→ Ιστορία → Μεσαιωνική Ιστορία

H «επανάσταση» που έπνιξε η Εκκλησία

ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΙΜΠΛΗΣ, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΑΣ ΠΕΛΩΝΗ, εφ. Τα Νέα, 7/2/2006

ΣYZHTHΣH ΓIA THN EIKΟNΟMAXIA

Eνώ η απεικόνιση του Mωάμεθ απειλεί με «ιερό πόλεμο», μια άλλη μάχη για τις εικόνες επανέρχεται στο προσκήνιο. H Eικονομαχία, είτε ως «επανάσταση» που πνίγηκε, είτε ως σπόρος πρόοδου μπαίνει στο στόχαστρο των ιστορικών

«Δεν προέκειτο περί μόνης της των εικόνων καταλύσεως, αλλά και περί πλείστων άλλων θρησκευτικών άμα και κοινωνικών μεταβολών, και κοινωνικών μάλλον ή θρησκευτικών», γράφει για την Εικονομαχία ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Το έργο του, «Το έπος της Εικονομαχίας», το οποίο περιλαμβάνεται στην περίφημη «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» του, εμβληματικό ιστοριογραφικό έργο του 19ου αιώνα (επανακυκλοφόρησε σε ανεξάρτητο τόμο από τις Εκδόσεις Ωκεανίδα) εστιάζει στην κοινωνική διάσταση της διαμάχης, που συχνά επισκιάζεται από τη θεολογική πλευρά - σε λίγο εορτάζεται η αναστήλωση των εικόνων, την Κυριακή της Ορθοδοξίας.

Τι σύμπτωση. Πάνω από χίλια χρόνια ύστερα από την «επανάσταση» που πνίγηκε από την Εκκλησία, επειδή επιχειρήθηκε ο περιορισμός των προνομίων της (εκφραζόταν κυρίως από τον μοναστικό βίο) και ενώ το ζήτημα του διαχωρισμού Εκκλησίας-Κράτους επανέρχεται, η Ορθοδοξία φαίνεται να αντιστέκεται πάλι σε αντίστοιχες προσπάθειες.

Στο «Έπος της Εικονομαχίας», ο K. Παπαρρηγόπουλος μιλάει για «μεταρρύθμιση» εκατοντάδες χρόνια πριν από τον Λούθηρο. Υποστηρίζει ότι εκτός από την αποκαθήλωση των εικόνων και τον περιορισμό της χρήσης των αγίων λειψάνων, βασική παράμετρος ήταν ο περιορισμός των προνομίων του κλήρου, μέρος του οποίου «εξώκειλεν εις πολλά ατοπήματα»: «Μήπως δεν είδομεν τους μοναχούς αναμιγνυομένους εις τα πολιτικά πράγματα και άλλως ραδιουργούντας, κερδοσκοπούντας, ακολασταίνοντας; Συνήθως οι μοναχοί διήγον βίον άνετον και ευπαθή εις μοναστήρια πλούσια γενόμενα διά των πολλών κινητών και ακινήτων αναθημάτων, τα οποία αφιέρωνεν εις αυτά η των ανθρώπων ευλάβεια. Τα ιδρύματα ταύτα ωμοίαζον πολύ προς τας θερινάς επαύλεις των νεωτέρων χρόνων».

Βασικές προτεραιότητες των εικονομάχων, σύμφωνα με τον K. Παπαρρηγόπουλο, εμφανίζονται να είναι ο περιορισμός του αριθμού των μοναστηριών, η φορολόγηση των εκκλησιαστικών και μοναστηριακών κτημάτων, η αφαίρεση από τον κλήρο της δημόσιας εκπαίδευσης, ο περιορισμός επιβολής αποτρόπαιων ποινών όπως η γλωττοκοπία, η ρινοκοπία, η τύφλωση. Αλλά και η ενίσχυση της λαϊκής εκπαίδευσης. Οι εικόνες, δηλαδή, σύμφωνα με την ανάγνωση αυτή, συμβόλιζαν την υπερβολή μιας εποχής που απομακρυνόταν από την αμεσότητα του θείου λόγου.

«H αυτοκρατορία υπέστη μέγιστη καταστροφή τον 7ο αιώνα», λέει στα «NEA» ο καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ευάγγελος Χρυσός. «Οι Άραβες κατέκτησαν τη βυζαντινή Μέση Ανατολή, τα Ιεροσόλυμα (ο ιερότερος τόπος των χριστιανών της εποχής), την Αίγυπτο, τη Βόρεια Αφρική μέχρι το Γιβραλτάρ. Οι Βυζαντινοί αναρωτιούνταν πώς ο Θεός επέτρεψε μια τέτοια καταστροφή και θεώρησαν ότι τιμωρήθηκαν για τις αμαρτίες τους».

«Ήταν μια απόπειρα αποκατάστασης της ιεραρχικής δομής, σύμφωνα με την οποία ο αυτοκράτορας ήταν προστάτης της Εκκλησίας. Ήταν μια προσπάθεια να γυρίσει το ρολόι πίσω στις μεγάλες ημέρες της Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του 5ου και του 6ου αιώνα», αντιτείνει στα «NEA» ο Μάικλ Άνγκολντ, καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. «Στο επίσημο επίπεδο, οι "εικονομάχοι" αυτοκράτορες προσπάθησαν να επαναφέρουν την "αρμονία" που ιδεωδώς θα έπρεπε να ενώνει την Εκκλησία και την αυτοκρατορική εξουσία».

Ο Ευάγγελος Χρυσός εξηγεί ότι την εποχή του Παπαρρηγόπουλου υπήρχε μία διάθεση στους προτεσταντικούς κύκλους της Δυτικής Ευρώπης να βρεθεί παρελθόν στην ιδέα της Μεταρρύθμισης. Οι ιστορικοί σήμερα συμφωνούν ότι τότε μπήκε ο σπόρος για θετικές εξελίξεις τους δύο επόμενους αιώνες. «Με μαρξιστική ορολογία θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι "εικονομάχοι" αυτοκράτορες επιδίωξαν να περιορίσουν την επένδυση της υπεραξίας σε μη παραγωγικές δραστηριότητες (μοναστήρια) και να τις διοχετεύσουν στην καλλιέργεια της γης και την ενδυνάμωση του στρατεύματος», λέει η ιστορικός του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Χριστίνα Αγγελίδη.

«Οι σοβαρότερες "μεταρρυθμίσεις" της εποχής αυτής, δηλαδή η παγίωση της διοικητικής διαίρεσης σε θέματα και η αναθεώρηση του Ιουστινιάνειου δικαίου όχι μόνο δεν απέτυχαν, αλλά ήταν στη βάση του νέου μεταρρυθμιστικού ρεύματος επί Μακεδόνων αυτοκρατόρων».

Δεν ήταν λαϊκό αίτημα

«H εικόνα υπήρχε στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, έφθασε όμως να κυριαρχήσει μέσα στην εκκλησία», λέει ο Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Ευάγγελος Χρυσός. «Ακόμη και στα νομίσματα έβαζαν την εικόνα του Χριστού. Παρ' όλο που πίστευαν ότι το νόμισμα είναι βρώμικο πράγμα επειδή πέφτει στο έδαφος. Έφθαναν να κόβουν κομματάκια την εικόνα και να τα δίνουν φαγητό σε αρρώστους. Τα γράμματα ήταν σε παρακμή, το μορφωτικό επίπεδο του κλήρου χαμηλό. H απόπειρα αποκαθήλωσης των εικόνων, δεν υπήρξε λοιπόν λαϊκό αίτημα. Είναι μια αυτοκρατορική σύλληψη με σκοπό να αποκαθαρθεί η λατρεία απ' όλα αυτά. Και ξεκίνησε με νομοθετικά μέτρα».

Κυρίαρχες εκδοχές

Την οργή του μουσουλμανικού κόσμου έχουν προκαλέσει τα «σατανικά σκίτσα» του Μωάμεθ που δημοσιεύτηκαν από ευρωπαϊκές εφημερίδες. Φανατικοί Μουσουλμάνοι διαδηλώνουν και καίνε ευρωπαϊκές πρεσβείες για τις... εικόνες, σε μια επίθεση που θυμίζει ότι υπήρξε και το μένος της άλλης πλευράς στο Βυζάντιο της Εικονομαχίας

* Ήταν προσπάθεια κοινωνικής μεταρρύθμισης που απέτυχε και λιγότερο διαμάχη για τις εικόνες (Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος)

* Ήταν προσπάθεια εκκοσμίκευσης: να ενδυναμωθεί ο αυτοκράτορας και να γυρίσει το ρολόι πίσω στις μεγάλες μέρες του 5ου και 6ου αιώνα (Μάικλ Άνγκολντ)

* Ήταν μια υπαρξιακή σύγκρουση των χριστιανών με τον κόσμο των «απίστων», καθώς οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι έχασαν εδάφη τιμωρούμενοι από τον Θεό για τις αμαρτίες τους (Ευάγγελος Χρυσός)

* Οι σοβαρότερες μεταρρυθμίσεις της εποχής αυτής όχι μόνο δεν απέτυχαν, αλλά ήταν στη βάση του νέου μεταρρυθμιστικού ρεύματος αμέσως μετά, επί Μακεδόνων αυτοκρατόρων (Χριστίνα Αγγελίδη)

«Να είσαι μητροπολίτης στην Ελλάδα...»

«Υπάρχει το επιχείρημα ότι ο χριστιανισμός επικράτησε έως τον 5ο αιώνα επειδή είχε στραγγίξει την κλασική κουλτούρα από τα πιο ζωτικά της στοιχεία», λέει ο καθηγητής Μάικλ Άνγκολντ. «Ένα μεγάλο μέρος του δυναμισμού του χριστιανισμού προέρχεται από την "ανορθόδοξη" πλευρά του. Στον πρώιμο Μεσαίωνα αυτή συμπεριελάμβανε τους μοναχούς και τις εικόνες. Πιστεύω πως η Εικονομαχία δεν μπόρεσε να παραταθεί επειδή ήταν άνυδρη. Αν το σκεφθούμε με σημερινούς όρους, η φήμη του Αγίου Όρους για την πνευματικότητά του δεν υπήρξε ποτέ μεγαλύτερη απ' ό,τι σήμερα, που σημαίνει ότι οι θεαματικά κακές (εσχάτως) συμπεριφορές των Ελλήνων δεσποτάδων δεν βλάπτουν και πολύ την Εκκλησία. Φαίνεται ότι το να είσαι μητροπολίτης στην Ελλάδα σε κάνει ενεργό ακόμη και σε προχωρημένη ηλικία!».

«Σωτηρία ήταν η παιδεία, όχι οι εικόνες»

«H προσπάθεια των εικονομάχων ήταν σημαντική τομή, γιατί οδήγησε σε εσωτερική αναμέτρηση, η οποία έφερε αναγέννηση», λέει ο καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Ευάγγελος Χρυσός. «Τότε οι Βυζαντινοί αντελήφθησαν ότι η σωτηρία δεν είναι η εικόνα, αλλά η παιδεία. Εισήγαγαν τη μικρογράμματη γραφή (μέχρι τότε έγραφαν με κεφαλαία και κολλημένες λέξεις) κάτι που αποτελούσε επαναστατική ενέργεια. Οι άνθρωποι του 8ου αιώνα μετά βίας ήξεραν κάποια αρχαία ελληνικά και αυτά απ' όσα άκουγαν στην Εκκλησία. Χρειάζονταν έναν λόγο επικοινωνίας που βρέθηκε με την αναστήλωση των εικόνων. Τότε δεν επέστρεψαν απλώς οι εικόνες· μπήκαν στη σωστή θέση και χρήση τους».

«Μετά την κατάρρευση του "αρχαίου συστήματος των πόλεων" τον 6ο-7ο αιώνα», σημειώνει η ιστορικός Χριστίνα Αγγελίδη, «ουδείς πολιτειακός θεσμός ασχολούνταν με την εκπαίδευση». «Την περίοδο της αναστήλωσης, σώθηκε μεγάλο μέρος της αρχαίας ελληνικής γραμματείας διά της αντιγραφής», προσθέτει ο κ. Χρυσός.

INFO

* Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, «Το έπος της Εικονομαχίας», Εκδ. Ωκεανίδα 2005

* Μάικλ Άνγκολντ, «Βυζάντιο», μτφ Μαρία Παππά, Εκδ. Λιβάνη 2003 (του ιδίου «H τέταρτη σταυροφορία», υπό έκδοση, Εκδ. Παπαδήμα)

* Πίτερ Μπράουν, «H κοινωνία και το Άγιο στην ύστερη αρχαιότητα», μτφ. Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου, Εκδ. Άρτος Ζωής 2000