→ Ιστορία → Αρχαία ελληνική ιστορία
Και ξανά προς τη Νίκη τραβά...
Μαρία Θερμού, εφ. Το Βήμα, 10/2/2008
Ο Ναός της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη έχει διαλυθεί τρεις φορές στη διάρκεια
της μακραίωνης ζωής του και τρεις φορές έχει συναρμολογηθεί από την αρχή. Η τελευταία
βρίσκεται σε εξέλιξη
Πόσες φορές μπορεί να διαλυθεί και να ξαναχτιστεί ένας αρχαίος ναός; Φυσιολογικά καμία. Η περίπτωση όμως του μικρού Ναού της Αθηνάς Νίκης, που δεσπόζει ψηλά στον πύργο δίπλα από τα Προπύλαια, είναι πρωτοφανής για τα αρχαιολογικά δεδομένα: Τρεις φορές έχει διαλυθεί ο ναός στη διάρκεια της μακραίωνης ζωής του και τρεις φορές έχει συναρμολογηθεί από την αρχή. Η τελευταία άρχισε επί των ημερών μας, μόλις το 2000, και ακόμη βρίσκεται σε εξέλιξη. Ολοι ελπίζουν άλλωστε ότι οι περιπέτειες αυτού του μικρού ιερού που αφιερώθηκε στην Αθηνά Νίκη, μια Νίκη χωρίς φτερά - Απτερο, όπως την είπαν αργότερα - ακριβώς για να μην μπορεί να πετάξει και να φύγει από την Αθήνα θα μείνει αυτή τη φορά στη θέση της.
Ανεβαίνοντας το λιθόστρωτο προς την Ακρόπολη ανάμεσα στους αεικίνητους γιαπωνέζους τουρίστες την προσοχή προσελκύει ο πύργος στη νοτιοδυτική γωνία του Ιερού Βράχου που περιβάλλεται από ένα ισχυρό σιδερένιο πλέγμα. Οι συστοιχίες των μεταλλικών ικριωμάτων, τοποθετημένες σε πυκνή διάταξη, αλλά και με απόλυτη τάξη, μοιάζουν από μακριά σαν ένα παράξενο μοντέρνο γλυπτό. Στο «εσωτερικό» του ο μικρός Ναός της Αθηνάς Νίκης, ο οποίος χρειάστηκε να αποσυναρμολογηθεί ολόκληρος, έχει ήδη αναστηλωθεί κατά το μεγαλύτερο μέρος του. Και τα καλά νέα είναι ότι ως το τέλος του 2008 το έργο της αποκατάστασης του ναού θα έχει ολοκληρωθεί, αν και θα απαιτηθούν μερικοί ακόμη μήνες ως τον Απρίλιο του 2009 για να απομακρυνθούν και τα ικριώματα. Το σημαντικό όμως είναι ότι το επικίνδυνο έργο της διάλυσης του ναού εις τα εξ ων συνετέθη και η επαναφορά στην αρχική του μορφή θα έχουν συντελεσθεί με επιτυχία.
Τολμηρή πρόταση, η οποία προβλημάτισε πολύ την Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως, που είναι υπεύθυνη για ολόκληρο το αναστηλωτικό πρόγραμμα των μνημείων της, υπήρξε η διάλυση του ναού, και μάλιστα εκ θεμελίων. Ως το 2000 που άρχισε το έργο οι γνώμες διίσταντο όχι ως προς την αναγκαιότητα της αποκατάστασής του αλλά για το γεγονός ότι η αποξήλωση του ναού θα στερούσε την Ακρόπολη για μακρό διάστημα από ένα εκ των μνημείων της. Τα δομικά προβλήματα όμως και οι σοβαρές βλάβες που είχαν δημιουργηθεί από τις δύο παλαιότερες αναστηλώσεις επέβαλλαν τα δραστικά μέτρα.
Αρχιτεκτονικά μέλη είχαν τοποθετηθεί σε λάθος θέσεις με αποτέλεσμα την παραμόρφωση της γεωμετρίας του μνημείου - όπερ μεταφραζόμενον σε κλίση της δυτικής πλευράς του κατά 4,5 εκατοστά -, οι φθορές που είχαν προκαλέσει τα όμβρια ύδατα στα θεμέλιά του, εκεί ακριβώς δηλαδή όπου κρύβεται ο πρώτος και παλαιότερος ναΐσκος της αρχαϊκής εποχής αφιερωμένος επίσης στην Αθηνά Νίκη καθώς και οι διαρρήξεις των παλαιών σιδερένιων συνδέσμων είχαν δημιουργήσει προβλήματα, τα οποία ήταν αδύνατον να αντιμετωπισθούν με οποιονδήποτε άλλον τρόπο.
Η έρευνα
Την αναζήτηση της χαμένης αρχικής εικόνας του ναού είχε αναλάβει προ πολλού ο κ. Δημοσθένης Ζιρό, μέλος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως και διευθυντής της Υπηρεσίας Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων του ΥΠΠΟ. Ηταν μάλιστα ο άνθρωπος που επέμεινε για το συγκεκριμένο έργο παρά τις αντιστάσεις που υπήρξαν. Μελετητής του ο ίδιος και υπεύθυνος για την εφαρμογή της μελέτης, είχε πριν απ' όλα να αντιμετωπίσει τη διάλυση του μνημείου δύο φορές κατά το παρελθόν:
Την πρώτη από τους Τούρκους το 1686 προκειμένου να χτίσουν με το υλικό του έναν οχυρωματικό τοίχο (αφού νωρίτερα τον είχαν μετατρέψει σε πυριτιδαποθήκη). Και τη δεύτερη πολύ αργότερα, το 1936, αρχικώς από τον Νικόλαο Μπαλάνο και εν συνεχεία από τον Αναστάσιο Ορλάνδο. Κι αυτό γιατί εν τω μεταξύ είχε προηγηθεί η πρώτη και ανεπιτυχής αναστήλωση του ναού (1835-1845) από τον Ρος και εν συνεχεία τους Χάνσεν και Πιττάκη.
Στην εποχή του Μπαλάνου ο πύργος στον οποίο εδράζεται το μνημείο παρουσίαζε έντονες ρηγματώσεις και είχε τεράστια στατικά προβλήματα. Παράλληλα η κρηπίδα του ναού εμφάνιζε παραμόρφωση, ενώ πολλά αρχιτεκτονικά μέλη του ήταν τοποθετημένα σε λάθος θέσεις. Η μόνη λύση ήταν και τότε η διάλυση. Ο Μπαλάνος πέθανε προτού ολοκληρώσει το έργο, εν τω μεταξύ όμως είχε κάνει τη μεγάλη ανακάλυψη του μικρότερου ναού, της αρχαϊκής εποχής, στα θεμέλια του μεταγενέστερου. Ο Ορλάνδος που τον διαδέχθηκε στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε ο υπεύθυνος για τη μορφή που τελικώς έλαβε ο ναός.
«Είναι η τρίτη φορά που χρειάστηκε να καταφύγουμε στο ίδιο μέσο, τη διάλυση ουσιαστικά, για να διορθώσουμε τα προβλήματα που δημιούργησαν οι προηγούμενες αναστηλώσεις» λέει ο κ. Ζιρό. Η διερεύνηση της αλήθειας ήταν επομένως μονόδρομος, δεδομένου ότι με τις σημερινές επιστημονικές και τεχνολογικές δυνατότητες λάθη δεν επιτρέπονται.
Το εργοτάξιο
--------------------------------------------------------------------------------
Μαρμαροτεχνίτης λαξεύει κομμάτι νέου μαρμάρου το οποίο τοποθετήθηκε ως προσθήκη στον αρχαίο κίονα του ναού
--------------------------------------------------------------------------------
Μεσημέρι με λιακάδα στην Ακρόπολη και όλα τα εργοτάξια ήταν σε δράση. Ενα - δύο τετράποδα, μεγαλόσωμοι άκακοι σκύλοι, λιάζονταν αμέριμνα αδιαφορώντας για τους τουρίστες, ενώ, περισσότερο υπολογίστρια, μια γάτα τεντωνόταν νωχελικά μέσα στο σπιτάκι του εργοταξίου της Αθηνάς Νίκης: το «γραφείο» όπου εργάζονται οι πολιτικοί μηχανικοί, οι αρχιτέκτονες, οι αρχαιολόγοι, οι συντηρητές, όλο το επιστημονικό και τεχνικό επιτελείο που απασχολείται με το συγκεκριμένο μνημείο. Σύνολο περί τους 30. Μία καλή ημέρα για τα έργα στην Ακρόπολη είναι χωρίς πολύ κρύο ή πολλή ζέστη και χωρίς πολύ αέρα, αλλά με όλους τους ανθρώπους στη θέση τους, με τα μηχανήματα να δουλεύουν άρτια, τα υλικά στην ώρα τους, τα κονδύλια να «τρέχουν» και τα εργασιακά ζητήματα λυμένα. Φαινόταν να είναι μια τέτοια ημέρα. Το έργο όμως καθυστερεί ήδη τουλάχιστον τρία χρόνια πέραν του αρχικού χρονοδιαγράμματος που ήταν το 2004.
«Θεωρούσαμε ότι η Αθηνά Νίκη ήταν το ευκολότερο από τα έργα της Ακρόπολης, γιατί είναι ένα μικρό μνημείο με λίγα μέλη. Ηταν αδύνατον να προβλέψουμε εξαρχής τα προβλήματα που θα αντιμετωπίζαμε στο υπόγειο του ναού και αυτά είχαν αποτέλεσμα την καθυστέρηση του έργου» λέει η διευθύντρια της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως, πολιτικός μηχανικός κυρία Μαίρη Ιωαννίδου.
«Αποσυναρμολογήθηκαν τα μέλη, συντηρήθηκαν, συγκολλήθηκαν, ανατοποθετήθηκαν» μεταφέρει ελλειπτικά την όλη διαδικασία η υπεύθυνη πολιτικός μηχανικός του έργου κυρία Διονυσία Μιχαλοπούλου. Στην πραγματικότητα χρειάστηκε να γίνει «κάτι» περισσότερο, αφού: Οι σιδερένιοι σύνδεσμοι είχαν διαβρωθεί, μαρμάρινα μέλη είχαν απολαξευθεί και παρουσίαζαν διαμπερείς ρωγμές, σπασμένοι λιθόπλινθοι είχαν χρησιμοποιηθεί κατά την τελευταία αναστήλωση, οι λίθοι του πύργου είχαν υποστεί καθίζηση, πολλά μαρμάρινα θραύσματα είχαν γίνει υλικό πλήρωσης των κενών και τα άλατα της βροχής είχαν προκαλέσει φθορές στον αρχαϊκό ναό χάνοντας διά παντός την αρχική του μορφή.
Η ανασύνθεση
Επιπλέον, ένας ναός με «υπόγειο» δεν είναι ό,τι συνηθέστερο. «Τώρα αυτό το υπόγειο με τον αρχαϊκό ναό θα είναι ανοιχτό ώστε να διέρχεται ελεύθερα ο αέρας» επισημαίνει η κυρία Ιωαννίδου. Για τον σκοπό αυτόν η πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα επάνω στην οποία είχε συναρμολογηθεί το 1940 ο ναός αντικαταστάθηκε από μια μεταλλική εσχάρα από ανοξείδωτο χάλυβα στην οποία πλέον εδράζεται το οικοδόμημα. Ακολούθησε η αποκατάσταση της κρηπίδας του μνημείου και η ανατοποθέτηση των λίθων του σηκού στην ορθή τους θέση σύμφωνα με τη μελέτη του αρχιτέκτονα κ. Κώστα Μαμαλούγκα.
Στο ερώτημα αν η νέα μορφή του ναού θα είναι διακριτή και για τους απλούς επισκέπτες της Ακρόπολης η απάντηση είναι ανεπιφύλακτα «ναι». Γιατί οι επεμβάσεις που είχαν στόχο την εξυγίανση και την καθαρότητα του μνημείου έφεραν ως αποτέλεσμα και την απόδοση της αρχαίας εικόνας του. Σ' αυτήν αναμένεται να συναινέσει κατά πολύ η αναστήλωση ενός τμήματος του ανατολικού αετώματος, των γείσων και της σίμης του ναού καθώς, όπως επισημαίνει ο κ. Ζιρό, «με την έρευνα βρέθηκαν τρία από τα τέσσερα γωνιακά ακρωτήρια καθώς και άλλα αρχαία μέλη τα οποία συγκολλήθηκαν και θα πάρουν την ορθή τους θέση πάνω στο μνημείο». Αντίγραφα της ζωφόρου εξάλλου κατασκευασμένα από τεχνητό λίθο θα ολοκληρώσουν την εικόνα.
Ποιες αξίες όμως απέδιδαν άραγε οι αρχαίοι Ελληνες στα έργα τους; «Κατά βάση καλλιτεχνικές» έχει απαντήσει ήδη ο καθηγητής κ. Χαράλαμπος Μπούρας, πρόεδρος της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως. Το θρησκευτικό συναίσθημα της αρχαϊκής εποχής είχε δώσει στην κλασική εποχή τη θέση του σε μια νέα φιλοσοφία. «Τώρα τα οικοδομικά προγράμματα προέβαλλαν κυρίως το γόητρο και την υπεροχή της πόλεως-κράτους» σημειώνει ο ίδιος.
ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ
Η πλήρης διάλυση του ναού επέβαλε την αποσυναρμολόγηση και των 319 μελών του, ενώ ήδη είχε απομακρυνθεί η ζωφόρος του. Συνολικά ο όγκος τους ήταν 79 κυβικά μέτρα και το βάρος τους 213 τόνοι. Από αυτά έχουν επανατοποθετηθεί τα 228 μέλη και απομένουν τα υπόλοιπα 91 προκειμένου να αποκτήσει το οικοδόμημα την τελική του μορφή. Υπήρξαν ωστόσο και 391 συμπληρώματα από νέο μάρμαρο, σε κομμάτια διαφόρων διαστάσεων.
Η ΘΕΑ, ΤΟ ΡΟΔΙ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΚΕΦΑΛΑΙΑ
«Η Αθηνά Νίκη, θεά προστάτις κάθε καρποφορίας, φύλακας της ευημερίας της πόλης
των Αθηνών, περιστοιχισμένη από άλλες παλαιές θεότητες της βλάστησης πάνω και γύρω
από τον πύργο, τιμήθηκε εδώ από τους Αθηναίους ως εγγυήτρια της επιτυχίας και προστάτις
των καρπών σε κάθε τομέα: αθλητικό, καλλιτεχνικό, πολεμικό». Αυτά γράφει η αρχαιολόγος
του έργου αποκατάστασης του μνημείου κυρία Ευγενία Λεμπιδάκη στη μελέτη της για
την ιστορία του λατρευτικού αγάλματος της Αθηνάς Νίκης.
Στην κορυφαία αμυντική θέση του τείχους της Ακρόπολης, τον πύργο που ήταν τόπος λατρείας ήδη από τα μυκηναϊκά χρόνια, οικοδομήθηκε το 427-424 π.Χ. ο Ναός της Αθηνάς Νίκης. Εργο του Καλλικράτη, χτίστηκε, όπως γνωρίζουμε πλέον, επάνω σε αρχαιότερο μικρό ιερό εγκιβωτίζοντάς τον. Ιωνικός ο νέος ναός, με οκτώ συνολικά μονολιθικούς κίονες, έχει μόνον έναν μικρό σηκό. Η ζωφόρος του είχε φιλοτεχνηθεί από τον Αγοράκριτο και στις τρεις πλευρές της απεικονίζονται σκηνές από μάχες Ελλήνων με Πέρσες, αλλά και ελλήνων οπλιτών με άλλους οπλίτες, ενώ στην ανατολική - τέταρτη - πλευρά οι θεοί του Ολύμπου τούς παρακολουθούν.
Μετά την απομάκρυνσή της από τον ναό το 1998 και την έκθεσή της στο παλαιό Μουσείο Ακροπόλεως η ζωφόρος αναμένει τώρα τη θέση της στο νέο κτίριο. Κάποια τμήματά της ωστόσο βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, λάφυρα και αυτά του Ελγιν. Από τα αετώματα σώζονται ελάχιστα τμήματα και πιθανολογείται μόνον ότι απεικόνιζαν στη μία πλευρά Γιγαντομαχία και στην άλλη Αμαζονομαχία.
«Το μνημείο μαζί με το εξαιρετικής τέχνης γλυπτό μαρμάρινο θωράκιο, που επιστέφει τον προμαχώνα (συνεχίζοντας την παράδοση του σήματος-κοσμήματος του αμυντικού πύργου), στέγασε για δεύτερη φορά στον μικρό σηκό του το σεβάσμιο λατρευτικό είδωλο της θεάς» λέει η κυρία Λεμπιδάκη. Αυτό το θωράκιο κατασκευάστηκε το 409 π.Χ. σε ύψος ενός μέτρου για την προστασία των προσκυνητών. Οι ανάγλυφες πλάκες του όμως αποτελούν κι αυτές μια ωδή προς τη θεά, καθώς απεικονίζεται καθιστή να παρακολουθεί φτερωτές Νίκες που θυσιάζουν ή οδηγούν ταύρους στη θυσία ή ακόμη στολίζουν τρόπαια.
Οι μαρτυρίες για το λατρευτικό άγαλμα της θεάς είναι λίγες, με πρώτη εκείνη του περιηγητή Ηλιόδωρου (2ος π.Χ. αιώνας), ο οποίος το χαρακτηρίζει «ξόανο», κατασκευασμένο δηλαδή από ξύλο. Ο ίδιος αναφέρει ότι η θεά παριστανόταν χωρίς φτερά κρατώντας στο δεξί της χέρι ένα ρόδι που είναι το χθόνιο σύμβολο της γονιμότητας και στο αριστερό περικεφαλαία, σύμβολο φυσικά του πολέμου. Κατά την κυρία Λεμπιδάκη μάλιστα είναι πιθανό το άγαλμα που στήθηκε στον ναό το 425 π.Χ. να ήταν το ίδιο αρχαϊκό ξόανο της θεάς, με επεμβάσεις ενδεχομένως για τη διατήρησή του.
Ο ναός διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες και τον 5ο μ.Χ. αιώνα μετετράπη σε εκκλησία για να ακολουθήσουν αργότερα οι περιπέτειες της κατ' επανάληψη διάλυσης και ανασύνθεσής του. Οσο για το λατρευτικό ξόανο της θεάς, επενδεδυμένο κατά πάσα πιθανότητα, όπως και άλλα της εποχής, με χρυσό και ελεφαντόδοντο, θα πρέπει να υπήρξε η λεία μιας από τις εχθρικές εισβολές στην Αθήνα (το 86 π.Χ. ο Σύλλας, το 267 μ.Χ. οι Ερουλοι).