→ Ιστορία → Μεσαιωνική Ιστορία

Μια κατάκτηση που ξεχάστηκε

Μανώλης Πιµπλής, εφ. Τα Νέα, 4/4/2011

Την άγνωστη «κατοχή» των Αθηνών πριν από 700 χρόνια από τους Καταλανούς φωτίζουν µια έκθεση και σειρά οµιλιών στο Ινστιτούτο Θερβάντες...

Στην ελληνική συλλογική συνείδηση έχουν καταλάβει θέση «εχθρού» οι Τούρκοι, ως διάδοχοι των οθωµανών κατακτητών. Μάλλον «ύποπτοι» θεωρούνται και οι Ιταλοί, λόγω του νωπού στη µνήµη ελληνοϊταλικού πολέµου. Τους ∆υτικούς τούς βλέπουµε επίσης δύσπιστα, ιδίως όταν τους σκεφτόµαστε ως φράγκους επιδροµείς ή κατακτητές. Υπάρχουν πάντως και κάποιοι που διαφεύγουν από αυτό το σκηνικό καχυποψίας. Οι κάτοικοι της Ιβηρικής, λ.χ. Ισπανοί και Πορτογάλοι, µε τους οποίους δεν φαίνεται να µας χωρίζει κάτι – µάλλον µας ενώνει η κοινή µεσογειακή, υπαρξιακή µας περιπέτεια. 

Ή µήπως όχι; Ενας άνθρωπος µε ευρείς ορίζοντες, ο διευθυντής του Ινστιτούτου Θερβάντες της Αθήνας Εουσέµπι Αγιένσα Πρατ ανέλαβε να µας θυµίσει µια εισβολή εντελώς ξεχασµένη. Όταν οι Καταλανοί, σε συνεργασία µε τους Αραγωνέζους, έφτασαν µέχρι τα µέρη µας. Αυτόν τον καιρό µάλιστα συµπληρώνονται 700 χρόνια από την ίδρυση του δουκάτου των Αθηνών. Ενός δουκάτου πουδιατηρήθηκε επί 77 χρόνια (1311-1388), αφήνοντας ελάχιστα ίχνη στοπέρασµά του. 

Ο καταλανός διευθυντής του Ινστιτούτου Θερβάντες, καθηγητής ο ίδιος Αρχαίας και Νέας Ελληνικής Γλώσσας στο Πανεπιστήµιο της Χιρόνα, προκειµένου να µην υπάρξει οποιαδήποτε χροιά πρόκλησης, στον κύκλο διαλέξεων που οργάνωσε για το θέµα κάλεσε µόνον έλληνες οµιλητές. Και ως σηµαία αυτών των επετειακών εκδηλώσεων επέλεξε την ανάδειξη µιας πραγµατικά σπουδαίας στιγµής: σε έγγραφο του 1380, ο βασιλιάς της Αραγωνίας Πέτρος ∆’ εκφράζει τον θαυµασµό του για την Ακρόπολη, λέγοντας ότι πρόκειται για «το πολυτιµότερο κόσµηµα του κόσµου» και πως «όλοι οι χριστιανοί ηγεµόνες αν συναθροίζονταν δεν θα µπορούσαν να κατασκευάσουν παρόµοιο». 

Η έκφραση αυτού του θαυµασµού είναι µάλλον η πρώτη δηµόσια αναγνώριση από τη ∆ύση της Ακρόπολης ως µεγάλου µνηµείου πολιτισµού – µέχρι τότε τη θεωρούσαν απλώς... ένα κάστρο. Και αυτό πενήντα τουλάχιστον χρόνια πριν από την Αναγέννηση. Πρότεινε µάλιστα στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συµβούλιο να τοποθετηθεί πλάκα στην Ακρόπολη µε το εγκώµιο αυτό – στην Πύλη Μπελέ – πράγµα που έγινε ασµένως αποδεκτό και ήδη πραγµατοποιήθηκε. 

Ούτως ή άλλως, οι γνώσεις µας για την εποχή είναι ελάχιστες. ∆εν υπάρχει καν βιβλίο για το δουκάτο των Αθηνών. Πίσω από τη λέξη «Φράγκοι» κρύφτηκαν πολλές πτυχές του ελληνικού παρελθόντος που γνωρίζουµε πληµµελώς. Και να φανταστεί κανείς ότι οι Καταλανοί δεν είχαν αναγκαστικά καλές σχέσεις µε πολλούς άλλους «Φράγκους». 

Όπως εξηγεί η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας Μέσων και Νεωτέρων Χρόνων στο Πανεπιστήµιο Αθηνών Μαρία Ντούρου - Ηλιοπούλου, «η καταλανική εταιρεία των Αµογαβάρων βρέθηκε στην υπηρεσία του βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’. Μετά τη διάλυση της συµµαχίας µε τους Βυζαντινούς το 1305, λόγω της δολοφονίας του αρχηγού τους Ρογήρου ντε Φλορ, άρχισε η λεγόµενη “καταλανική εκδίκηση” µε λεηλασίες σε Θράκη και Μακεδονία, που κατέληξε στην κατάλυση του βουργουνδικού δουκάτου των Αθηνών (µάχη του Βοιωτικού Ορχοµενού της Κωπαΐδας το 1311) και την ίδρυση του καταλανικού δουκάτου». Οι Βουργουνδοί συνέχισαν να θεωρούν το δουκάτο νόµιµη κτήση τους και «οι σχέσεις των Καταλανών µε τους Φράγκους της Ρωµανίας παρέµειναν εχθρικές τουλάχιστον µέχρι τα µέσα του 14ου αιώνα». 

Ο Πάπας µάλιστα αφόρισε τους Καταλανούς οι οποίοι, µέσα σε λίγα χρόνια, αύξησαν τη δύναµή τους µε την απόκτηση των Νέων Πατρών (Υπάτης), του Σιδερόκαστρου, του Λιδορικίου, των Σαλώνων (Αµφισσας), της Βιτρινίτσας, του Ζητουνίου (Λαµίας), της Καρύστου και της Αίγινας. Το δουκάτο αργότερα δέχθηκε πολλές επιθέσεις, κυρίως από Ναβαρέζους και περιήλθε οριστικά στους Φλωρεντινούς Ατσαϊόλι. Μόνο τα Σάλωνα διατηρήθηκαν υπό καταλανική κατοχή έως το 1394, όταν κατακτήθηκαν από τον Βαγιαζήτ, όπως και η Αίγινα, όπου οι Καταλανοί Caupena διατηρήθηκαν έως το 1451, λέει η Μαρία Ντούρου. 

Οι δούκες, πάντως, δεν κατοικούσαν, ούτε επενέβαιναν στην Ελλάδα. Tην εξουσία την ασκούσε ο αραγωνέζος βασιλέας της Σικελίας µέσω ενός βικαρίου (τοποτηρητή). «Η βιαιότητα των Καταλανών έχει περάσει στη δηµώδη λαϊκή παράδοση και έχει καταγραφεί σε σύγχρονες βυζαντινές και δυτικές πηγές δηµιουργώντας µια πολύ αρνητική εικόνα γι’ αυτούς στη λαϊκή παράδοση» λέει η Μαρία Ντούρου. «Υπάρχουν ωστόσο τεκµήρια για την παιδεία ορισµένων και για την εκτίµηση που έχαιρε η καταλανική γλώσσα. Η Αραγωνία γνώριζε πολιτιστική ανάπτυξη και οι ευγενείς της λάµβαναν κλασική παιδεία. Η δε καταλανική γλώσσα είχε διαδοθεί στους κατοίκους και χρησιµοποιούνταν από τους νοταρίους στην επικύρωση των εγγράφων, όµως δεν επέζησε ούτε επηρέασε τη δηµώδη γλώσσα της εποχής όπως η φραγκική». Όσο για τους Έλληνες της εποχής... «Ο ρόλος τους δεν φαίνεται να ήταν σηµαντικός. Οι σχέσεις των Καταλανών µε τους ορθοδόξους και τις τοπικές κοινωνίες παρέµειναν ελάχιστες έως ανύπαρκτες». 

Μέχρι τον 11ο αιώνα κυριαρχούσαν οι Βυζαντινοί στη ναυσιπλοΐα. Από τον 13ο αιώνα Βάσκοι, Καστιλιάνοι, Ραγκουσαίοι (από τοΝτουµπρόβνικ), Προβεντσανοί, Φλαµανδοί και Άγγλοι ανταγωνίζονταν στη Μεσόγειο µέχρι τον 17ο αιώνα, όταν ξεχώρισαν οι Γάλλοι...

INFO

• Η έκθεση λειτουργεί καθηµερινά 10.00-13.30 και 16.00-20.00 και το Σάββατο 10.00-13.30 στο Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας (Μητροπόλεως 23). Είσοδος ελεύθερη.

Καταλανική παρουσία και στο ελληνικό θέατρο

«Μια θάλασσα από νόµους» είναι ο τίτλος της έκθεσης (επιµελητής: Ντανιέλ Ντουράν ι Ντουέλτ) που φωτίζει τις σχέσεις Ισπανίας και Ελλάδας στο διάστηµα µεταξύ του 14ου και του 16ου αιώνα και την οποία φιλοξενεί το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας µέχρι τις 16 Απριλίου. «Η έκθεση, πέρα από τη βία, δείχνει ότι υπήρξε αλληλεπίδραση µεταξύ των λαών που άφησε κληροδοτήµατα πιο ειρηνικά και µεγαλύτερης διάρκειας, όπως τα τεκµήρια της καταλανικής νοµικής παράδοσης στον τοµέα της ναυσιπλοΐας και του εµπορίου. Η έκθεση παρουσιάζει για πρώτη φορά στην Ελλάδα πλούτο χειρόγραφων ντοκουµέντων, κωδικών, νοµισµάτων, χαρτών εκείνης της περιόδου, καθώς και την εξαιρετική τοιχογραφία του 15ου αι. «Παναγία των Καταλανών» (Madonna Catalana). Ταυτόχρονα, πραγµατοποιούνται διαλέξεις. Μετά τους Μαρία Ντούρου - Ηλιοπούλου, Τάσο Τανούλα και Νίκο Κοντογιάννη σειρά έχουν απόψε (19.30) η διευθύντρια του Βυζαντινού Ινστιτούτου της Βενετίας Χρύσα Μαλτέζου και µία εβδοµάδα αργότερα η επίκουρος καθηγήτρια Κυριακή Πετράκου, που θα αναλύσει την καταλανική παρουσία στο ελληνικό θέατρο.