→ Ιστορία → Μεσαιωνική Ιστορία

Το Ισλάμ για αρχαρίους

Μαίρη Παπαγιαννίδου, εφ. Το Βήμα, 1/8/2004

Γνωρίζουμε τελικά τι είναι o ισλαμικός κόσμος; Μια βασική επιλογή έργων που κυκλοφορούν στα ελληνικά εισάγει τους ενδιαφερομένους στη λογική και στις αγωνίες ενός δισεκατομμυρίου πιστών του Αλλάχ

Κατά τη συνέντευξη Τύπου που έδωσαν οι Ταλιμπάν στο έδαφος του Πακιστάν την περασμένη εβδομάδα τα μισά λεγόμενά τους ήταν αναφορές στο Κοράνι. Όποιοι μουσουλμανικοί λαοί, είπαν, προσφέρουν βοήθεια στους Αμερικανούς με οποιονδήποτε τρόπο θα θεωρηθούν προδότες και θα τιμωρηθούν με δολοφονία. Μουσουλμάνοι όπως ξέρουμε είναι, εκτός από τους Άραβες, οι Τούρκοι, οι Πέρσες και μια πανσπερμία φυλών και πολιτισμών που συνδέονται μέσω της κοινής πίστης και της πεποίθησης ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα, στον κόσμο του Ισλάμ. Περίπου 600 εκατομμύρια πιστοί, κατ' άλλους 1 δισεκατομμύριο, σε παγκόσμια κλίμακα συμπεριφέρονται καθημερινά με βάση τους θρησκευτικούς και κοινωνικούς θεσμούς που υπαγορεύει το Κοράνι ­ από το θέμα του διαζυγίου ως την πάταξη της τοκογλυφίας και την κήρυξη ιερού πολέμου, του τζιχάντ. Πώς ενεργεί αυτός ο κόσμος και ποιες ανακατατάξεις έχουν φέρει στο Ισλάμ η δυτική αποικιοκρατία του 19ου αιώνα, οι εθνικισμοί του 20ού αιώνα, οι νέες σχέσεις με τα κοσμικά κράτη της Δύσης και η εξάπλωση του καπιταλισμού; Είναι οι Ταλιμπάν πιστοί εκφραστές του Κορανίου και πώς εξηγούνται οι φυλετικές συγκρούσεις στις μουσουλμανικές χώρες; Πολλές οι απορίες για τον μέσο πολίτη που βομβαρδίζεται από πληροφορίες χωρίς συνοχή. Ποια είναι τα βασικά εγχειρίδια του Ισλάμ στη χώρα μας, αν θέλει κάποιος να σχηματίσει προσωπική άποψη για τους ανθρώπους που έχουν μπει στο στόχαστρο της κατάπληκτης κοινής γνώμης;

Η αρχή του παντός είναι το Κοράνι, το οποίο θεωρείται ουράνια γραφή και αποτελεί σημείο αναφοράς ακόμη και στην έκφραση πολιτικών αντιλήψεων στον κόσμο του Ισλάμ. Αν πρόκειται κανείς να διαβάσει αυτό το ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων, που είναι ουσιαστικά η Αποκάλυψη του Θεού όπως δόθηκε μέσω του αρχαγγέλου Γαβριήλ στον τελευταίο προφήτη της ανθρωπότητας, τον Μωάμεθ, αξίζει να προμηθευθεί το βιβλίο των εκδόσεων Δημιουργία. Πρόκειται για ανατύπωση της κλασικής έκδοσης του 1886 σε μετάφραση του Γεράσιμου Ι. Πεντάκη, Ιππότη του τάγματος Μεδζιδιέ και για ένα χρονικό διάστημα Πρώτου Διερμηνέως του Γενικού Προξενείου της Ελλάδας στην Αίγυπτο, άριστου γνώστη της αραβικής.

Ο Πεντάκης έχει χρησιμοποιήσει στη μετάφραση το ύφος της εκκλησιαστικής γλώσσας για να αποδώσει στο κείμενο τη σεβασμιότητα που του αρμόζει. Το σημείο του Κορανίου, λόγου χάρη, όπου φαίνεται ότι ο Μωάμεθ θεωρείται ο τελευταίος και ανώτερος προφήτης της ανθρωπότητας ­ στον οποίο δόθηκε η γνωστή Θεία Αποκάλυψη που υπάρχει στον ουρανό και αυτός τη μετέφερε στην αραβική γλώσσα ­, αποδίδεται: «Εδώκαμεν τω Μωυσή την Βίβλον, και προ αυτού άλλον προφήτην απεστείλαμεν. Παρέσχομεν τω Ιησού, υιώ της Μαριάμ, σημεία προφανή της αποστολής αυτού, ενισχύσαντες αυτόν διά του Αγίου Πνεύματος. Οσάκις οι Απόστολοι κηρύττουσι διδαχήν τινά εναντίον της θελήσεως υμών, περιφρονείτε αυτούς αλαζονικώς, και άλλους μεν διαψεύδετε, άλλους δε φονεύετε». Στην παρούσα έκδοση προστέθηκε εκτενής εισαγωγή του διδάκτορα της Θεολογίας Αλέξανδρου Καριώτογλου, ο οποίος παραθέτει την ιστορία και τη μορφή του κειμένου, καθώς και τους λόγους που εξηγούν το αδιαφιλονίκητο και απόλυτο κύρος του για τους μουσουλμάνους. «Εν τη Βίβλω ταύτη ουδέν εστι το αμφίβολον» είναι οι πρώτες λέξεις στο Κοράνι. «Αύτη εστίν ο οδηγός των φοβουμένων τον Κύριον». Και ακολουθούν οδηγίες επί παντός επιστητού «εν ονόματι του οικτίρμονος και ελεήμονος Θεού».

Το Ισλάμ, ως γνωστόν, εμφανίστηκε στην οικουμένη τον 7ο αιώνα. Με ποιον τρόπο οι ρίζες του απλώνονται στο υπόστρωμα της ελληνιστικής κοινωνίας, εξετάζει ο Κωνσταντίνος Ρωμανός, αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, στα δοκίμια του βιβλίου του Ελληνιστικό Ισλάμ. Ποιοι δεσμοί ενώνουν την ορθοδοξία, το Ισλάμ και την αρχαία ελληνική παιδεία στην κοινή πορεία τους μέσα από το Βυζάντιο; Είναι ιστορικά τεκμηριωμένο ότι το Ισλάμ καλλιέργησε την ελληνική σκέψη και την ανέπτυξε κατά τον Μεσαίωνα με αντιγραφές έργων, που εν πολλοίς διασώθηκαν και διαδόθηκαν στην Ευρώπη μέσα από τα ισλαμικά χειρόγραφα. Η τελική επικράτηση της θρησκείας σε βάρος της αρχαιοελληνικής παιδείας οφείλεται στην αντίθεση Λόγου και Αποκάλυψης, φιλοσοφίας και θρησκείας. «Η φιλοσοφία, ως μειοψηφική, ήταν πάντα πολιτικά ασθενέστερη από τις ισχυρές μονοθεϊστικές θρησκείες». Εδώ εντοπίζεται κατά πολλούς, καταλήγει ο κ. Ρωμανός, «το αίτιο της κοινωνικής, πνευματικής και τεχνολογικής καθυστέρησης που καταδίκασε το Ισλάμ (όπως κατά τον Huntington και την Ορθοδοξία) να γίνει, από τον 17ο αιώνα και εντεύθεν, ουραγός των ευρωπαϊκών εξελίξεων».

Πώς βλέπουν όμως την ιστορία τους οι ίδιοι οι ισλαμιστές; Η πιο αυθεντική καταγραφή είναι δίχως άλλο η Αναλυτική Ιστορία του Ισλάμ που έγραψε ένας ιμάμης, ο Seyyed Jafar Shahidi, για το Πανεπιστημιακό Εκδοτικό Κέντρο της Τεχεράνης. Στην ιστορία αυτή ωστόσο δεν πληροφορούμαστε παρά μόνο τις συνθήκες στην αραβική χερσόνησο πριν και κατά την εμφάνιση του Ισλάμ, καθώς και όσα συνέβησαν μετά τον θάνατο του προφήτη Μωάμεθ, όταν άρχισαν οι πρώτες πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των επίδοξων διαδόχων του. Διχασμοί, παγίδες, μυστικές επαφές ήταν από τότε στο πρόγραμμα. «Οπως επανειλημμένα τονίσαμε» καταλήγει ο ιμάμης «οι θρησκευτικές ή πολιτικές ομάδες της εποχής χρησιμοποιούσαν επιφανειακά τα εδάφια του Κορανίου προκειμένου να αποδείξουν το άδικο του αντιπάλου τους. Ετσι, όταν έστειλε ο Ali τον Abdullah, γιο του Abas, για διαπραγματεύσεις με τους Εξωμότες, του τόνισε να μη χρησιμοποιήσει το Κοράνι, γιατί επιφανειακά θα δεχόταν πολλές ερμηνείες, αλλά να χρησιμοποιήσει τις Παραδόσεις του Προφήτη». Εν πάση περιπτώσει, με την ιστορία του Χαλιφάτου του Ali, του πρώτου χαλιφάτου μετά τον Προφήτη, τελειώνει η αφήγηση του ιμάμη. Με αυτή την υποδομή για την ιστορία της εμφάνισης του Ισλάμ μπορούμε να περάσουμε στη σύγχρονη εποχή, στην οποία τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι η μαζική εξάπλωση και οι σημαντικές εσωτερικές διαφορές.

Τη γεωγραφία του ισλαμιστικού κινήματος στη Μέση Ανατολή και τα γεωπολιτικά και γεωοικονομικά προβλήματα που συνδέονται με τις ισλαμικές χώρες της περιοχής παρουσιάζει ο καθηγητής Γεωπολιτικής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο Ιωάννης Μάζης στο βιβλίο του Γεωγραφία του ισλαμιστικού κινήματος στη Μέση Ανατολή. Το βιβλίο ξεκινάει με την επισήμανση του καθηγητή Τουρκολογίας και συμβούλου του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών Παύλου Χιδίρογλου στον πρόλογο ότι οι οθωμανικές κατακτήσεις ήταν εκείνες που συνέδεσαν το Ισλάμ με τη βία. Νωρίτερα, σε μια ιδανική περίοδο που προηγήθηκε, «το Ισλάμ, απαλλαγμένο από την πολιτική εκμετάλλευση, τη βία και τον φανατισμό, άγγιξε τον ελληνικό κλασικό πολιτισμό», εξ ου και οι επαφές του Πατριάρχη Φώτιου με άραβες εμίρηδες. Σήμερα που πρυτανεύει η πολιτική εκμετάλλευση, η κατάσταση στις ισλαμικές χώρες μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο μέσα από τη γεωγραφική και γεωπολιτική ανάλυση. Στο βιβλίο του κ. Μάζη καταβάλλεται προσπάθεια να τονισθεί η εθνολογική διαφορά μεταξύ του Κεντρικού Ισλάμ των πρώτων αιώνων της Εγίρας και των Περιφερειακών Ισλάμ (π.χ. της ΝΑ Ασίας, της Κεντρικής Ασίας, των Βαλκανίων). Ακόμη, να εντοπιστούν οι εθνολογικοθρησκευτικές και, ως εκ τούτου, οι ιδεολογικοθεολογικές ιδιομορφίες που υφίστανται στον γεωγραφικό χώρο του ίδιου του Κεντρικού Ισλάμ, μεταξύ της αρείας (Ιράν - Αφγανιστάν) και της σημιτικής (Αραβες) φυλής. Η ανάλυση του κ. Μάζη καταδεικνύει πώς οι ισλαμιστικοί πυρήνες αποτελούν γεωπολιτικά ρεύματα που μπορούν να αποτελέσουν εστίες αποσταθεροποιήσεων και πώς η Τουρκία εκμεταλλεύεται αυτό το μωσαϊκό. Μάλιστα, ειδικά για το τουρκικό Ισλάμ, τη θρησκεία και την πολιτική κουλτούρα στη σύγχρονη Τουρκία, κυκλοφόρησε πέρυσι το νέο βιβλίο του καθηγητή Ιωάννη Μάζη Μυστικά ισλαμικά τάγματα και πολιτικοοικονομικό Ισλάμ στη σύγχρονη Τουρκία.

Δύο έννοιες είναι εξαρχής ασύμβατες με το Ισλάμ: το κράτος και ο καπιταλισμός. Η ιδέα του εθνικού κράτους είναι «ξένη» στο Ισλάμ, το οποίο είναι θρησκευτική κοινότητα ίσων πιστών, με δικό της σύστημα αξιών, ανεξάρτητα από τα εδαφικά σύνορα και την πολιτιστική ποικιλομορφία. Ποια θεωρητικά προβλήματα ανέκυψαν όταν η σύγχρονη ευρωπαϊκή ιδεολογία του εθνικισμού έγινε αποδεκτή από μουσουλμανικές κοινωνίες που είχαν οργανωθεί σε επίσημα σύγχρονα κράτη, εξετάζει ο καθηγητής Πολιτικών Επιστημών Π. Γ. Βατικιώτης στο βιβλίο του Ισλάμ και Κράτος. Οπως γράφει ο κ. Βατικιώτης, ο οποίος δίδαξε επί σειρά ετών στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και ακολούθως σε άλλα πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής, «οι δυτικοί φοιτητές είχαν την τάση στα μέσα της δεκαετίας του '60 να δίνουν ιδεολογική ερμηνεία στην πολιτική των αραβικών κρατών και κατασκεύασαν έτσι ένα εντελώς καινούργιο πολιτικό λεξιλόγιο που περιελάμβανε λέξεις όπως επανάσταση, αντίδραση, προοδευτικός και συντηρητικός, μαχητής και μετριοπαθής. Δυστυχώς αυτός ο διανοητικός ενθουσιασμός δεν βοήθησε τους Δυτικούς να καταλάβουν την πολιτική συμπεριφορά στις κοινωνίες αυτές και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Η ουσία βρίσκεται στο γεγονός ότι μια ξένη πολιτική ιδεολογία, ο εθνικισμός, υιοθετήθηκε από κάποιες εντόπιες πολιτικές ανώτερες τάξεις. (...) Για να επιζήσει όμως αυτή η καινούργια ξένη ιδεολογία, έπρεπε να συνδυαστεί με την εντόπια πολιτική ιδεολογία του Ισλάμ». Η σύγκρουση εκκοσμίκευσης και Ισλάμ, άλλο ένα αγκάθι στις ισλαμικές χώρες.

Οσον αφορά τη σχέση του Ισλάμ με τον καπιταλισμό, έχει αναζητηθεί από τον καιρό που επικρατούσε στην Ευρώπη το κλίμα που περιγράφει και ο κ. Βατικιώτης σήμερα, όταν δηλαδή ο μυστικισμός του Τρίτου Κόσμου ενέπνεε την ευρωπαϊκή Αριστερά. Ο Γάλλος Maxime Rodinson, από τους κορυφαίους ισλαμολόγους, ο οποίος ασπάστηκε το Ισλάμ, ύστερα από 30 χρόνια ερευνών κατέληξε στο έργο Ισλάμ και Καπιταλισμός που εκδόθηκε στα ελληνικά το 1982 από τις εκδόσεις Κάλβος και παραμένει ακόμη ένα βασικό εγχειρίδιο για την οργάνωση της οικονομίας του Ισλάμ. Ο Rodinson θέλησε να γράψει ένα βιβλίο χρήσιμο ακόμη και για τους μουσουλμάνους, έχοντας μια απομυθοποιημένη γνώση του παρελθόντος τους και τη δυνατότητα να μιλάει ελεύθερα και να λέει όσα εκείνοι συχνά είναι υποχρεωμένοι να αποσιωπούν. Παρ' ότι το έργο γράφηκε το 1966 και απηχεί το πνεύμα εκείνης της εποχής, περιέχει διαφωτιστικά ιστορικά στοιχεία για την επίδραση της μουσουλμανικής ιδεολογίας στον οικονομικό χώρο. Γεγονός είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα δεν υπήρξε ποτέ το οικονομικό καθεστώς καμιάς μουσουλμανικής χώρας πριν από τη σύγχρονη εποχή. Μύθοι και πραγματικότητα συγχέονται στην εποχή του «μαύρου χρυσού».

Θα μπορούσε κανείς να συμπληρώσει το καλειδοσκόπιο του Ισλάμ με ένα βιβλίο που εξηγεί την παράδοση των μουσουλμανικών ταγμάτων αυτοκτονίας από τον 11ο αιώνα, όταν ιδρύθηκε το τάγμα των Ασσασίνων, ανθρώπων με τυφλή αφοσίωση στον αρχηγό τους, εκπαιδευμένων ώστε να ξέρουν ξένες γλώσσες και να περνούν απαρατήρητοι στις αυλές των ξένων ηγεμόνων, να πλησιάζουν τον στόχο τους σε απόσταση αναπνοής και να δολοφονούν ­ μόνο με μαχαίρι! Αυτά στην κλασική μελέτη του Μπέρναρντ Λιούις Οι Ασσασίνοι. Μια ριζοσπαστική αίρεση του Ισλάμ, στις εκδόσεις Τροχαλία. Ουσιαστικά οι Ασσασίνοι ήταν οι πρώτοι τρομοκράτες της Ιστορίας.