Αρχική σελίδα → Ιστορία → Μεσαιωνική Ιστορία

Ο νους στη θέση της καρδιάς

Αναστάσης Βιστωνίτης, εφ. Το Βήμα, 19/3/2006

Έργα και ημέρες του ιδιοφυούς Ντα Βίντσι, που συνέδεσε την έκφραση με την καινοτομία, τον πειραματισμό με τη σύνθεση, το πραγματικό με την υπέρβασή του

Αν ήθελε κανείς να χρησιμοποιήσει ένα επιχείρημα - εκ μεταφοράς φυσικά - για το πόσο ισχυρή ήταν η πίστη των Αρχαίων ότι ο νους εδρεύει στη θέση της καρδιάς, θα το αντλούσε ευκολότατα από τη ζωή και το έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Έτσι, ο τίτλος της πρόσφατης βιογραφίας του μεγάλου ανδρός της Αναγέννησης Λεονάρντο ντα Βίντσι: Πτήσεις του μυαλού από τον Τσαρλς Νίκολ αντικατοπτρίζει αυτή ακριβώς την πεποίθηση: ο νους απογειώνεται γιατί κινητοποιεί ταυτοχρόνως τη γνώση, το αίσθημα και τη φαντασία.

Για τον άνθρωπο της εποχής μας, όπου τα πάντα σχεδόν τα καθορίζει η εξειδίκευση, αυτά που φαντάστηκε, σχεδίασε και ολοκλήρωσε ο Λεονάρντο μοιάζουν εξωπραγματικά. Οι σύγχρονες ανακαλύψεις είναι προϊόντα σχεδιασμού, συλλογικής διαχείρισης και ακραίας εξειδίκευσης, γι' αυτό και χαρακτηρίζονται από μια ανωνυμία που ήταν άγνωστη στην Αναγέννηση. Αδιανόητο θα θεωρούσαν τότε και το χάσμα που παρατηρείται σήμερα ανάμεσα στις τέχνες και στις φυσικές επιστήμες.

Δύναμη και φαντασία

Η ιταλική Αναγέννηση, όπως άλλωστε παλαιότερα ο ελληνιστικός κόσμος, ήταν, σύμφωνα με την εύστοχη παρατήρηση του Λάουρο Μαρτίνες, συνδυασμός δύναμης και φαντασίας. Αν προσθέσουμε και τον δημόσιο χαρακτήρα της, αντιλαμβανόμαστε γιατί η περίοδος αυτή, που σηματοδοτεί το πέρασμα στους νεότερους χρόνους, υπήρξε τόσο παραγωγική και ανατρεπτική και γιατί προκαλεί και σήμερα τον θαυμασμό μας.

Η αξία βεβαίως μιας βιογραφίας δεν προέρχεται από την απόδειξη ή την υποστήριξη ενός θεωρήματος ή μιας υπόθεσης εργασίας αλλά από τη γοητεία και την πληρότητα με την οποία μας προσφέρεται η ζωή και το έργο του βιογραφούμενου. Όσο μάλιστα πιο πίσω πάμε στον χρόνο, τόσο τα πράγματα γίνονται δυσκολότερα. Ο 15ος αιώνας, ο αιώνας του Λεονάρντο ντα Βίντσι, μας προσφέρει ασφαλώς πολύ περισσότερες πληροφορίες απ' ό,τι η ελληνική αρχαιότητα, αλλά πολύ λιγότερες σε σύγκριση, για παράδειγμα, με την εποχή του Διαφωτισμού. Αρκετά από τα στοιχεία στα οποία θα πρέπει να καταφύγει ο βιογράφος παραμένουν αμφίβολα, ενώ και οι δυνατότητες να τα διασταυρώσει είναι κι αυτές σχετικά περιορισμένες. Ωστόσο η Αναγέννηση, η εποχή των νεαρών και φιλόδοξων πριγκίπων, της ανακάλυψης, θα λέγαμε, του κόσμου, της Δημιουργίας και τον νόμων που διέπουν τη φύση θεωρείται πολύ σημαντικότερη ακόμη και σήμερα - και παρά τις όποιες αναθεωρητικές τάσεις - από τις εποχές που ακολούθησαν. Από τη λαϊκή ανωνυμία του Μεσαίωνα περνούσαμε στη μεγάλη εποχή των μορφών και των φυσιογνωμιών που τις καθιέρωσαν ανακτώντας το χαμένο παρελθόν αλλά και επιταχύνοντας το παρόν. Ο άνθρωπος έρχεται ξανά στο προσκήνιο.

Εδώ ακριβώς εντοπίζονται και οι αρετές αυτής της βιογραφίας. Ο Νίκολ καταφέρνει να μας δώσει το κλίμα και την ατμόσφαιρα της εποχής και φυσικά το πορτρέτο του Λεονάρντο μυθοποιώντας τον ελάχιστα - ευτυχώς όμως χωρίς καμία διάθεση αποδόμησης της προσωπικότητάς του - μέσα από τα ντοκουμέντα που συγκέντρωσε, την επίπονη έρευνα στα αρχεία της εποχής και το ίδιο το έργο: ολοκληρωτικό, συμπαντικό και ακραίο ως την τελευταία του λεπτομέρεια. Οι αποτυχίες του Λεονάρντο είναι εξίσου μεγαλειώδεις με τις επιτυχίες του και τα ημιτελή του έργα εξίσου συγκλονιστικά με τις ολοκληρωμένες του συνθέσεις. Σε αντίθεση με τους περισσότερους από τους συγχρόνους του άφησε περισσότερα προσχέδια απ' ό,τι ολοκληρωμένα έργα, αλλά αυτά περιγράφουν τον προθάλαμο ενός νου που θέλησε να συλλάβει σε όσες λεπτομέρειες τού επέτρεπε η φαντασία και η παρατήρηση το ίδιο το Σύμπαν. Για τούτο και η μορφή του - και παρά το γεγονός ότι ο Βαζάρι, ο χρονικογράφος ή με άλλα λόγια ο Πλούταρχος της εποχής, του αφιερώνει πολύ λιγότερες σελίδες απ' όσες, λ.χ., στον Μιχαήλ Άγγελο - ασκεί πάνω μας τέτοια γοητεία. Τον θαυμασμό μας δεν τον προκαλούν μόνον η πολλαπλότητα του έργου του και τα ποικίλα αντικείμενα με τα οποία ασχολήθηκε. Και άλλες μεγάλες φυσιογνωμίες της εποχής, όπως λ.χ. ο Μπραμάντε ή ο Μιχαήλ Άγγελος, είχαν πολλαπλά ενδιαφέροντα. Ο Λεονάρντο όμως συνέδεσε την έκφραση με την καινοτομία, τον πειραματισμό με τη σύνθεση, το πραγματικό με την υπέρβασή του. Αυτό προκύπτει από την εξιστόρηση της ζωής του, όπως παρουσιάζεται στη βιογραφία του Νίκολ, όπου τα ορόσημα του έργου του είναι και οδόσημα του βίου του.

Ο συγγραφέας, όπως έκανε παλαιότερα ο Ιρβινγκ Στόουν στο Η αγωνία και η έκσταση (η μυθιστορηματική βιογραφία του Μιχαήλ Αγγέλου που εξακολουθεί, ελπίζω, να κυκλοφορεί από τον Ικαρο), δίνει ιδιαίτερη σημασία στο εργαστήριο, το στρατηγείο της δημιουργίας και της φαντασίας σε όλη τη διάρκεια της Αναγέννησης. Τα εκάστοτε εργαστήρια του Λεονάρντο παρουσιάζονται εδώ ως προεκτάσεις του φυσικού κόσμου και ως καθρέφτες του νου και της ευαισθησίας όπου αντανακλώνται οι πίνακες, τα σχέδια και οι πτητικές του μηχανές, όργανα απογείωσης της έμπνευσης και απτά σύνεργα της εποπτείας που θα καθιστούσαν τον άνθρωπο, από τμήμα της φύσης, νομοθέτη της. Είκοσι έξι χρόνια μετά τον θάνατο του Λεονάρντο αυτό το τελευταίο θα επιβαλλόταν σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο με τη διατύπωση της κοπερνίκειας θεωρίας.

Με πατρίδα το εργαστήριο

Ανεμόπτερο. Από την έκθεση «Λεονάρντο, η Μεγαλοφυΐα», Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού

Ο καλλιτέχνης στην Αναγέννηση είναι ο σπουδαίος τεχνίτης (il miglior fabbro) και η πραγματική του πατρίδα το εργαστήριό του. Γι' αυτό και δεν ταυτίζεται με μια πόλη, έναν ηγεμόνα ή μια κοινότητα. Στη μεγάλη πολιτεία της δημιουργίας και των ανακαλύψεων ενσωματώνονται οι επί μέρους κοινότητες των ανθρώπων. Το καλλιτεχνικό έργο δεν είναι ακόμη εμπόρευμα. Αυτό γίνεται πολύ αργότερα, τον 19ο αιώνα, όπως αποδεικνύει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν στα θαυμάσια κείμενά του για τον Μποντλέρ και το Παρίσι της εποχής. Είναι εκτέλεση παραγγελίας, δηλαδή έκφραση της επιθυμίας ενός άλλου - ηγεμόνα κατά κανόνα - που την οικειοποιείται και της δίνει μορφή ο ικανός τεχνίτης. Ως εκ τούτου, η τέχνη παραμένει κατά κύριο λόγο δημόσια. Έτσι ίσως εξηγείται και η δυσπιστία του Λεονάρντο έναντι της αναπαραγωγής και του πολλαπλού.

Εδώ, όπως και σε κάθε σημαντική βιογραφία, αποδεικνύεται ότι η περιπέτεια του κάθε έργου είναι και περιπέτεια ενός ανθρώπου και ταυτοχρόνως μιας ολόκληρης εποχής. Ο νόθος Λεονάρντο, γεννημένος στο Βίντσι, μια επαρχιακή ιταλική πόλη, σχεδιάζοντας αναρίθμητα έργα αλλά ολοκληρώνοντας πολύ λίγα, αφήνοντας πίσω του πλήθος προσχεδίων, σχεδίων, σημειώσεων, ποιημάτων, ανατομικών μελετών, μελετών πτητικών και πολεμικών μηχανών, σημειώσεων για πύργους, για γέφυρες και άλλα δημόσια έργα, ήταν ένας προσηνής άνθρωπος, με χιούμορ αλλά και οξύτατη αίσθηση της ματαιότητας της ζωής. Γνήσιο τέκνο μιας εποχής που ανήγαγε τη μνημοτεχνική σε μεγάλη τέχνη και ακολουθώντας τα πρότυπα των νεοπλατωνιστών, θεωρεί τον θάνατο ως τον μεγαλύτερο πόνο γιατί «σκοτώνει τη μνήμη», αυτή που η δημιουργία τη συντηρεί και την κρατάει ζωντανή. Συναισθησία, είναι η πρώτη λέξη που έρχεται στον νου μας, ή αλλιώς: η αρχαιότητα είναι εδώ, η αρχαιότητα είναι ζωντανή και η μνημοτεχνική αποτελεί το νοητικό όχημα της μεταφυσικής της.

Δίπλα σε κάποιο ανατομικό του σχέδιο ο Λεονάρντο είχε σημειώσει: «Πώς να περιγράψεις αυτή την καρδιά με λέξεις χωρίς να γεμίσεις ένα ολόκληρο βιβλίο;». Επτακόσιες σελίδες μεγάλου σχήματος χρειάστηκε ο Νίκολ για να περιγράψει την καρδιά (αλλά και τον νου) του Λεονάρντο από το Βίντσι. Μας έδωσε το πορτρέτο του βασισμένος αποκλειστικά στα στοιχεία που συγκέντρωσε - και είναι πολλά, όπως προκύπτει άλλωστε και από την αναλυτική βιβλιογραφία που παραθέτει στο τέλος του βιβλίου του. Βασική του πηγή παραμένει αναπόφευκτα ο Βαζάρι, τον οποίο ωστόσο δεν αποδέχεται άκριτα, συγκρίνοντας όσα λέει ο τελευταίος με στοιχεία που αντλεί από άλλες πηγές. Ο Λεονάρντο όμως είναι και η εποχή όπου έζησε, κι αυτή αναδεικνύεται στη βιογραφία του. Η Φλωρεντία των Μεδίκων, η Ρώμη του Πάπα, η Βενετία των δόγηδων, το Μιλάνο, το Παρίσι. Γι' αυτό και η βιογραφία αυτή, όπου καμία λεπτομέρεια δεν μοιάζει περιττή - χωρίς ωστόσο η αυστηρή τεκμηρίωση να επιδρά αρνητικά στην αφηγηματική ροή - είναι ένα γοητευτικό βιβλίο και για τον ειδικό μελετητή και για τον μέσο αναγνώστη. Η έκδοση είναι ιδιαίτερα φροντισμένη, όπως και η μετάφραση.