→ Ιστορία → Μεσαιωνική Ιστορία

Χαρούν αλ Ρασίντ (766-809)

Ιωάννα Ζούλα, εφ. Το Βήμα, 1/2/2004

Ο χαλίφης της Βαγδάτης

Ο Χαρούν αλ Ρασίντ (που σημαίνει «Ααρών ο Δίκαιος») καταγόταν από τη δυναστεία των Αββασιδών την οποία είχε θεμελιώσει ο Αμπού αλ Αμπάς, θείος του Προφήτη Μωάμεθ. Οι Αββασίδες, ύστερα από εμφύλιο πόλεμο με τη δυναστεία των Ομμεϋαδών, επεκράτησαν στα μέσα του 8ου αιώνα και έγιναν κυρίαρχοι της εκτεταμένης αραβικής επικράτειας. Οι Ομμεϋάδες, όσοι επέζησαν από τη σφαγή, κατέφυγαν στην Ισπανία, όπου ίδρυσαν το εμιράτο της Κόρδοβας.

Γιος του χαλίφη Αλ Μαχντί και αδελφός και διάδοχος του χαλίφη Μουσά αλ Χαντί, ο Χαρούν αλ Ρασίντ θεωρείται ο ενδοξότερος γόνος της δυναστείας των Αββασιδών, τον οποίο η αραβική παράδοση έχει ταυτίσει με τον θρυλικό χαλίφη διαφόρων ιστοριών από τις Χίλιες και μία νύχτες.

Με στόχο την Πόλη

Θαρραλέος και ικανός στρατηλάτης, ο Χαρούν απέδειξε τις στρατιωτικές του ικανότητες από τα νεανικά του χρόνια. Μόλις 14 ετών, το 780, ο Χαρούν, επικεφαλής του στρατού του πατέρα του, εξεστράτευσε εναντίον των «εχθρών των μουσουλμάνων» διευρύνοντας τα σύνορα του χαλιφάτου. Δύο χρόνια αργότερα, με στρατό 95.000 Αράβων και Περσών, ο Χαρούν εισέβαλε στη Μικρά Ασία και λεηλατώντας τις βυζαντινές επαρχίες έφθασε ως τον Βόσπορο απειλώντας την ίδια την Κωνσταντινούπολη.

Το αδύναμο τότε διοικητικά Βυζάντιο δεν είχε άλλη επιλογή παρά να συνθηκολογήσει με τους Αραβες. H αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία, επίτροπος του ανήλικου γιου της Κωνσταντίνου ΣΤ', έστειλε πρεσβευτές στον Χαρούν ζητώντας ανακωχή. Αλλά ο Χαρούν δεν συμβιβαζόταν με τίποτε λιγότερο από την άμεση παράδοση της Πόλης. Τότε ένας απεσταλμένος, όπως αφηγούνται το περιστατικό άραβες ιστορικοί, είπε στον Χαρούν: «H αυτοκράτειρα έχει ακούσει πολλά για τις στρατηγικές σου ικανότητες και, παρ' όλο που είσαι εχθρός της, έχει μεγάλο θαυμασμό για σένα».

Τα κολακευτικά αυτά λόγια προβλημάτισαν τον νεαρό στρατηγό. Για λίγη ώρα σκέφθηκε βηματίζοντας έξω από τη σκηνή του και τελικά απάντησε: «Πείτε στην αυτοκράτειρα ότι δεν θα επιτεθώ στην Κωνσταντινούπολη αν δεχθεί να μου πληρώνει ετήσιο φόρο 70.000 χρυσά νομίσματα. Όσο ο φόρος πληρώνεται, κανένας μουσουλμάνος δεν πρόκειται να βλάψει την Κωνσταντινούπολη».

H αυτοκράτειρα συμφώνησε, πληρώθηκε ο φόρος του πρώτου έτους και ο Χαρούν πήρε τον στρατό του και απεχώρησε από τη βυζαντινή επικράτεια.

Διοικητικά μέτρα

Το Χαλιφάτο των Αββασιδών κατά τη διάρκεια της βασιλείας του χαλίφη Χαρούν αλ Ρασίντ (786-809)

Ο Χαρούν έγινε ο πέμπτος χαλίφης της Βαγδάτης το 786, μετά τη δολοφονία του αδελφού του, Μουσά αλ Χαντί. Ηταν μόλις 20 ετών και αποφασισμένος να επιβάλει τη θέλησή του στους πάντες, αλλά όσο μπορούσε πιο δίκαια, εξ ου και η προσωνυμία του «Δίκαιος».

Πρώτο μέλημα του Χαρούν ήταν να αναδιοργανώσει τη δημόσια διοίκηση επιλέγοντας ικανούς ανθρώπους οι οποίοι θα μπορούσαν να δίνουν λύσεις στα προβλήματα. Το κράτος οργανώθηκε για να λειτουργεί αποτελεσματικά και να εκμεταλλεύεται όλες τις δυνατότητες πλουτισμού του. Δόθηκε μεγάλη έμφαση στο εμπόριο, κατασκευάστηκαν δρόμοι, κανάλια, γέφυρες και οργανώθηκε ένα τέλειο ταχυδρομικό δίκτυο που κάλυπτε όλη την αχανή αραβική επικράτεια, από την Ινδία ως τη Δυτική Μεσόγειο, με εξοπλισμένους σταθμούς σε τακτές αποστάσεις όπου μπορούσαν να φιλοξενηθούν με άνεση οι ταξιδιώτες. Μια καλά οργανωμένη αστυνομία ήταν υπεύθυνη για την ασφάλεια των πολιτών, αλλά και για την περιφρούρηση της ηθικής. Με αστυνομικό διάταγμα, λόγου χάρη, απαγορευόταν στους ασπρομάλληδες γέροντες να βάφουν τα μαλλιά τους και τα γένια τους ώστε να μην μπορούν να ξεγελάνε τις νεαρές γυναίκες.

Θρυλείται ότι ο Χαρούν ήθελε να έχει ο ίδιος γνώση για τα παράπονα του λαού του εναντίον των κρατικών λειτουργών. Ετσι πολλές φορές τα βράδια μεταμφιεζόταν και συνοδευόμενος από τον βεζίρη του Τζαφάρ και τον αφοσιωμένο σωματοφύλακά του, τον μαύρο ευνούχο Μασρούρ, τριγυρνούσε στις γειτονιές της Βαγδάτης και μιλούσε με τους υπηκόους του.

Ο Τζαφάρ ωστόσο δεν είχε καλό τέλος. Παρ' ότι φίλος του Χαρούν, φαίνεται ότι υπέπεσε στο αμάρτημα να ερωτευθεί μια συγγενή του χαλίφη και να την αφήσει έγκυο. Για τον λόγο αυτόν ο Τζαφάρ θανατώθηκε. Αυτά λέει ο θρύλος. H πραγματικότητα όμως είναι πιο πεζή: ο Τζαφάρ καταγόταν από την ισχυρή οικογένεια των Βαρμακιδών, η οποία κάποια στιγμή φαίνεται ότι έγινε απειλητική για την κυριαρχία του Χαρούν και αυτός έπνιξε τους Βαρμακίδες στο αίμα τους χωρίς δεύτερη σκέψη.

Χλιδή και γνώση

Στη Βαγδάτη, όπου το 762 ο παππούς του Χαρούν χαλίφης Αλ Μανσούρ είχε μεταφέρει την πρωτεύουσα από τη Δαμασκό, ο Χαρούν οικοδόμησε ένα πολυτελέστατο ανάκτορο, το οποίο αναφέρεται ως αμύθητης χλιδής στις Χίλιες και μία νύχτες. Στην Αυλή του υπήρχαν χιλιάδες αυλικοί και δούλοι, αλλά και ποιητές, μουσικοί, ζωγράφοι, αρχιτέκτονες και επιστήμονες.

Ο Χαρούν υπήρξε μεγάλος προστάτης των τεχνών και των επιστημών. Ηταν και ο ίδιος ποιητής. Στην εποχή του μεταφράστηκαν στα αραβικά πολλά αρχαιοελληνικά κείμενα, εκ των οποίων πολλά διασώθηκαν μόνο μέσα από αυτές τις μεταφράσεις.

H Βαγδάτη στα χρόνια του Χαρούν έγινε μεγάλο κέντρο πολιτισμού. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στην επιστήμη και δη στην Ιατρική. Ιατρικά συγγράμματα από τις Ινδίες και από την Κίνα μεταφράστηκαν στα αραβικά και χτίστηκαν πολλά νοσοκομεία.

Στον εξωτερικό τομέα ο χαλίφης φαίνεται ότι ανέπτυξε διπλωματικές σχέσεις με τον αυτοκράτορα των Φράγκων Καρλομάγνο. Αραβικές πηγές μάλιστα αναφέρουν ότι ο Χαρούν έστειλε ως δώρα στον Καρλομάγνο μία κλεψύδρα και έναν ελέφαντα.

Το Βυζάντιο σε κίνδυνο

Με το γειτονικό του Βυζάντιο ωστόσο ο Χαρούν φαίνεται ότι δεν μπόρεσε να αναπτύξει φιλικές σχέσεις. Οσα χρόνια ο φόρος που είχε υποσχεθεί η αυτοκράτειρα Ειρήνη καταβαλλόταν, ο Χαρούν τιμούσε τη συμφωνία. Το 802 όμως ο σφετεριστής Νικηφόρος ανέβηκε στον θρόνο του Βυζαντίου και έστειλε επιστολή στον Χαρούν λέγοντας: «H αδύναμη και λιπόψυχη Ειρήνη δέχθηκε να σου πληρώνει φόρο. Αυτή έπρεπε να σε κάνει να της πληρώνεις φόρο. Αν δεν μου επιστρέψεις όλα όσα εκείνη σου κατέβαλε, οι διαφορές μας θα λυθούν με το ξίφος». Και ο Χαρούν απάντησε στον Νικηφόρο: «Ο Χαρούν αλ Ρασίντ, Αρχηγός των Πιστών, προς τον Νικηφόρο, το ρωμαϊκό σκυλί: Διάβασα την επιστολή σου. Την απάντησή μου δεν θα την ακούσεις, θα τη δεις».

Αμέσως μετά ο Χαρούν συγκέντρωσε μεγάλο στρατό και εισέβαλε στα βυζαντινά εδάφη λεηλατώντας και καίγοντας. Εφθασε ως την Ηράκλεια του Ευξείνου Πόντου, την πολιόρκησε, την κατέλαβε και τη λεηλάτησε.

Ο Νικηφόρος δεν είχε άλλη επιλογή παρά να δεχθεί να πληρώσει τον φόρο. Αλλά μόλις ο Χαρούν με τον στρατό του επέστρεψε στη Βαγδάτη, ο Νικηφόρος αθέτησε τον λόγο του. Θυμωμένος ο Χαρούν αποφάσισε να δώσει ένα καλό μάθημα στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στη Φρυγία, όπου ο Χαρούν νίκησε κατά κράτος τον Νικηφόρο, ο οποίος μάλιστα, όπως αναφέρουν οι άραβες ιστορικοί, τραυματίστηκε κατά τη μάχη.

Υστερα και από αυτή του την ήττα ο Νικηφόρος υποσχέθηκε να πληρώνει τον ετήσιο φόρο. Πάλι όμως δεν τήρησε την υπόσχεσή του. Τότε ο Χαρούν ορκίστηκε να σκοτώσει τον αυτοκράτορα. H μοίρα του όμως άλλα τού είχε γραμμένα. Ενώ ετοιμαζόταν να εκστρατεύσει για μία ακόμη φορά εναντίον του Βυζαντίου, αναγκάστηκε να αναχωρήσει για την Ανατολική Περσία προκειμένου να καταστείλει μια εξέγερση. Εκεί τον βρήκε ο θάνατος.

Μετά τον θάνατο του Χαρούν οι δύο γιοι του, ο Αλ Αμίν και ο Αλ Μαμούν, φιλονίκησαν για τη διαδοχή και το χαλιφάτο της Βαγδάτης σιγά σιγά άρχισε να παρακμάζει.