→ Ιστορία → Αρχαία ελληνική ιστορία

Άνθρωποι και σπίτια

Μιχάλης Τιβέριος, εφ. Το Βήμα, 25/6/2006

Πεντέμισι χιλιάδες χρόνια οικιστικού πολιτισμού σε έναν πολυσέλιδο τόμο

Το βιβλίο αυτό είναι ελληνική μετάφραση από τα γερμανικά του πρώτου εκ των πέντε τόμων ενός μνημειώδους έργου που φιλοδοξεί να εξιστορήσει την εξέλιξη της οικίας από το 5000 π.X. ως τις ημέρες μας. Ο πλήρης τίτλος του στη γερμανική έκδοση είναι Geschichte des Wohnens, Band Ι, 5000 v. Chr. - 500 n. Chr. - Vorgeschichte, Fruhgeschichte, Antike, Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1999. Παρουσιάζει με ολοκληρωμένο και ευσύνοπτο τρόπο την εξέλιξη της ιδιωτικής οικίας αλλά και της πόλης για περίπου έξι χιλιετίες, από το 5000 π.X. ως το 500 μ.X., στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, στην Αίγυπτο και στις περιοχές όπου αναπτύχθηκε ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός. Τον τόμο επιμελήθηκε ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στο Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Freie Universitat του Βερολίνου Wolfram Hoepfner. Εχοντας κάνει σπουδές τόσο στην Αρχιτεκτονική όσο και στην Αρχαιολογία, θεωρείται σήμερα ένας από τους ειδικούς σε θέματα της αρχαίας αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, και ιδιαίτερα της ελληνικής.

Μεγαλύτερη έκταση

Πομπηία, Κάζα ντι Σαλούστιο, Ατριουμ

Έτσι μπορεί να κατανοηθεί το γεγονός ότι τα κεφάλαια που αναφέρονται στις περιόδους του ελληνικού πολιτισμού καταλαμβάνουν μεγαλύτερη έκταση σε σχέση με τα κεφάλαια που πραγματεύονται άλλους πολιτισμούς. Οπωσδήποτε ένα τέτοιο έργο, που καλύπτει ένα εξαιρετικά μεγάλο χρονικό διάστημα και έναν εξίσου εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο με ποικίλους πολιτισμούς, δεν θα ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί από έναν και μόνο ερευνητή. Έτσι ο επιστημονικός υπεύθυνος του τόμου απευθύνθηκε σε πλειάδα ειδικών για την ολοκλήρωσή του. Ο ίδιος κάλυψε, μόνος του ή σε συνεργασία με άλλους ερευνητές, ένα μεγάλο μέρος του αντικειμένου που, όπως είπαμε, επικεντρώνεται σε έναν επιστημονικό χώρο που συμβαίνει να γνωρίζει καλά.

Το βιβλίο αρθρώνεται σε έξι κεφάλαια. Το πρώτο (σελ. 17-96) αναφέρεται στην Ανατολή και στην Αίγυπτο. Εκτός των άλλων, θίγονται σε αυτό και θέματα σχετικά με την οικοσκευή των σπιτιών, όπως και με την καθημερινή ζωή. Το δεύτερο (σελ. 99-133) εστιάζεται στον ελληνικό χώρο καθώς μελετώνται πόλεις, ανάκτορα και οικίες των μινωικών και μυκηναϊκών χρόνων, ενώ υπεισέρχεται και στη μελέτη οικισμών και κτισμάτων των γεωμετρικών χρόνων. Με πόλεις και κατοικίες της γεωμετρικής εποχής αρχίζει και το τρίτο κεφάλαιο, που αποτελεί τον βασικό κορμό του τόμου (σελ. 141-638) και έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «H Εποχή των Ελλήνων». Το κεφάλαιο αυτό ως επί το πλείστον αναπτύσσεται κατά εποχές (δηλαδή, μετά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους περνά στους ελληνιστικούς) και στη συνέχεια κατά πόλεις ή περιοχές. Έτσι ασχολείται π.χ. με τη Ζαγορά της 'νδρου, τη Βρουλλιά της Ρόδου, τη Μίλητο, τον Πειραιά, την Αθήνα και την Αττική, την Ολυνθο, τη Ρόδο, την Πριήνη, το Ορραον της Ηπείρου, την Αλεξάνδρεια, τη Δούρα-Ευρωπό, τη Δήλο. Εδώ παρουσιάζονται και πολλά επί μέρους θέματα σχετιζόμενα π.χ. με τα υλικά κατασκευής, τις πόρτες και τα παράθυρα, τις αυλές, τη διακόσμηση, την οικοσκευή, τον αερισμό, τη θέα, το μέγεθος και τις χρήσεις των χώρων, τις κρατικές παρεμβάσεις στην ιδιωτική περιουσία, με νομικές και οικονομικές παραμέτρους.

Το τέταρτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην Πομπηία (σελ. 641-708), ενώ το επόμενο (σελ. 711-763) στη Ρώμη και στο λιμάνι της, την Οστια. Στα δύο αυτά κεφάλαια αναδεικνύεται με σαφήνεια ο ρόλος που έπαιζε στο ρωμαϊκό σπίτι η κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη του, ενώ τα σωζόμενα σχετικά ερείπια επιτρέπουν στους συγγραφείς να ασχοληθούν και με οικοδομικές νησίδες, πολυκατοικίες και διαμερίσματα, ακόμη και με ξενοδοχεία! Το έκτο και τελευταίο κεφάλαιο έχει τον τίτλο «Κατοίκηση στην ύστερη αρχαιότητα» (σελ. 767-827). Εδώ, εκτός των άλλων, μελετάται και η κοινωνική διαφοροποίηση ανάμεσα στις λαϊκές κατοικίες και στις πολυτελείς αστικές και αγροτικές επαύλεις και επισημαίνονται οι επιδράσεις που δέχονται οι πόλεις της εποχής, και φυσικά και οι οικίες, από την εμφάνιση του χριστιανισμού. Τα παραπάνω κεφάλαια, καθώς είναι γραμμένα από διαφορετικούς συγγραφείς, δεν αναπτύσσονται με τον ίδιο τρόπο, ενώ συχνά επικεντρώνονται και σε διαφορετικά θέματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το έργο να μη χαρακτηρίζεται από μεγάλη ομοιογένεια, χωρίς όμως αυτό να έχει σοβαρές επιπτώσεις στους επιδιωκόμενους στόχους του.

Ορισμένες διαφορές

Ανάμεσα στη γερμανική και στην ελληνική έκδοση υπάρχουν ορισμένες διαφορές. H πιο σημαντική κατά την άποψή μου είναι ότι στην πρώτη έχουμε και δύο επιπλέον κεφάλαια που δεν μεταφράστηκαν στα ελληνικά. Το πρώτο από αυτά αναφέρεται στις κατοικίες της Κεντρικής Ευρώπης από την εμφάνισή τους ως τα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια, ενώ το δεύτερο πραγματεύεται τις πόλεις και κατοικίες των βορειοδυτικών επαρχιών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ίσως θα ήταν σκόπιμο να είχαν μεταφραστεί και αυτά στα ελληνικά, αν αναλογιστεί κανείς ότι στη γλώσσα μας σπανίζουν κείμενα που καταπιάνονται με τέτοια θέματα. Ακόμη στην ελληνική έκδοση έχει ξαναδουλευτεί το πρώτο κεφάλαιο, ενώ στο τρίτο έχει προστεθεί η Σμύρνη και έχουν επέλθει αλλαγές στο κείμενο για τη Θεσσαλονίκη.

H μετάφραση, και μάλιστα από τη γερμανική γλώσσα, ενός ογκώδους αρχαιολογικού βιβλίου εξειδικευμένου στον τομέα της αρχαίας κατοικίας δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση. Ετσι κρίνουμε ότι ο μεταφραστής του έργου Ηλίας Τσιριγκάκης πέτυχε στο δύσκολο έργο του, παρ' όλο που ο ίδιος δεν είναι αρχαιολόγος (αυτό φαίνεται σε ορισμένες περιπτώσεις εξειδικευμένης ορολογίας). Αξιέπαινη θεωρούμε και την πρωτοβουλία της επιμελήτριας της ελληνικής έκδοσης Πολυξένης Αδάμ-Βελένη, η οποία εισηγήθηκε και φρόντισε να μεταφραστεί στη γλώσσα μας το σημαντικό όσο και πρόσφατο αυτό έργο. Οχι λιγότερους επαίνους αξίζει ο εκδοτικός οίκος University Studio Press, που δεν λογάριασε έξοδα προκειμένου να παρουσιάσει έναν άρτιο τόμο στο ελληνικό επιστημονικό κοινό. H ελληνική έκδοση μάλιστα έχει μεγαλύτερο σχήμα από αυτό της γερμανικής και έτσι αναδεικνύεται καλύτερα το πλούσιο εποπτικό υλικό που συνοδεύει το κείμενο, ενώ περιέχει και περισσότερες έγχρωμες εικόνες.