Αρχική σελίδα → Ιστορία → Μεσαιωνική Ιστορία

Ωμότητα και μεγαλείο

Μαίρη Παπαγιαννίδου, εφ. Το Βήμα, 11/5/2003

Πώς τρεις Βυζαντινές στο γύρισμα του 8ου προς τον 9ο αιώνα έφεραν το γυναικείο πείσμα στην καρδιά της εξουσίας

Το να είσαι γυναίκα και να κατέχεις εξουσία στα χρόνια του Μεσαίωνα ήταν μια ανωμαλία. Συνέβη τουλάχιστον τρεις φορές στο Βυζάντιο, την κρίσιμη περίοδο της εικονομαχίας, με κυρίες που πήραν το τιμόνι της εξουσίας στα χέρια τους μόνο με έναν καλό γάμο. H Ειρήνη, η Ευφροσύνη και η Θεοδώρα, από το ίδιο οικογενειακό δέντρο, δεν ήταν οι μόνες ξύπνιες γυναίκες στην αυτοκρατορία αλλά πέτυχαν την τελειοποίηση των τεχνικών διαπλοκής και τη χειραγώγηση των φατριών στο παλάτι σε εποχές που παιζόταν το μέλλον των Βυζαντινών και της τότε γνωστής οικουμένης. Ανηλεείς μέσα στη μεγαλοσύνη τους, πήραν αποφάσεις στη θέση των συζύγων και των γιων τους, υπέρ τους ή εναντίον τους, εκπροσωπώντας συγχρόνως το γυναικείο συναίσθημα της αυτοκρατορίας που απαιτούσε την αποκατάσταση των εικόνων. H Ειρήνη έφτασε στο σημείο να τυφλώσει τον μοναχογιό της για να μην της ξεφύγει ο έλεγχος. H Ιστορία δείχνει ότι όσο πιο ανδροκρατούμενη και πατριαρχική είναι μια κοινωνία τόσο αστράφτει και βροντάει το άστρο των γυναικών.

Οι σημερινοί ιστορικοί υποκλίνονται στις βυζαντινές κυρίες: Τις επόμενες ημέρες αναμένεται από τις εκδόσεις Ωκεανίδα το βιβλίο του ιταλού βυζαντινολόγου Πάολο Τσεζαρέτι για την ανυπέρβλητη Θεοδώρα, η οποία ξεκίνησε από ηθοποιός σε μπουλούκι και έγινε σύζυγος του Ιουστινιανού, μεγαλοπρεπής και θεοσεβεστάτη. Υποκλίνονται όμως και οι πανεπιστημιακοί στις νέες γυναίκες ιστορικούς, που παραλαμβάνουν το φορτίο της ιστοριογραφικής παράδοσης σε έδρες τις οποίες ανέκαθεν κατελάμβαναν άνδρες. H Τζούντιθ Χέριν διαδέχθηκε τον Στάνλεϊ Σίνγκερ, καθηγητή της Βυζαντινής Ιστορίας στο Princeton, προτού αναλάβει τη θέση της διευθύντριας στο Centre for Hellenic Studies του King's College στο Λονδίνο. Κόρη γιατρού στην Οξφόρδη, μαγεύτηκε από το Βυζάντιο στη διάρκεια των σπουδών της στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, έμαθε ελληνικά - σαν τον Τσεζαρέτι άλλωστε - και αναζήτησε τη σχέση του Βυζαντίου με το Ισλάμ και τη Δύση δουλεύοντας στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα, στο Παρίσι, στο Μόναχο, στο Πρίνστον και στο Λονδίνο.

Οι ψηφίδες της έρευνας


Εικονογράφηση από τη «Χρονογραφία» του Σκυλίτζη, Εθνική Βιβλιοθήκη, Μαδρίτη: Οι πέντε θυγατέρες του Θεόφιλου και της Θεοδώρας (από αριστερά προς τα δεξιά Θέκλα, Αναστασία, Αννα, Πουλχερία και Μαρία) διδάσκονται τη λατρεία των εικόνων από τη γιαγιά τους Θεοκτίστη


Στη Δύση το Βυζάντιο είχε επί αιώνες περιπέσει σε ερευνητικό μαρασμό, ως περίοδος παρακμής. Ξαφνικά κάποιοι ανασκίρτησαν από θαυμασμό. Χίλια χρόνια παρακμής είναι πολλά για να διαγραφούν συλλήβδην. Με μια πιο διεισδυτική ματιά μπορεί να αναπλαστεί το φαντασμαγορικό σκηνικό της εποχής. Σε αυτό το πνεύμα κινείται το βιβλίο της Τζούντιθ Χέριν, η οποία ενώνει τις ψηφίδες της έρευνας με διαίσθηση και κοινό νου. Προϊόν ακαδημαϊκής προσέγγισης βέβαια, το βιβλίο παίρνει τις διαστάσεις θρησκευτικού δράματος με έρωτες, ραδιουργίες, έριδες. Πέρα από την επίσημη Ιστορία, με στέψεις, γάμους και λοιπές τελετές, αναζητούνται το συναίσθημα, η εσωτερικότητα και το πνεύμα των καθημερινών ανθρώπων.

Είναι ο 8ος αιώνας, όταν η εικονομαχία μεσουρανεί. Στη Δύση κυβερνά ο Καρλομάγνος και στην Ανατολή ο Χαρούν αλ Ρασίντ. Στο Βυζάντιο, την τρίτη μεγάλη δύναμη της εποχής, βασιλεύει η δυναστεία των Λεόντων με αυτοκράτειρα την Ειρήνη, χήρα του Λέοντος Δ' και μητέρα του 16χρονου Κωνσταντίνου. Να η ευκαιρία για μια Οικουμενική Σύνοδο που θα αλλάξει τον ρου της Ιστορίας. Σχεδιαγράμματα με τη γεωγραφία της εποχής δείχνουν τα νευραλγικά σημεία της δράσης των πρωταγωνιστών προτού ξεκινήσει η εξιστόρηση. H αυλαία ανοίγει στο Ιζνίκ: «Προς τα τέλη του H' αιώνα, το 787 μ.X., εκπρόσωποι ολόκληρης της χριστιανοσύνης συγκεντρώθηκαν στην περιτειχισμένη πόλη Νίκαια, που σήμερα ονομάζεται Ιζνίκ, στη Βορειοδυτική Τουρκία. Σκοπός τους ήταν ο τερματισμός της εικονομαχίας, της καταστροφής των αγίων εικόνων, και η αποκατάσταση των ιερών εικονισμάτων στην αρμόζουσα λατρευτική τους θέση. Συνολικά 365 επίσκοποι, ανάμεσα στους οποίους δύο παπικοί λεγάτοι και εκπρόσωποι όλων των άλλων σημαντικών πατριαρχείων - της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας και της Ιερουσαλήμ -, καθώς και 132 μοναχοί παρευρέθησαν στη Z' Οικουμενική Σύνοδο». H θριαμβευτική κατάληξη αυτής της Συνόδου ήταν η αναστήλωση των εικόνων, σε απόλυτη σύγκρουση με τη ριζωμένη στα ανάκτορα πολιτική της εικονομαχίας. Οι εικόνες ήταν για τους απίστους, όχι για τους χριστιανούς, κατά την επίσημη άποψη.

H απόφαση των γυναικών

Πολλές φορές κινδύνευσε να ανατραπεί η απόφαση των γυναικών. Οπως συνοψίζει την ιστορία προτού περάσει στις σκηνές του δράματος η Τζούντιθ Χέριν, η προσπάθεια της Ειρήνης για την αποκατάσταση των εικόνων ναυάγησε 28 χρόνια αργότερα. Ευτυχώς ήρθαν η δεύτερη και η τρίτη χήρα της οικογένειας και έδωσαν λύσεις. H εγγονή της Ειρήνης, Ευφροσύνη, πάντρεψε τον προγονό της Θεόφιλο στα δεκάξι του με τη Θεοδώρα. Και η Θεοδώρα, χήρα κι αυτή ύστερα από δώδεκα χρόνια, με δίχρονο γιο, μέσα σε έναν χρόνο αποκατέστησε ξανά τη λατρεία των εικόνων προτού μεγαλώσει ο διάδοχος. Ωμότητα και μεγαλείο μαζί ήταν ο συνδυασμός που έκανε διάσημες τις αυτοκράτειρες του Βυζαντίου. Ο κλασικός κόσμος έχει να επιδείξει ελάχιστες αντάξιές τους, ίσως μια Κλεοπάτρα, γράφει η Χέριν. Ο ισλαμικός κόσμος καμία. Οι Βυζαντινές ήταν οι κατ' εξοχήν διδάξασες πάνω σε αυτό το θέμα. Στις τρεις συγκεκριμένες οφείλουμε την αναστήλωση των εικόνων και την απελευθέρωση των παραστατικών τεχνών που εν τέλει κράτησαν ζωντανή την εποχή τους. Περίοδος χωρίς εικόνες, άλλωστε, ίσον περίοδος σκοτεινή για την Ιστορία.