεται ως λόγος αδιαφορίας για την πολιτική και απόστασης από αυτήν.

    Όλα αυτά αφορούν βεβαίως τόσο στον πολιτισμό ως κατάσταση, ως μέσο επίπεδο της αισθητικής και της τεχνολογίας του καθημερινού βίου μιας εποχής και μιας κοινωνίας (civilisation), όσο και στον πολιτισμό ως στάση, ως πνευματική καλλιέργεια, ως ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γράμματα, τις τέχνες και την Ιστορία (culture). Ίσως δε η διπλή χρήση της λέξης πολιτισμός στην ελληνική γλώσσα να είναι ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της γλώσσας μας ως του βασικού πολιτιστικού πεδίου.

    Τα πράγματα γίνονται πολύ πιο περίπλοκα όταν το ίδιο το κράτος διατυπώνει ένα λόγο περί πολιτισμού. Όταν τον λόγο αυτό τον διατυπώνει ο αρμόδιος υπουργός. Σε αντίθεση με τον προσωπικό λόγο περί πολιτισμού, που είναι εντέλει λόγος για τις αισθητικές προτιμήσεις και τη διαμόρφωση του γούστου, σε αντίθεση με τον λόγο γύρω από την προσωπική εμπειρία του καλλιτέχνη ή του συγγραφέα, σε αντίθεση με τον δοκιμιακό ή κριτικό ή δημοσιογραφικό λόγο, σε αντίθεση με τον συνδικαλιστικό ή διεκδικητικό λόγο των επαγγελματιών του πολιτισμού, ο πολιτικός λόγος του κράτους υπακούει σε ιδιαίτερες, πολύ πιο αυστηρές προδιαγραφές.

    Είναι λόγος επίσημος και συχνά συνιστά από μόνος του μια πολιτική πράξη. Είναι λόγος πρακτικός καθώς συχνά συνδέεται με συγκεκριμένες πρωτοβουλίες. Πρωτοβουλίες νομοθετικές, οργανωτικές, πολιτικές. Δηλαδή, με επιλογές. Ως εκ τούτου είναι λόγος «ύποπτος» που πρέπει να σέβεται διαρκώς και χωρίς παρεκκλίσεις τις αρχές του πολιτιστικού πλουραλισμού, δηλαδή τις αρχές του κράτους δικαίου στο πεδίο του πολιτισμού. Στόχος ιδιαίτερα δύσκολος, εφόσον η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς συνιστά θεμελιώδη και σχεδόν αποκλειστική υποχρέωση της πολιτείας και εφόσον η υποστήριξη του σύγχρονου πολιτισμού προϋποθέτει ή πάντως συνεπάγεται εκ του αποτελέσματος ορισμένες αισθητικές, δηλαδή τελικώς ιδεολογικές, επιλογές. Ακόμη και όταν οι επιλογές αυτές συμψηφίζονται με άλλες ανάλογες ή συγκεντρώνουν τη συναίνεση ή την αποδοχή «έγκυρων» εκπροσώπων της κοινότητας των ομοτέχνων, των κριτικών ή των διανοητικώς παρεπιδημούντων· είτε αυτοί έχουν είτε δεν έχουν συναφή πανεπιστημιακή ιδιότητα και εξουσία τακτικής και επώνυμης πρόσβασης στα μέσα ενημέρωσης.

    Ο λόγος όμως αυτός δεν παύει να είναι και λόγος προσωπικός ως προς το ύφος και ως προς τις αξιολογήσεις του. Καθώς μέσα στη σχετική ευρυχωρία μιας πλουραλιστικής πολιτιστικής πολιτικής ο υπουργός έχει πράγματι την ευχέρεια (θα έλεγα και την υποχρέωση) να δώσει τον προσωπικό του τόνο με τις εμπειρίες του, την πολιτική του αίσθηση, τον μορφωτικό του εξοπλισμό, τις παράπλευρες ιδιότητές του.

    Σε αυτού του είδους, λοιπόν, τον πολιτικό λόγο περί πολιτισμού είναι εμφανείς οι πολιτικές θέσεις, οι εμμονές και οι προτεραιότητες. Είναι όμως ορατοί ­ ελπίζω ­ και οι θεωρητικοί υπαινιγμοί και οι ιδεολογικές συμπαραδηλώσεις. Αυτό δεν μετατρέπει τον πολιτικό λόγο σε δοκιμιακό. Αντίθετα, τον καθιστά ίσως περισσότερο ενσυνείδητο και γι' αυτό περισσότερο πολιτικό.

    Τρία είναι τα ζητήματα που με προβλημάτισαν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο και συνιστούν μια εγκάρσια τομή σε όλα τα θέματα.

    Το πρώτο είναι η βαθύτατα ριζωμένη αντίληψη ότι το πρώτο και ίσως μοναδικό πρόβλημα της πολιτιστικής πολιτικής είναι τα δημοσιονομικά όρια της κρατικής παρέμβασης· ο περιορισμένος προϋπολογισμός (με την ουσιαστική έννοια του όρου) του υπουργείου Πολιτισμού διαπίστωση προφανής και ορθή ως προς τα αριθμητικά μεγέθη. Πολιτική πολιτισμού δεν είναι όμως η πολιτική επιχορηγήσεων. Πολιτική πολιτισμού δεν συγκροτείται όταν (για ορισμένους: μόνον όταν) καταβάλλονται υψηλές επιχορηγήσεις εγκαίρως και σε τακτά διαστήματα. Παρά δε το περιορισμένο ύψος των κονδυλίων της δημόσιας δαπάνης για τον πολιτισμό, υπάρχουν περιθώρια εκλογίκευσης και καλύτερης και αποτελεσματικότερης διαχείρισης. Στόχος που συνδέεται και με την ανάγκη όχι μόνο οικονομική αλλά και πολιτιστική να αυξηθούν τα ποσοστά των μη κρατικών κεφαλαίων που επενδύονται στον χώρο του πολιτισμού.

    Το δεύτερο είναι η διαρκής δοκιμασία του πολιτιστικού φιλελευθερισμού. Η κρατική παρέμβαση στα πεδία του πολιτισμού γίνεται δεκτή αφενός μεν γιατί διασφαλίζει τον αισθητικό πλουραλισμό και την άρση περιφερειακών ή άλλων ανισοτήτων, αφετέρου δε γιατί διασφαλίζει εμμέσως ορισμένες προδιαγραφές αισθητικής ποιότητας με όλους τους κινδύνους που εγγενώς περιέχονται στη λέξη αυτή. Οι πιέσεις για μια πολιτική με συγκεκριμένη «άποψη» στους επί μέρους τομείς είναι πολύ συχνές, χωρίς αυτοί που τις ασκούν να αντιλαμβάνονται πάντοτε πόσο επικίνδυνο και ολισθηρό είναι αυτό. Οι ίδιοι είναι άλλωστε αυτοί που συνήθως αντιδρούν όταν μια τέτοια πολιτική συγκροτείται ή διαφαίνεται ακόμη και όταν αυτό γίνεται μέσα στο κέλυφος των εγγυήσεων του πολιτιστικού πλουραλισμού.

    Το τρίτο είναι η υφέρπουσα (πολλές φορές εξ αγαθού συνειδότος) έπαρση ανθρώπων που έχουν διαθέσει μεγάλο μέρος της ζωής τους, ίσως όλη τους την ύπαρξη, σε ορισμένους τομείς της πολιτιστικής δημιουργίας, συμπεριλαμβανομένης και της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Αυτό άλλοτε εκδηλώνεται ως αδυναμία συνολικής και κυκλωτικής προσέγγισης των ζητημάτων, άλλοτε ως απαισιόδοξη διάθεση απέναντι σε οποιαδήποτε μεταβολή ή καινοτομία και άλλοτε ως επιφυλακτικότητα ή και ως άρνηση να γίνει αποδεκτή μια πολιτική (δηλαδή μια δεδηλωμένα πολιτική) προσέγγιση των θεμάτων αυτών.

    Οι όροι «διαχρονία» και «συνέργια» δηλώνουν ταυτοχρόνως το χρονολογικό και θεματολογικό εύρος και την οπτική γωνία προσέγγισης ή μάλλον τη βάση συνάρθρωσης μιας πολιτιστικής πολιτικής. Προτίμησα δε τον όρο συνέργια (και όχι τους όρους συνεργασία ή συνεργία) και γιατί μου είναι οικείος από το ποινικό δίκαιο και γιατί η σημειολογική του αξία παραπέμπει σαφέστερα στην πολιτική ενέργεια που παράγεται μέσα από τη σύγκλιση των προσπαθειών και την καλώς νοούμενη συνενοχή των προσώπων. Θέλω επίσης να πιστεύω ότι αφενός μεν η οριστική ένταξη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου στο απόθεμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αφετέρου δε η κρισιμότητα του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού για τη διαμόρφωση μιας συγκροτημένης πολιτιστικής πολιτικής με απαλλάσσουν από την υποχρέωση να εξηγήσω ειδικότερα την επιλογή του όρου διαχρονία.

    200 ορισμοί του πολιτισμού

    Εφ. Τα Νέα, 8/5/2000

    Τι θα γίνει και τι θα μείνει όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση πετύχει τους οικονομικούς στόχους της ολοκλήρωσης; Το ερώτημα αυτό κυριάρχησε κατά την έναρξη του διεθνούς συμποσίου «Πολιτισμός, ελευθερία έκφρασης και διάλογος», στο Πανεπιστήμιο Αθηνών -στη μνήμη της Μελίνας Μερκούρη, πρωτεργάτιδας της ευρωπαϊκής πολιτιστικής ιδέας. (...)

    Όταν όμως σήμερα υπάρχουν τουλάχιστον διακόσιοι ορισμοί του τι είναι πολιτισμός -όπως επισήμανε στην ομιλία του ο καθηγητής Βάλτερ Πούχνερ-, όταν η έννοια της ελευθερίας είναι τόσο σύνθετη όσο και η ίδια η κοινωνία, ο διάλογος αποκτά πρωτεύουσα σημασία για την εξεύρεση λύσεων, τη σύνθεση των απόψεων. Ο διάλογος ως εκδήλωση αγάπης για τον άνθρωπο, γιατί αν επικρατήσει η Ευρώπη των αριθμών, αν ευδοκιμήσουν αυτοί και όχι οι άνθρωποι, η σύγκλιση και η συνοχή θα καταλήξει σ' ένα σχήμα απάνθρωπο. Κι εκεί είναι που χρειάζεται η τέχνη, η φαντασία, η αμφισβήτηση.

    Ο κ. Ζακ Σαντέρ, τέως πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επισήμανε ότι αν και ο πολιτισμός δεν ανήκε στους ιδρυτικούς σκοπούς της «Κοινής Αγοράς» και μπήκε από το πίσω παράθυρο της Συνθήκης του Μάαστριχτ, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα συμβάλλει σήμερα σε 1.400 διαφορετικές μικρές κυρίως δράσεις για τον πολιτισμό και τα οπτικοακουστικά, έχοντας αναγνωρίσει πόσο σημαντική υπόθεση είναι η ενίσχυση τόσο των ιδιαιτεροτήτων όσο και της συνεργασίας μεταξύ των λαών.

    Ορισμοί

    Γ'. Βιβλιογραφία