→ Ιστορία → Μεσαιωνική Ιστορία

Αveril Cameron: Η Δύση διαστρέβλωσε την εικόνα του Βυζαντίου

Μαίρη ΣιάνηDavies, εφ. Τα Νέα, 22/9/2001

«Αν ήμουνα Ελληνίδα και ζούσα στην Ελλάδα, κι η χώρα μου είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της μόλις τον περασμένο αιώνα, αν είχα μια τέτοια πολιτιστική κληρονομιά και βέβαια θα την διεκδικούσα για δική μου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Είναι μια απόλυτα φυσιολογική πράξη. Αλλά παράλληλα είναι και πολιτική. Γιατί με το να αυτοπροσδιορίζομαι είναι σαν να λέω ότι η Ελλάδα είναι διαφορετική από τις όμορές της χώρες, για παράδειγμα, την Τουρκία. Και το δύσκολο είναι πως κάποτε θα κατορθώσει να συνθέσει τις θρησκευτικές πτυχές του Βυζαντίου με την κλασική αρχαιότητα, έτσι ώστε να αποτελέσουν μια ενότητα, μια συνέχεια»

Averil Cameron: Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν μια κοινωνία στην οποία υπήρχε ενότητα πολιτισμών

Έτσι σταράτα και χωρίς μασημένες κουβέντες μιλάει η καθηγήτρια Averil Cameron, διακεκριμένη ιστορικός στον χώρο της ύστερης Ρωμαϊκής και Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και συγγραφέας πάμπολλων βιβλίων. Πρύτανης του Keble College της Οξφόρδης από το 1994, η Cameron είναι μία από τις τρεις γυναίκες που έχουν εκλεγεί στη θέση αυτή στα πρώην ανδροκρατούμενα κολέγια της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ.

Για την Cameron είναι λογικό οι Έλληνες να έχουν μια ιδιαίτερη σχέση με το Βυζάντιο και να το βλέπουν σαν τον κρίκο που ενώνει την κουλτούρα της κλασικής και της σύγχρονης Ελλάδας. Η ελληνική γλώσσα και η Ορθοδοξία αποτελούν στοιχεία που είναι ενδεικτικά για τη συνέχιση της ιστορικής μνήμης. Παράλληλα όμως επισημαίνει πως το Βυζάντιο δεν ήταν περιορισμένο γεωγραφικά στα ελληνικά εδάφη μόνο, αλλά απλωνόταν ­ κατά διάφορες χρονικές στιγμές ­ σε όλη τη Μεσόγειο και κάλυπτε τις σλαβόφωνες χώρες των Βαλκανίων, τη Συρία, την Αίγυπτο, μέχρι και τα ανατολικά μέρη της σημερινής Τουρκίας.

Ένα Βυζάντιο για όλους

«Θα ήταν πολύ λυπηρό αν δεν συμπεριλάβουμε το Βυζάντιο στον γενικότερο ιστορικό διάλογο για τις ρίζες όλων μας», δηλώνει η Cameron, τονίζοντας ότι αυτή η ιστορική περίοδος έχει πολλαπλές και σύνθετες πτυχές, οι οποίες έχουν αγγίξει την ιστορία ολόκληρης της Ευρώπης. «Το Βυζάντιο», συνεχίζει, «δεν είναι αποκλειστική ιδοκτησία των Ελλήνων, αλλά θα πρέπει να διεκδικείται από όλους μας. Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε την ιστορία του Χριστιανισμού στη Δύση, αν αγνοήσουμε το Βυζάντιο; Το γεγονός ότι η Αγγλία ή η Γαλλία επηρεάστηκαν από τη δυτική χριστιανική Εκκλησία της Ρώμης, είναι ένα ιστορικό ατύχημα. Αφήνοντας το Βυζάντιο απ' έξω διαστρεβλώνουμε την Ιστορία».

«Επίσης, ας μην ξεχνάμε ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν ο χώρος όπου για πρώτη φορά έγινε η συνάντηση δύο πολιτισμών, του μουσουλμανικού και του χριστιανικού. Αν δεν το λάβουμε υπόψη μας αυτό, πώς θα ερμηνεύσουμε τη σημερινή κατάσταση των πραγμάτων; Και εκείνο που δεν πρέπει να αγνοούμε, είναι πώς γεννήθηκε αυτό το ενδιαφέρον για το Βυζάντιο εκ μέρους των Ελλήνων. Δεν δημιουργήθηκε αυτόματα με την ύπαρξη του ελληνικού κράτους. Δημιουργήθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, αλλά ακόμα και τότε δεν είχε γίνει αποδεκτό από όλους τους Έλληνες. Το να δούμε τα πράγματα σαν μια συνεχή και ευθεία γραμμή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα είναι, αν μη τι άλλο, υπεραπλούστευση».

Η Averil Cameron δεν συμμερίζεται το αρνητικό ίματζ της χλιδής, της διαφθοράς, του μη κλασικού και μη μοντέρνου που σχετίζεται με το Βυζάντιο εξαιτίας ιστορικών της Δύσης τύπου Gibbon (The History of the decline and fall of the Rοman Empire). Για να ανατρέψει αυτήν τη λανθασμένη εικόνα, δανείζεται το μοντέλο του Οριενταλισμού του Edward Said, Παλαιστίνιου διανοούμενου, που λέει ότι η Δύση «κατασκεύασε» την ύπαρξη του Άλλου ­ της Ανατολής ­ για να δικαιολογήσει την εξουσία της αποικιοκρατίας και την άσκηση πολιτικής κυριαρχίας της στις μη δυτικές χώρες.

Με τον ίδιο τρόπο, υποστηρίζει, η Δύση «κατασκεύασε» αυτήν τη διαστρεβλωμένη εικόνα για το Βυζάντιο, γιατί ήθελε να δείξει πόσο «ανώτερος» και «διαφορετικός» ήταν ο δικός της πολιτισμός από τον πολιτισμό της «σκοτεινής Ανατολής και του Βυζαντίου» ο οποίος ­ όπως λένε ­ δεν επηρεάστηκε από τα πολιτιστικά και πνευματικά ρεύματα της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Τα περισσότερα βιβλία Βυζαντινής Ιστορίας που έχουν γραφτεί εδώ στην Αγγλία, απ' τη μια είναι πολύ εξειδικευμένα και απ' την άλλη φέρουν απόψεις ξεπερασμένες, που δυστυχώς έχουν περάσει και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. «Ακόμα υποφέρουμε από τέτοιες προκαταλήψεις», λέει η Cameron, «γι' αυτό κι εγώ αντιδρώ».

Οι Βυζαντινοί ήταν Ρωμαίοι

Με το που ακούω τη φράση «βιβλία Βυζαντινής Ιστορίας» ένα αίσθημα τρόμου έρχεται να με κατακλύσει. Το μυαλό μου έχει πετάξει αστραπιαία στις πτυχιακές εξετάσεις Βυζαντινής Ιστορίας. Πώς μπορώ να ξεχάσω αυτό το ογκώδες εγχειρίδιο Βυζαντινής Ιστορίας που ήταν φτιαγμένο... έτσι χωρίς ιστορίες, γεμάτο μάχες και χρονολογίες, και γραμμένο σε μια άγαρμπη και εχθρική γλώσσα! Δεν είχα μάθει τίποτα. Γι' αυτό λοιπόν έτσι ασύστολα ρωτώ «ποιοι ήταν οι Βυζαντινοί;».

«Οι κάτοικοι του Βυζαντίου ήταν Ρωμαίοι», μου απαντάει η Cameron. «Αν έλεγες ότι ήσουν Έλληνας, σήμαινε ότι δεν ήσουν χριστιανός. Έλληνας σήμαινε ειδωλολάτρης. Μόνο στο τέλος της βυζαντινής περιόδου έχουμε την επανασύνδεση με την κλασική Ελλάδα και την αναθέρμανση του ενδιαφέροντος για τη δημιουργία μιας ελληνικής συνείδησης. Οι κάτοικοι του Βυζαντίου αποκαλούσαν τους εαυτούς τους "Ρωμαίους", "Χριστιανούς" αλλά ποτέ "Βυζαντινούς". Δεν είχαν επίγνωση εθνικής ταυτότητας, όπως την εννοούμε σήμερα. Ναι μεν η κουλτούρα ήταν ταυτισμένη με την ελληνική γλώσσα και παράδοση, αλλά δεν έπρεπε να είναι κανείς γεννημένος Έλληνας για να μπορεί να συμμετάσχει στα ανώτατα αξιώματα. Από τη στιγμή που μιλούσες και έγραφες ελληνικά δεν είχε σημασία αν ήσουν Αρμένιος, Σύρος ή Βούλγαρος. Το Βυζάντιο δεν έκανε διακρίσεις».

Αρχίζω να βυθίζομαι μέσα σε μια ρέμβη, ονειροπολώντας μια αντιρατσιστική «γη της Επαγγελίας», όπου ατενίζω με τα μάτια της φαντασίας μου τον Αλβανό Οδυσσέα Τσενάι να υψώνει την ελληνική σημαία. Όπου συνυπάρχω νοερά με χριστιανούς, μουσουλμάνους και βουδιστές χωρίς να 'χω ανάγκη αυτοπροσδιορισμού δηλώνοντας το θρήσκευμά μου στην αστυνομική ταυτότητα. Φτάνει. Φτάνει. «Και δεν τους ενοχλούσε αυτό το σύμφυρμα λαών και γλωσσών;», ρωτάω απότομα.

«Όχι, καθόλου», απαντά η Cameron, «η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, που κατά περιόδους ήταν τεράστια, μπορούσε να απορροφήσει διαφορετικές κουλτούρες, γλώσσες, ακόμα και θρησκείες. Ήταν μια πολυπολιτισμική κοινωνία, στην οποία υπήρχε μια ενότητα πολιτισμών ­ γι' αυτό και είναι ανακριβές όταν λέγεται ότι το Βυζάντιο είναι μόνο ελληνικό. Οι κάτοικοι του Βυζαντίου δεν αυτοπροσδιορίζονταν μέσω τοπικών συστημάτων.

Δεν υπήρχε μια αντικρουόμενη Τοπική Αυτοδιοίκηση, που θα μπορούσε να τους αποξενώσει από το κέντρο δύναμης. Θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως μέλη μιας οικουμένης (του αυτοκράτορα και της Εκκλησίας)».

«Και παρ' όλο που είχε δοθεί έμφαση στην Ορθοδοξία και έγραφαν ασταμάτητα για τον Χριστιανισμό», συνεχίζει η Cameron, «δεν έγιναν διώξεις πιστών, άλλων θρησκειών. Το Βυζάντιο δεν είχε Ιερά Εξέταση όπως η Δύση. Τώρα πώς τα κατάφεραν όλα αυτά μη με ρωτήσετε, γιατί δεν έχω απαντήσεις. Χρειαζόμαστε πολλή έρευνα. Ο κάτοικος του Βυζαντίου θα αισθανόταν, για παράδειγμα, σαν κάποιον που κατοικούσε στη Σιβηρία την περίοδο της τσαρικής Ρωσίας ­ ήξερε ότι ανήκε σε κάτι μεγάλο. Πολλοί Έλληνες θεωρούν το Βυζάντιο ένα μέρος της Ιστορίας της Ελλάδας, αλλά το Βυζάντιο δεν ήταν μόνο αυτό. Ήταν κάτι πολύ πιο ευρύ».

Και αυτή την ευρύτητα του Βυζαντίου, που απλώνεται πέρα από την ελληνική γλώσσα και την Ορθοδοξία, θέλει να εξερευνήσει η Cameron. Θέλει να ερευνήσει τις πολιτικές δομές που επέτρεψαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ­ την πιο μακρόβια αυτοκρατορία που έχει υπάρξει ­ να σταθεί στα πόδια της για 11 συνεχείς αιώνες παρ' όλες τις αναταραχές, τις αλλαγές και τις εδαφικές απώλειες. Πώς μπόρεσε η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, για παράδειγμα, να διαπραγματεύεται θέματα μειονοτήτων ή θρησκείας; Πώς κατάφερε παράλληλα να αναπτύσσεται; Γιατί, όπως επισημαίνει, μπορεί το Βυζάντιο να στηριζόταν στη θρησκεία, αλλά η θρησκεία δεν μπορεί να σταθεί στο κενό. Μια αυτοκρατορία χρειάζεται πολιτικές δομές, οι οποίες μολονότι άλλαζαν με το πέρασμα του χρόνου η ιδέα του αυτοκράτορα και της αυλής του είχε παραμείνει η ίδια. Πού έγκειται αυτή η φοβερή ευελιξία και η ελαστικότητα που χαρακτήριζαν το Βυζάντιο;

Μα τι σημαίνει θεοκρατία;

Άνθρωπος ανήσυχος και πληθωρικός, η Averil Cameron μιλάει για το πόσο τυχερή αισθάνεται που έχει την ελευθερία να αφήνεται και να ακολουθεί όπου «την πάει η έρευνά της». Μα δεν είναι μόνο αυτό. Πρυτανεύει, διδάσκει, γράφει βιβλία και τιμάται συνεχώς για το επιστημονικό της έργο και τη δράση της στον χώρο της Ιστορίας.

Τώρα σκέφτεται να γράψει για την ιστορία της αίρεσης στο Βυζάντιο. «Όχι όμως από τη σκοπιά εκείνων που δεν ήταν ορθόδοξοι, αλλά για τον ρόλο που έπαιξε η Ορθοδοξία σε σχέση με το θέμα αυτό. Πώς μπόρεσε να το διαπραγματευθεί; Υπάρχει μια ρευστότητα στη στάση της». Εκείνο που μου κάνει εντύπωση, τολμώ να συμπληρώσω, είναι πως η θρησκεία έπαιξε έναν τέτοιο σημαντικό ρόλο στο Βυζάντιο. «Μα δεν είναι καθόλου παράξενο. Απλώς, κοιτάξτε τι συνέβη τον Μεσαίωνα. Ο ρόλος της θρησκείας στα δυτικά μεσαιωνικά κράτη ήταν εξίσου δυνατός. Όμως δεν είμαι και τόσο σίγουρη ότι ο ρόλος που έπαιξε ο Χριστιανισμός στο Βυζάντιο ήταν τόσο σημαντικός, όπως αφήνεται να εννοηθεί. Αυτή είναι η κοινή γνώμη, η ιδέα ότι το Βυζάντιο ήταν μια θεοκρατία. Και παρ' όλο που πολλοί ιστορικοί, για παράδειγμα ο sir Steven Runciman, υποστήριξαν τη θεωρία αυτή δεν είμαι σίγουρη ότι καταλαβαίνουμε ακριβώς τι εννοούμε μ' αυτόν τον όρο. Πιστεύω ότι υπήρχε μια συνεχής ένταση μεταξύ Εκκλησίας και κράτους στο Βυζάντιο, και η σοβαρή ιστορική έρευνα είναι απαραίτητη στον χώρο αυτό».

Γαργαλάω τη γάτα της που την λένε Μετάξα ­ «είχαμε κι άλλη μία που τη φωνάζαμε "ούζο" αλλά το 'σκασε», μου λέει ­ καθώς διασχίζω το κατώφλι της ξύλινης γοτθικής πύλης που οδηγεί στο προαύλιο του κολεγίου. Η Οξφόρδη μυρίζει γνώση, σκέψη, ιστορία. Και θα πίστευε κανείς ότι εδώ παράγεται «καθαρή και γνήσια» Ιστορία. Αλλά, αναρωτιέμαι, υπάρχει αντικειμενική γνώση; Είναι δυνατόν να αφαιρέσεις την πολιτική από την Ιστορία; Το γράψιμο της Ιστορίας δεν γίνεται να μην επηρεάζεται από το περιβάλλον και την εποχή που γράφουμε.

Γι' αυτό και η Averil Cameron, πρωτοπόρος όπως πάντα ­ ήταν η πρώτη που μίλησε και έγραψε για τη θέση των γυναικών στο Βυζάντιο ­ μας καλεί να δούμε το Βυζάντιο μέσα από την εποχή της παγκοσμιοποίησης που ζούμε. Γιατί όπως η Ευρώπη ανασχηματίζεται έτσι και οι χώρες που ανήκουν σ' αυτήν πρέπει να αναθεωρούν τις ιδέες που έχουν για τον εαυτό τους και την Ιστορία τους. Αυτό όμως δεν υπονοεί ότι δεν υπάρχει και η «ελληνική συνέχεια» μέσα σ' αυτή τη συνεχή αναθεώρηση. Ίσως ο Καζαντζάκης να 'χε δίκιο, όταν παρομοίαζε στο Ταξίδι του Μοριά του τη σύγχρονη Ελλάδα με μούστο που δεν έχει υποστεί ζύμωση. Γιατί έλεγε ότι όπως οι κάτοικοι της αρχαίας Ελλάδας ήταν ένα μείγμα από διαφορετικές φυλές ­ νέες, παλιές, ευρωπαϊκές και ανατολίτικες ­ το ίδιο και η σύγχρονη Ελλάδα έχει απορροφήσει Σλάβους, Αλβανούς, Φράγκους, Άραβες και Τούρκους. «Είμαστε ένα καινούργιο χαρμάνι... είμαστε νέοι και το αίμα μας βράζει...».