→ Ιστορία → Αρχαία ελληνική ιστορία

Από την Κνωσό στην Αθήνα του 2005

Νίκος Χολέβας, εφ. Τα Νέα, 2/4/2005

H ιστορία της ελληνικής πόλης μέσα στους αιώνες

Ένας ογκώδης όσο και καλαίσθητος τόμος εξετάζει την πόλη, αλλά και κάθε είδους οικισμό ανεξάρτητα από το μέγεθός του. Kαρπός συλλογικής προσπάθειας ατόμων που λαμπρύνουν με το έργο τους, στην Eλλάδα και στο εξωτερικό, την έρευνα και τη διδασκαλία, καθώς και τους χώρους της αρχιτεκτονικής, της τέχνης και της αρχαιολογίας, της πολεοδομίας και της ιστορίας, ο τόμος αυτός αποτελεί συμπλήρωση και επέκταση ολοκληρωμένου αφιερώματος του περιοδικού «Aρχαιολογία και Tέχνες», που κάλυψε το περιεχόμενο τεσσάρων τευχών κατά το έτος 1997.

Το βιβλίο αυτό είναι βασικά και το πρώτο που στην ελληνική βιβλιογραφία συγκεντρώνει όλες τις εμπειρίες του κτισμένου όγκου, ο οποίος και δημιούργησε τους κατοικημένους οικισμούς και τις πόλεις. Από τη Νεολιθική περίοδο μέχρι τις μοντέρνες Μητροπόλεις, αυτός ο τόμος δίνει έναν κριτικό προσδιορισμό της βασικής εξέλιξης της ποιητικής τού «κατοικείν». H παραπάνω διαπίστωση μας επιτρέπει με καθαρό μυαλό να έχουμε μία πλήρη εικόνα της ιστορίας, πολλές φορές δραματικής στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας στον ελλαδικό χώρο. Αυτή η δραματική διάσταση που χαρακτηρίζει όλο το γίγνεσθαι της πατρίδας μας, είναι και η διδακτική διάσταση του βιβλίου.

H χρονική περίοδος που καλύπτει ξεκινά από την εμφάνιση του οικισμού στην Ελλάδα κατά τη Νεολιθική περίοδο για να καταλήξει μέχρι τις Μητροπόλεις και τις ευρύτερες τέτοιες περιοχές της χώρας στην εποχή μας.

Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε βασικά μέρη. Στο πρώτο μέρος, με εμπεριστατωμένη μελέτη του επιμελητού της εκδόσεως, καθηγητού A.-Φ. Λαγόπουλου, με τίτλο «Πόλη, χωριό και κοινωνικές επιστήμες», καθορίζονται τα όρια της έρευνας. Ακολουθεί μελέτη του επιφανούς προϊστοριολόγου Γ. Χουρμουζιάδη για τον προϊστορικό οικισμό και το πρώτο μέρος «Χώρος και πόλη: Διαδικασίες, Δομές και Μετασχηματισμοί» κλείνει με το ενδιαφέρον μελέτημα του Mark Billinge, με θέμα «Ιστορικογεωγραφικές οπτικές πάνω στην πόλη και την αστικοποίηση από τους προϊστορικούς στους μεταμοντέρνους χρόνους».

Οι επιστήμονες

Αγροτικές εργασίες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Στο δεύτερο μέρος, με τίτλο «Προϊστορικός και πρωτοϊστορικός οικισμός», με τη συμμετοχή ειδικών επιστημόνων, αναλύονται θέματα που αφορούν τους νεολιθικούς οικισμούς μέχρι την πρώιμη αστικοποίηση στην ηπειρωτική Ελλάδα, καθώς και τον πρώιμο εξαστισμό στα νησιά του Αιγαίου. Σ' αυτό το μέρος συναντούμε σημαντικά ονόματα της ελληνικής διανόησης όπως τον K. Κωτσάκη, την Ντ. Κόνσολα και τον Χρ. Ντούμα. Επίσης συναντώνται αναλύσεις σχετικές με τις πόλεις της Κρήτης κατά τη Μινωική Εποχή, παραστάσεις πόλεων στην αιγαιακή τέχνη, σχετικές με την κατοίκηση στη Μυκηναϊκή περίοδο, καθώς και αναλύσεις για τους οικισμούς των Σκοτεινών Χρόνων.

Στο τρίτο μέρος, «H Πόλις-Κράτος και οι μετασχηματισμοί της», αναλύονται σε δύο κεφάλαια ζητήματα που θίγουν το μεγάλο θέμα της Πόλης - Κράτους και της σχέσης της με την ελληνιστική πόλη.

Ακολουθεί, η «Πόλη του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας», όπου θίγονται κατ' εξοχήν θέματα που αφορούν τη βυζαντινή πόλη αλλά εξετάζεται και η ελληνική πόλη της τουρκοκρατίας, με καίριες συμβολές του γνωστού καθηγητή Νικ. K. Μουτσόπουλου και του επίσης γνωστού ερευνητή και καθηγητή Δ. Νικ. Καρύδη (για την πόλη και το χωριό στην πρώιμη Τουρκοκρατία). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σημειώνεται στο μελέτημα του E. Δημητριάδη, σχετικό με την αναγέννηση των οικισμών του ελληνικού χώρου κατά την όψιμη Τουρκοκρατία.

Νότιοι και Βόρειοι: δρόμοι αποκλίνοντες

O πήλινος τρισδιάστατος οικίσκος από τις γειτονικές με την Κνωσό Αχαρνές έχει την ακρίβεια μακέτας και εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για τη μινωϊκή αστική κοινωνία

" Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, με στόχο την κατοχύρωση της εθνικής κυριαρχίας του νέου κράτους, ανακαινίζονται οι οικισμοί του νότιου ελληνικού χώρου και καλύπτονται παράλληλα οι ανάγκες στέγασης των πληθυσμών σε κατεστραμμένους από τις πολεμικές συγκρούσεις οικισμούς. Έως το 1912, 174 οικισμοί με 500 ώς 20.000 κατοίκους αποκτούν νέο σχέδιο. H νεοελληνική πόλη, ανεξαρτήτως μεγέθους, υπάγεται σ' ένα ενιαίο σύστημα διαχείρισης από το κράτος. H ομογενοποίηση του αστικού χώρου, σύμφωνα με τις νεοκλασικές αρχές σχεδιασμού, αποτελεί μια κεντρική διχοτομία με τα υπόλοιπα αστικά κέντρα του βόρειου ελληνικού χώρου, που την ίδια εποχή αναπτύσσονται κατά το πρότυπο της βαλκανικής πόλης. Προς το τέλος του αιώνα, στα πλαίσια της εσωτερικής ανασυγκρότησης, η βιομηχανική πόλη θέτει κοινούς προβληματισμούς, ανάλογους με αυτούς που εμφανίζονται στα άλλα νέα εθνικά βαλκανικά κράτη. (Απόσπασμα από το μελέτημα του E. Δημητριάδη, σελ. 369). "

Νεοκλασικισμός και μοντερνισμός

Παντικάπαιον, αναπαράσταση της ακρόπολης και του ανακτορικού συγκροτήματος της ελληνικής πόλης του Εύξεινου Πόντου κατά τον 3ο αι. π.X.

Στο τελευταίο μέρος, «H νεώτερη ελληνική πόλη», συναντώνται τέσσερις αξιόλογες μελέτες: το άρθρο για την ελληνική πόλη και τον νεοκλασικισμό και γενικά για την ελληνική πολεοδομία στον 19ο αιώνα του Π. Τσακόπουλου, το επίσης ενδιαφέρον κεφάλαιο για την ελληνική πόλη και τον μοντερνισμό (1900 - 1940) από τον πολύ σημαντικό ερευνητή αυτής της εποχής E. Μαρμαρά. Το μέρος αυτό συμπληρώνεται από δύο ακόμα μελέτες, αυτή της B. Γκιζελή με θέμα τους κοινωνικούς και πολεοδομικούς μετασχηματισμούς πριν και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και εκείνη του Π. Λουκάκη που ασχολείται με τη σύγχρονη ελληνική πόλη.

H πολύ σημαντική αυτή εκδοτική πρωτοβουλία, είναι και πλήρως εικονογραφημένη. Ο τόμος αυτός αποτελεί λοιπόν απόκτημα για κάθε αξιόλογη βιβλιοθήκη, διότι καταφέρνει να συγκεντρώσει σε μια μονογραφία όλη την εμπειρία από την ιστορία της ελληνικής πόλης.

Ο Νίκος Θ. Χολέβας είναι καθηγητής Αρχιτεκτονικής, Μορφολογίας και Ρυθμολογίας στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ