→ Ιστορία → Αρχαία ελληνική ιστορία

Για την αγάπη των αγοριών

Μαίρη Παπαγιαννίδου, εφ. Το Βήμα, 18/10/2009

Ο μεγάλος άγνωστος στα κείμενα για την αρχαία Ελλάδα παραμένει η παιδεραστία

Μια ανάλυση της παιδεραστίας με πρόσχημα τον αρχαιοελληνικό έρωτα μοιάζει εξαιρετικά επίκαιρη στην εποχή μας με τις συχνές αποκαλύψεις για κακοποίηση παιδιών σε χώρες της Δύσης. Βέβαια ο Τζέιμς Ντέιβιντσον, καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Γουόρικ στη Μεγάλη Βρετανία και αρθρογράφος στις εφημερίδες «Τhe London Review of Βooks», «Τhe Guardian», «Τhe Daily Τelegraph»και«Τhe Sunday Τimes»δεν κομίζει γλαύκα εις Αθήνας με το νέο βιβλίο του Οι Έλληνες και ο ελληνικός έρωτας ούτε και οι Αντριου Λίαρ και Έβα Κανταρέλα με το δικό τους Εικόνες της αρχαίας ελληνικής παιδεραστίας: Τα αγόρια ήταν οι θεοί τους δίνουν μια συνολική εικόνα ως όφειλαν. Κίνησαν όμως την προσοχή του πρεσβύτερου αμερικανού κλασικιστή Γκλεν Γουόρεν Μπόουερσοκ από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ο οποίος έγραψε μια τετρασέλιδη κριτική στο «Τhe Νew Υork Review of Βooks» (24 Σεπτεμβρίου 2009) και απεφάνθη: από πλευράς αρχαιογνωσίας τα δύο νέα βιβλία είναι κακές επαναλήψεις, προσφέρουν όμως μια καλή ευκαιρία να αναλογιστούμε πόσο διαφορετική ήταν η αντίληψη των πραγμάτων στην αρχαιότητα. Καμία δικαιολογία δεν υπάρχει για τους σημερινούς παιδεραστές επειδή και οι αρχαίοι Έλληνες αγαπούσαν τα αγόρια.

Ο γυμνός παιδοτρίβης

Οι ίδιοι οι αρχαίοι Ελληνες δεν είχαν κάποια λέξη για την ομοφυλοφιλία και η παιδεραστία αντιπροσώπευε μέρος μόνο της σημερινής έννοιας της λέξης. Τι ακριβώς επεδίωκαν με αυτή την πρακτική κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα. Ο Κικέρωνας στο έργο τουΤusculanae Quaestionesθεωρούσε το φαινόμενο αποκλειστικά ελληνικό και το απέδιδε στη συνήθεια να γυμνάζονται όλοι γυμνοί: «Πώς εξηγείται ότι κανείς δεν αγαπάει έναν άσχημο ή ακόμη και ωραίο γεροντότερο άντρα; Εχω την εντύπωση ότι αυτό το έθιμο άρχισε στα γυμνάσια, όπου τέτοιες σχέσεις ήταν εφικτές και επιτρέπονταν». Η ίδια η λέξη «γυμνάσιο» προέρχεται από τη λέξη «γυμνός». Ευκαιρίες για παιδεραστία εκεί σίγουρα δίνονταν αν κρίνουμε από τη νομοθεσία δύο ελληνικών πόλεων η οποία έθετε κάποιους περιορισμούς στη διαθεσιμότητα των αγοριών σε ένα γυμνάσιο. Μια ελληνιστική επιγραφή από τη Βέροια της Μακεδονίας ρητώς απαγόρευε στους νέους από 18 ως 20 χρόνων να πλησιάζουν και να μιλούν σε ενηλίκους μέσα στο γυμνάσιο. Και μια επιγραφή από την Αμφίπολη της Μακεδονίας όριζε για την εκπαίδευση των εφήβων ότι «ο παιδοτρίβης, γυμνός, θα έχει την ευθύνη, θα εκπαιδεύει και θα πειθαναγκάζει τον έφηβο να γυμναστεί».

Ο Θουκυδίδης, όμως, ο πλέον αδιάβλητος ιστορικός της αρχαιότητας, δήλωσε ότι η γυμνότητα στην Αθήνα εισήχθη από τη Σπάρτη λίγο πριν από τον καιρό του- το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα. Αρα δεν έφερε η γυμνότητα την παιδεραστία. Πολύ νωρίτερα, στις αρχές του 6ο αιώνα π.Χ., ο διάσημος αθηναίος νομοθέτης Σόλωνας εξυμνούσε σε ένα ποίημα τους μηρούς και τα χείλη αγοριών, ενώ λίγο αργότερα η απελευθέρωση των Αθηνών από τον τύραννο Ιππία αποδόθηκε στην οργή ενός εραστή, όπως μας λέει πάλι ο Θουκυδίδης. Συγκεκριμένα ο Ιππαρχος, αδελφός του τυράννου, παρενόχλησε σεξουαλικά τον Αρμόδιο, ο οποίος ήταν η λατρεμένη αγάπη του Αριστογείτονα. Το ξακουστό ζευγάρι των εραστών πέρασε στην αθανασία όταν σκότωσε τον Ιππαρχο και συνακόλουθα έριξε τον Ιππία. Ανδριάντες τους στήθηκαν εις ανάμνησιν του συμβάντος. Αρα είναι δύσκολο να δεχθεί κανείς ότι η παιδεραστία προήλθε απλά και μόνο από τη δημόσια έκθεση του γυμνού.

Ένα είδος μύησης

Ανθρωπολόγοι του 20ού αιώνα, όπως η Μάργκαρετ Μιντ και η Ρουθ Μπένεντικτ, επιχείρησαν να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της αρχαιοελληνικής παιδεραστίας σαν ένα είδος μύησης. Στη Σπάρτη, που ήταν διαβόητη για την παράδοση της γυμνότητας στους δρόμους της πόλης, ο έρωτας των αγοριών ήταν κοινή πρακτική από τα πολύ πρώιμα χρόνια. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο νομοθέτης Λυκούργος όρισε ένα πολύ περίεργο έθιμο για τους νεαρούς Σπαρτιάτες την παραμονή του γάμου τους: ο γαμπρός όφειλε να περάσει την πρώτη νύχτα γάμου με τη νύφη, η οποία ξυριζόταν και ντυνόταν σαν αγόρι, σαν να επρόκειτο για έναν τρόπο να εξομαλυνθεί η μετάβαση από την ομοφυλοφιλία στην ετεροφυλοφιλία. Στην Κρήτη υπήρχε έθιμο για τους νέους να κλέβουν ένα αγόρι και να φεύγουν για να μείνουν μαζί του για κάποιους μήνες προτού επιστρέψουν στην κοινότητα. Η παιδεραστία στη Σπάρτη και στην Κρήτη προφανώς οδηγούσε σε δεσμούς που ενίσχυαν την πίστη και τη δύναμη των πολεμιστών όταν πια μαραινόταν το άνθος της εφηβείας. Ωστόσο δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και για την Αθήνα. Για τους Αθηναίους, όπως ξέρουμε από τοΣυμπόσιοκαι τονΦαίδρο του Πλάτωνα, η εκπαίδευση και η καθοδήγηση ήταν ο βασικός μοχλός της αγάπης ενός γηραιότερου προς τον νέο άνδρα. Το ξεμυάλισμα του Σωκράτη με τον όμορφο Αλκιβιάδη είναι το εμβληματικό παράδειγμα.

Η ενδομηριαία συνεύρεση

Ουσιαστικά η σύγχρονη συζήτηση για το θέμα εγκαινιάστηκε με το κλασικό έργο του Καρλ Οτφριντ ΜύλερDie Dorier(Οι Δωριείς) το 1824. Το βιβλίο μεταφράστηκε στα αγγλικά και σύντομα υπέπεσε στην αντίληψη του Οσκαρ Γουάιλντ στην Ιρλανδία, ο οποίος προφανώς είχε βαθύτατο ενδιαφέρον για το τι έκαναν οι Ελληνες στην αρχαιότητα. Λέγεται ότι δημιούργησε το όνομα «Dorian Gray» εμπνευσμένος από το βιβλίοΟι Δωριείς.Τίποτε καινούργιο δεν προστέθηκε στη μελέτη του θέματος ως το 1978, οπότε ο Κ. Τζ. Ντόβερ από την Οξφόρδη δημοσίευσε το έργοGreek Ηomosexuality(Ελληνική ομοφυλοφιλία ) και περιέγραψε τις συμβάσεις της παιδεραστίας με βάση τις πολλές αγγειογραφίες που απεικόνιζαν ερωτοτροπία και ολοκλήρωση της πράξης. Αυτές οι συμβάσεις είχαν ήδη αποκαλυφθεί από τη μεγάλη αυθεντία του 20ού αιώνα στην ελληνική αγγειογραφία, τον σερ Τζον Μπέζλι, ο οποίος ως τζέντλεμαν τις είχε παρουσιάσει με την επιβεβλημένη εγκράτεια υπό τον τίτλο «Η ζωή στον Σωκρατικό κύκλο». Ο Μπίζλι ήταν ο πρώτος που παρατήρησε ότι η προσέγγιση του «εραστή» στον υποψήφιο «ερωμένο» ήθελε τον γηραιότερο άνδρα να αγγίζει το αγόρι στο πιγούνι με το ένα χέρι και στη γενετήσια περιοχή με το άλλο. Διαπίστωσε ακόμη ότι η ερωτική πράξη κανονικά έπαιρνε τη μορφή της «ενδομηριαίας» συνεύρευσης (ανάμεσα στους μηρούς), μιας λέξης που είναι τώρα πανταχού παρούσα στις μελέτες για την αρχαιοελληνική σεξουαλικότητα. Η «ενδομηριαία» συνεύρεση είναι προφανώς η εξήγηση και για το περιβόητο ποίημα του Σόλωνα που εκθείαζε τους μηρούς των αγοριών. Ο Ντόβερ πάλι ανάλυσε το μοναδικό κείμενο της αρχαιότητας για την ομοφυλοφιλία, τον λόγο Κατά Τιμάρχου του ρήτορα Αισχίνη τον 4ο αι. π.Χ. Ο Αισχίνης, προσπαθώντας να αναβάλει ή να ματαιώσει την εξέλιξη μιας δίκης, ανάγκασε τον αντίδικό του Τίμαρχο να αποδείξει ότι δεν είχε υποπέσει στο αδίκημα της ανδρικής πορνείας το οποίο στερούσε από τους Αθηναίους το δικαίωμα να παίρνουν τον λόγο σε δημόσιες συνελεύσεις. Η ομιλία του Αισχίνη δείχνει ότι ο ομοφυλοφιλικός έρωτας επί πληρωμή ήταν μη αποδεκτός- αν και προφανώς συνέβαινε. Από την άλλη πλευρά, ο Αισχίνης διευκρίνισε προς υπεράσπισιν του εαυτού του ότι ο ίδιος δεν θα μπορούσε να κατηγορηθεί για απρεπή συμπεριφορά αφού απλώς συναναστρεφόταν με αγόρια στα γυμνάσια και ήταν εραστής αρκετών ανάμεσά τους.

Από τον Ντόβερ και τον Μπέζλι ως σήμερα κανείς κλασικιστής δεν κατάφερε να φωτίσει καλύτερα το θέμα από αυτούς. Ούτε ο Ντέιβινσον τώρα επιτυγχάνει να φέρει μια νέα ανάγνωση της αρχαιότητας, παρ΄ ότι εστιάζει κυρίως στη σχέση συντροφικότητας που αναπτυσσόταν ανάμεσα στους εραστές της αρχαιότητας. Το βιβλίο των Λίαρ και ΚανταρέλαΕικόνες της αρχαίας ελληνικής παιδεραστίας είναι εξίσου περιορισμένο σε μέγεθος αλλά και σε περιεχόμενο, αφού περιλαμβάνει μόνο χρωματιστές αγγειογραφίες ως τον 4ο π.Χ. και μας στερεί από τη θεαματική συνέχεια των επόμενων αιώνων. Ωστόσο η πλούσια εικονογράφηση με αναπαραστάσεις της ερωτικής πράξης, οι οποίες μέχρι πρότινος θα θεωρούνταν «ακατάλληλες για ανηλίκους», δείχνει πόσο έχουμε προχωρήσει σε θέματα παρρησίας και απροκαταληψίας. Οι απεικονίσεις που δειλά είχαν αποδοθεί από τον Μπίζλι στηΖωή στον Σωκρατικό κύκλοτώρα παρουσιάζονται από τους Λίαρ και Κανταρέλα με εξαντλητικές περιγραφές του τι συμβαίνει στις εικόνες. Το κάθε πέος εξετάζεται προσηκόντως και τίθενται αναπάντητα ερωτήματα του τύπου «γιατί το αγόρι που υπόκειται σε ενδομηριαία περίπτυξη δεν έχει και το ίδιο στύση;».

Η παιδεραστία στην αρχαιότητα παραμένει ο μεγάλος άγνωστος στα κείμενα για την αρχαία Ελλάδα. Η φύση και η διάρκεια της παιδικής κακοποίησης στην αρχαιότητα, την οποία ενστερνίστηκαν και Ρωμαίοι του επιπέδου του ποιητή Οράτιου αλλά και του αυτοκράτορα Νέρωνα, παραμένει τόσο ακατανόητη όσο και το γιατί οι αρχαίοι Ελληνες υιοθέτησαν στη συνέχεια το απεχθές συνήθειο των μονομαχιών στη ρωμαϊκή αρένα μέχρι τελευταίας ρανίδος αίματος.