Αρχική σελίδα → Ιστορία → Αρχαία ελληνική ιστορία

Τα Παναθήναια των αρχαιολόγων

Χαρά Κιοσσέ, εφ. Το Βήμα, 9/5/2004

Με την ευκαιρία των Ολυμπιακών Αγώνων έρχονται στο προσκήνιο και οι Παναθηναϊκοί Αγώνες. Στη διάρκειά τους η Αθήνα αποκτούσε εορταστικό χαρακτήρα ενώ υπήρχαν και άλλες... πρακτικές πλευρές που πρόσφεραν - ας πούμε «διευκολύνσεις» για την εξαγωγή λαδιού από την Αττική, όπου ίσχυε νόμος ο οποίος την απαγόρευε. Οι ίδιοι Αγώνες περιελάμβαναν επίσης και μερικά άγνωστα αγωνίσματα, όπως ήταν η «απόβαση», όπου πολεμιστές πηδούσαν από το άρμα ενόσω αυτό έτρεχε, αλλά και το αγώνισμα του «Ευάνδρου», ένας αγώνας που φέρνει στον νου ανδρικά καλλιστεία! Οι Αγώνες των Παναθηναίων τελείωναν με ένα τεράστιο τσιμπούσι ή, αν θέλετε, συμπόσιο που θύμιζε τον εορτασμό του Πάσχα.


 

Εξαιρετικά σημαντικός παναθηναϊκός αμφορέας του τέλους του 5ου αι. π.X. Σε αυτόν τον αμφορέα η Αθηνά έχει στην ασπίδα της ένα επίσημα με παράσταση του αγάλματος των Τυραννοκτόνων, αντίγραφο του γλυπτού χάλκινου συντάγματος που είχε φιλοτεχνηθεί από τον Κριτία και τον Νησιώτη και βρισκόταν στην Αγορά των Αθηνών


Τα Παναθήναια δεν θα είναι η μόνη... ατραξιόν του φετινού καλοκαιριού, που διαφαίνεται αρκετά αγωνιστικό και θερμό. Χάρη στους Ολυμπιακούς, οι Αθηναίοι από πολύ νωρίτερα θα ζουν τους δικούς τους «Αγώνες», για να μην πούμε αγωνίες. Μιλάμε για αγώνες επιβίωσης, άλλοτε μέσα στο οικοδομικό χάος των ολυμπιακών έργων που η κατασκευή τους θα ενταθεί τους καλοκαιρινούς μήνες, άλλοτε στο κυκλοφοριακό χάος και άλλοτε με τις δυσκολίες που θα δημιουργηθούν από τα αντιτρομοκρατικά μέτρα. Σε αυτό λοιπόν το καθ' όλα αγωνιστικό και καθ' όλα θερμό καλοκαίρι έρχεται να μας «δροσίσει» ένα διεθνές συνέδριο για τους Αγώνες των Παναθηναίων. Πρόκειται για ένα συνέδριο στο οποίο θα «αγωνιστούν» μόνο οι αρχαιολόγοι. Ενα συνέδριο που αναμένεται να «ανυψώσει» κάπως το ηθικό μας και να γλυκάνει τις ταλαιπωρίες μας.

H διευθύντρια του Τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών κυρία Ολγα Παλαγγιά, κινητήρια δύναμη αυτής της διεθνούς αρχαιολογικής σύναξης, μίλησε στο «Βήμα» για το συνέδριο και τα Παναθήναια γενικότερα. Όπως είπε, η ιδέα ξεκίνησε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως και στη συνέχεια πέρασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, το οποίο ανέλαβε τη διοργάνωση ενός διεθνούς συνεδρίου σε συνεργασία με τους αρχαιολόγους της Ακρόπολης και με οικονομική στήριξη από το υπουργείο Πολιτισμού. Το συνέδριο θα γίνει στις 11 και 12 Μαΐου στο κεντρικό κτίριο του Πανεπιστημίου, όπου θα συμμετέχουν εκτός των Ελλήνων και πολλοί σημαντικοί ξένοι επιστήμονες. Ας μην ξεχνάμε πως τα Παναθήναια με τους Αγώνες και την Πομπή τους απασχολούν πολύ τον αρχαιολογικό κόσμο, τόσο από την καθαρά αρχαιολογική όσο και από τη λατρευτική, την κοινωνική και την καλλιτεχνική πλευρά τους.

Προς τιμήν της Παλλάδος

Εδώ αξίζει όμως να θυμηθούμε τι ήταν αυτά τα περίφημα Παναθήναια, τα οποία θα πρέπει να ήταν μεγάλη υπόθεση για την πόλη της Παλλάδας. Αν και οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν πότε διεξήχθησαν οι Αγώνες για πρώτη φορά, είναι γνωστό ότι υπήρχαν τα Μεγάλα και τα Μικρά Παναθήναια. Τα Μεγάλα Παναθήναια γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια και τα Μικρά κάθε χρόνο. Γίνονταν το κατακαλόκαιρο, στα μέσα Ιουλίου, και, όπως οι Χριστιανοί εορτάζουν τον Δεκαπενταύγουστο την Κοίμηση της Θεοτόκου, οι Αθηναίοι περίπου την ίδια εποχή γιόρταζαν τη Γέννηση της Αθηνάς, Προστάτιδας και Πολιούχου τους. Και στις δύο δηλαδή περιπτώσεις υπάρχει γυναικεία λατρεία.

Όπως ήδη είπαμε, τα Μικρά Παναθήναια ήταν μια ετήσια γιορτή που γινόταν επί τρία, στη σειρά, χρόνια και παραλειπόταν τον τέταρτο χρόνο όταν γιορτάζονταν τα Μεγάλα Παναθήναια. Για τη γιορτή αυτή υπάρχουν αρκετές πληροφορίες. Ξέρουμε ότι κάθε καλοκαίρι γινόταν μια μεγάλη Πομπή που ξεκινούσε από την Ακαδημία του Πλάτωνος και κατέληγε στην Ακρόπολη. Στην Πομπή των Μικρών Παναθηναίων δεν προσφερόταν πέπλος στην Αθηνά. Ξέρουμε επίσης ότι το βράδυ πριν από την Πομπή των Μικρών Παναθηναίων γινόταν μια λαμπαδηδρομία και οι Αθηναίοι έπαιρναν μέρος χωρισμένοι σε δέκα ομάδες σύμφωνα με τις δέκα Φυλές της Αθήνας. Κάθε ομάδα είχε περίπου 40 άτομα. Ο λαμπαδηδρόμος άλλαζε σε κάθε 60 μέτρα και νικούσε όποια Φυλή κατόρθωνε να φθάσει πρώτη στην Ακρόπολη χωρίς να σβήσει η φλόγα. Τα Μικρά Παναθήναια ήταν μια γιορτή καθαρά αθηναϊκή, στην οποία δεν μπορούσε να πάρει μέρος κανείς ξένος. Τα Παναθήναια όμως, Μικρά ή Μεγάλα, δεν ήταν μόνο μια λαμπαδηδρομία και μια Πομπή έστω με 400 λαμπαδηδρόμους, και έστω με λίγους ή και πολλούς Αγώνες.

Ο ανταγωνιστής των Ολυμπιακών

Για τα Μεγάλα Παναθήναια υπάρχουν αρκετά στοιχεία. Γίνονταν και αυτά στην καρδιά του καλοκαιριού, υπήρχαν πολλοί και ποικίλοι αγώνες και ήταν ανοιχτά σε όλους τους Έλληνες, παρ' όλο που, και εδώ, ορισμένοι αγώνες κρατιόνταν μόνο για τους Αθηναίους. Ξέρουμε ότι στα Παναθήναια υπήρχαν αθλητικοί αγώνες (στίβου, ιππικοί, αρματοδρομίας, λεμβοδρομίας κ.ά.) και επίσης υπήρχαν μουσικοί αγώνες και αγώνες χορού καθώς και δραματικοί αγώνες, που όμως δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς άρχισαν. Οι αγώνες στίβου γίνονταν στο Παναθηναϊκό Στάδιο, οι αρματοδρομίες στην Οδό των Παναθηναίων και ξεκινούσαν από την Ακαδημία Πλάτωνος και έφθαναν στους πρόποδες της Ακρόπολης, οι μουσικοί αγώνες γίνονταν στο Ωδείο, οι ιππικοί στο Φαληρικό Δέλτα, εκεί όπου ως πρόσφατα ήταν και ο δικός μας Ιππόδρομος, και οι λεμβοδρομίες γίνονταν στο Φάληρο. Σε πολλά αγωνίσματα η συμμετοχή ήταν μόνο αθηναϊκή, ενώ άλλα ήταν ανοιχτά σε όλους τους Ελληνες.

Πότε ακριβώς ξεκίνησαν τα Μεγάλα Παναθήναια δεν είναι γνωστό. Ξέρουμε μόνο ότι το 566 π.X. ο Πεισίστρατος, σε μια προσπάθεια να ανταγωνιστεί τους Ολυμπιακούς Αγώνες, διεύρυνε τα Παναθήναια τα οποία αρχικά ήταν καθαρά τοπικού χαρακτήρα. Τα Μεγάλα Παναθήναια γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια και ξέρουμε ότι έπεφταν πάντα σε χρονιά ζυγού αριθμού, σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα. Δεν συνέπιπταν πάντως με τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Τις περισσότερες πληροφορίες τις έχουμε από τους καταλόγους των νικητών, όπου μαζί με τα ονόματα των νικητών αναφέρεται ότι νίκησαν επί άρχοντος των Αθηνών επωνύμου τάδε. Ανάλογες πληροφορίες υπάρχουν επίσης σε πολλές επιγραφές από την Αθήνα, όπου αναφέρονται όσοι πήραν έπαθλο, ενώ η καλύτερη πηγή πληροφόρησης παραμένει ο μεγάλος αριθμός των παναθηναϊκών αμφορέων που έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη και γι' αυτούς θα μιλήσει στο συνέδριο ο καθηγητής κ. M. Τιβέριος.

«Παραθυράκι» για εμπόριο

Γενικότερα όμως η περίπτωση των παναθηναϊκών αμφορέων είναι αρκετά ενδιαφέρουσα και δεν περιορίζεται μόνο στη χρονολογική πληροφόρηση, καθώς φέρουν και την παράσταση των αγωνισμάτων. Κατ' αρχήν πρέπει να θυμηθούμε ότι οι αμφορείς δίνονταν γεμάτοι λάδι. Επίσης ότι το έπαθλο περιελάμβανε πολλούς αμφορείς, από 400 ως και 4.000, και ήταν ο μόνος τρόπος για να παρακαμφθεί ο νόμος που απαγόρευε την εξαγωγή του λαδιού από την Αττική. Ήταν πολύ απλά ένα «παραθυράκι» στην κατά τα άλλα αυστηρή νομοθεσία που υπήρχε για την προστασία του λαδιού. Ετσι ο νικητής, ο οποίος μπορούσε να προέρχεται από όλη την Ελλάδα, έπαιρνε το λάδι στον τόπο του, στην Αρκαδία, στη Μακεδονία ή στη Μεσσηνία και από εκεί μπορούσε να προωθήσει το προϊόν του επάθλου του στην αγορά και να κερδίσει ουκ ολίγα. Το ενδιαφέρον σε αυτή την υπόθεση είναι ότι το λάδι ήταν χρονολογημένο. Τέσσερα χρόνια πριν από τα Μεγάλα Παναθήναια οι Αθηναίοι άρχιζαν να μαζεύουν το λάδι το οποίο έβαζαν στους αμφορείς και σε καθέναν έγραφαν τη χρονολογία, που δεν ήταν άλλο από το όνομα του εκάστοτε άρχοντα, ο οποίος άλλαζε κάθε χρόνο. Πάντως, όπως θα λέγαμε σήμερα, στην υπόθεση των παναθηναϊκών αμφορέων παιζόταν πολύ χρήμα.

Χορηγοί με το αζημίωτο

Ένα από τα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι Αθηναίοι για τη διεξαγωγή των Παναθηναίων, μετά τη μεγάλη τους οικονομική άνθηση των κλασικών χρόνων, ήταν το κόστος των Παναθηναίων και των ακριβών τους επάθλων κατά την ελληνιστική εποχή. Τότε ήταν που βρέθηκε η λύση των χορηγών και οι Αθηναίοι στράφηκαν στους εύπορους βασιλείς της Περγάμου και της Αλεξάνδρειας, στους Ατταλίδες, την οικογένεια δηλαδή του Αττάλου και τους απογόνους του, και στους Πτολεμαίους, οι οποίοι φαίνεται ότι χρηματοδοτούσαν γενναία τους Αγώνες με το... αζημίωτο, καθώς πολύ συχνά έπαιρναν οι ίδιοι και τα έπαθλα στις αρματοδρομίες, που ήταν το κατ' εξοχήν αγώνισμα στο οποίο έπαιρναν μέρος οι άρχοντες. Σχετικά με τις λαμπαδηδρομίες τώρα, ξέρουμε ότι γίνονταν και στα Μικρά και στα Μεγάλα Παναθήναια το βράδυ της παραμονής της Πομπής. Έπαιρναν τη φλόγα από τον βωμό του Έρωτα στην Ακαδημία Πλάτωνος και άναβαν τον μεγάλο βωμό που υπήρχε στην Ακρόπολη προτού ξεκινήσει η Πομπή την επομένη το πρωί, όταν ανέβαζαν εκεί τις 100 αγελάδες τις οποίες θυσίαζαν και έψηναν και στη συνέχεια μοίραζαν το κρέας τους στον κόσμο στο μεγάλο συμπόσιο που ακολουθούσε. Οι Παναθηναϊκοί, όπως και όλοι οι άλλοι Αγώνες, σταμάτησαν με τον Θεοδόσιο τον 5ο αι. μ.X.