Αρχική σελίδα → Ιστορία → Νεότερη ελληνική ιστορία

Τα απομνημονεύματα των αγωνιστών του ’21

Γιάννης Κολοβός, εφ. Καθημερινή, 24/3/2002

Ένα ογκώδες, ανισομερές υλικό με περιπετειώδη ιστορία και τεράστια σημασία, το οποίο ακόμη παραμένει αναξιοποίητο

Αύριο γιορτάζουμε την επέτειο της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης, του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία από το πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μιας από τις μεγαλύτερες κρατικές οντότητες εκείνης της εποχής. Για τον μέσο Έλληνα, το ιστορικό αυτό γεγονός προσλαμβάνει συγκεκριμένη μορφή: κατ' αυτόν τον τρόπο -και χάρη στις θυσίες των γενναίων αγωνιστών του 1821- αποτινάσσεται «ζυγός τεσσάρων αιώνων». Ο δυτικός ιστορικός συνδέει την Ελληνική Επανάσταση με μια σειρά σύγχρονων κινημάτων του νοτιοευρωπαϊκού χώρου, την ερμηνεύει ως απόρροια της διάχυσης των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης και την εντάσσει στο γενικότερο πλαίσιο του λεγομένου «Ανατολικού Ζητήματος». Ο Bαλκάνιος, τέλος, συνάδελφός του επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε ένα παράδοξο αποτέλεσμα του Ελληνικού Αγώνα για την Ανεξαρτησία: ο ελληνισμός, ο οποίος κυριαρχεί στο πολιτισμικό πεδίο της ορθόδοξης Βαλκανικής, αποκτά κέντρο αναφοράς (την Ελλάδα) κι έτσι δημιουργείται ή εντείνεται ο λανθάνων εθνικισμός των υπολοίπων βαλκανικών λαών.

Ως ανάγνωσμα

Το σημαντικότατο γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης κατέχει κεντρική θέση όχι μόνο στα σχολικά βιβλία, αλλά -όπως είναι φυσικό- και εντός της συλλογικής μνήμης μας, έστω και επεξεργασμένο από τους μηχανισμούς της. Η Επανάσταση υπάρχει ζωντανή ως μύθος που διαμορφώνει -στους ποικίλους αναβαθμούς του- τη συνείδηση και την ταυτότητα του σύγχρονου Eλληνα. Θεωρητικά λοιπόν θα πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένο το ενδιαφέρον μας για την περίοδο εκείνη, όχι για να εντρυφήσουμε στην ιστορία, αλλά για να κατανοήσουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Αναλογικά, είναι αυτονόητο πώς ο Αμερικανός διαβάζει εκλαϊκευμένες μελέτες για τον Αμερικανικό Εμφύλιο, ο Αφροαμερικανός για το δουλεμπόριο, ο Ιρλανδός τη βιογραφία του Μάικλ Κόλινς, ο Τούρκος την αντίστοιχη του Ατατούρκ.

Ο ιστορικός που μελετά τον αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία αντλεί το υλικό του και ερμηνεύει πλήθος πρωτογενών πηγών: τα «Συντάγματα του Αγώνα», τα έγγραφα της Πελοποννησιακής Γερουσίας, τις επιστολές του Κοραή και την αλληλογραφία των οπλαρχηγών, τις εφημερίδες της εποχής, τις κυβερνητικές αποφάσεις. Τέτοια όμως κείμενα δεν είναι προσιτά στον απλό αναγνώστη. Μένουν λοιπόν γι' αυτόν μια σειρά καλών εγχειριδίων, όπως το σύγγραμμα του D. Dakin, «Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία 1821-1833» (έκδοση ΜΙΕΤ). Oχι όμως αποκλειστικά αυτά...

Μετά το τέλος της Επανάστασης, ένα μεγάλο μέρος από τους πρωταγωνιστές ή τους κομπάρσους της θα αισθανθούν την ανάγκη να καταθέσουν τη μαρτυρία τους. Aρχισαν λοιπόν να γράφουν τη δική τους ιστορία (ή να την αφηγούνται σε εγγράμματα άτομα της εμπιστοσύνης τους με σκοπό την καταγραφή ες αεί). Το υλικό αυτό αποτελεί ό,τι καλείται σήμερα «απομνημονεύματα των αγωνιστών του '21», είναι δε ογκώδες, ανισομερές, με τεράστια όμως σημασία.

Τα «απομνημονεύματα» δεν παίζουν το ρόλο πηγής για τον επαγγελματία ιστορικό αποκλειστικά, είναι ωστόσο σημαντικό μέρος της νεοελληνικής κουλτούρας. Ο Σεφέρης εκλάμβανε τη γλώσσα του Μακρυγιάννη ως σημείο αναφοράς για τη δική του γλώσσα. Πρόσφατα, ο Κωστής Παπαγιώργης συνέγραψε μια βιογραφία του Κανέλλου Δεληγιάννη, στηριγμένος στα απομνημονεύματα του τελευταίου. Και αυτήν τη στιγμή η βιογραφία αυτή κερδίζει τις προτιμήσεις των βιβλιοφίλων. Πρόκειται, θα λέγαμε, για ένα μπεστ σέλερ!

Ποιοι γράφουν και γιατί

Η αυτοβιογραφία και το απομνημόνευμα δεν παρουσιάστηκαν σαν καινοφανές είδος γραφής την εποχή που μας απασχολεί. Όμως, το απομνημόνευμα του 19ου αιώνα -τουλάχιστον στη δυτικοευρωπαϊκή κουλτούρα- αποτέλεσε αστικό είδος γραφής, το οποίο προϋπέθετε σαφή αντίληψη του εαυτού ως μοναδικής οντότητας (γι' αυτό και τέτοια κείμενα συντάσσονται από τον Γκαίτε ή τον Pουσσώ).

Εύκολα, λοιπόν, γίνεται κατανοητό ότι αυτή η διαδικασία συγγραφής είναι ασύμβατη με το πλαίσιο της βαλκανικής αγροτικής κοινωνίας, και μάλιστα με άτομα που είναι υποτυπωδώς εγγράμματα. Εν μέρει εξαιτίας ενός πλαισίου στηριγμένου σε διαφορετικές οικονομικές και πολιτισμικές δομές, ο εαυτός δύσκολα γίνεται αντιληπτός ως οντότητα. Συνδέεται έτσι άμεσα με την οικογένεια του εκάστοτε συντάκτη ή με την ομάδα, με την οποία εκείνος διατηρεί δεσμούς πελατειακών σχέσεων. Ο Α. Κοντάκης μιλά ως μέλος της προυχοντικής οικογένειας του Αγ. Πέτρου Κυνουρίας, ο Κ. Δεληγιάννης ως προύχοντας πανπελοποννησιακής εμβέλειας, ακόμα κι αυτός ο αυτοδημιούργητος Μακρυγιάννης δεν ξεχνά τον χώρο που έχει εξυφανθεί το πελατειακό του δίκτυο: την Αθήνα.

Παρ' όλα αυτά το βασικό πλαίσιο ανάγνωσης των «απομνημονευμάτων» πρέπει να είναι το εξής: πρόκειται για ένα πολιτικό είδος γραφής το οποίο συνδέεται με ένα γενικότερο πρόβλημα της ελληνικής κουλτούρας της μετεπαναστατικής περιόδου: αυτό των πολιτικών δικαιωμάτων που ταυτίζονται σχεδόν με το ζήτημα της αποκατάστασης των παλαιών αγωνιστών, στο πλαίσιο του ελληνικού κράτους. Η εικοσαετία 1840-1860, οπότε και γράφονται τα περισσότερα από αυτά τα κείμενα, απέχει από το αφηγούμενο γεγονός (την Επανάσταση) όσο και η δεκαετία του 1980 (οπότε και κυκλοφορούν οι περισσότερες αυτοβιογραφίες αγωνιστών του Δημοκρατικού Στρατού) από το τέλος του Εμφυλίου. Και οι μεν και οι δε αισθάνονται προδομένοι, αναζητούν τη θέση που θεωρούν ότι τους ανήκει στο πλαίσιο της κοινωνίας. Εν μέρει βιώνουν το αποτέλεσμα του αγώνα τους ως ήττα.

Xαώδες υλικό

Ο Τ. Α. Γριτσόπουλος διαιρεί τα αυτοβιογραφικά κείμενα που σχετίζονται με την Επανάσταση σε τέσσερις κατηγορίες:

1. Eργα αγωνιστών που έλαβαν μέρος σε αυτήν (όπως τα κείμενα του Μακρυγιάννη, Κοντάκη, Φωτάκου, Κολοκοτρώνη πατρός και υιού κ.λπ.).

2. Σε ευρύτερα έργα, τις λεγόμενες «ιστορίες της Επανάστασης» (Οικονόμου, Σπηλιάδη, Σπ. Τρικούπη, Φιλήμονος, κ.λπ.).

3. Σε αντιρρητικά φυλλάδια.

4. Σε σύγχρονα έργα ξένων (όπως του Τούρκου Βαχίτ πασά).

Παράλληλα διακρίνει υποκατηγορίες στην πρώτη ομάδα: Τα κατεξοχήν απομνημονεύματα, όσα σχετίζονται με τα γεγονότα του Μεσολογγίου (Α. Μίχου, Σπυρομήλιου), τα κείμενα Αθηναίων αγωνιστών (Καρώρη, Πούλου), τα κείμενα κληρικών που σχετίζονται με την άλωση της Τριπολιτσάς κ.λπ. Συνολικά πρέπει να αναζητήσει κανείς πάνω από σαράντα κείμενα.

Η τύχη των κειμένων αυτών θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο διδακτορικής διατριβής! Μερικά συντάχθηκαν και εκδόθηκαν χρονικά κοντά στην ίδρυση του ελληνικού κράτους (όπως του Χρ. Περραιβού), άλλα συντάχθηκαν αργότερα και δεν κυκλοφόρησαν ποτέ. Μερικοί αγωνιστές είχαν θέσει ως όρο να δημοσιευθούν τα δοκίμιά τους μετά θάνατον. Θα πρέπει να υπάρχουν και κάποια που είτε χάθηκαν διά παντός ή που βρίσκονται κάπου κρυμμένα.

Mακρυγιάννης - Kασομούλης

Χαρακτηριστική ήταν η τύχη των κειμένων του Μακρυγιάννη και του Κασομούλη. Ο στρατηγός Μακρυγιάννης άρχισε να γράφει τα απομνημονεύματά του το 1829 και τα τελείωσε το 1850. Το παράδοξο αυτό φαινόμενο συγγραφέα δεν είδε τα κείμενά του τυπωμένα. Το χειρόγραφο ανακάλυψε ο Γ. Βλαχογιάννης έπειτα από μυθιστορηματικές περιπέτειες. Τελικά εκδόθηκε το 1907. Ο Βλαχογιάννης «ανακάλυψε» και εξέδωσε και τα Ενθυμήματα Στρατιωτικά του Ν. Κασομούλη (το 1939 τον πρώτο τόμο, το 1940 τον δεύτερο και το 1942 τον τρίτο).

Τα «απομνημονεύματα» μελετήθηκαν από τους ιστορικούς και πάνω σ' αυτά βασίστηκαν αρκετές μελέτες. Ταυτόχρονα όμως παραμένουν αναξιοποίητα. Οι νέες μέθοδοι ανάλυσης κειμένων (διακειμενικότητα, ανάλυση λόγου) αλλά και τα ενδιαφέροντα των σύγχρονων ιστορικών (ιστορία του φύλου, το φαινόμενο του εθνικισμού) ανοίγουν πολλαπλά πεδία ερμηνείας και ανάλυσης. Έτσι αυτά τα κείμενα θα μπορούσαν να ξαναδιαβαστούν και να παρέχουν ουσιαστικές πληροφορίες στην έρευνα. Παράλληλα, κείμενα σαν εκείνα του Μακρυγιάννη, του Φωτάκου, του Δεληγιάννη και του Κασομούλη είναι δυνατόν να διαβαστούν και από τον μέσο αναγνώστη.

Κι εδώ βρίσκεται η τραγικότητα της μοίρας τους. Πέρα από το κείμενο του Μακρυγιάννη, όλα τα υπόλοιπα απουσιάζουν σχεδόν από τις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Οι παλιές εκδόσεις (όπως η σειρά του εκδοτικού οίκου Τσουκαλά) έχουν εξαντληθεί εδώ και πάνω από σαράντα χρόνια! Κανένα ίδρυμα δεν έχει ενδιαφερθεί σοβαρά όχι μόνο για την έκδοσή τους, αλλά και για τη διαδικασία επαναποκατάστασής τους με εκ νέου ανάγνωση των χειρογράφων. Δυστυχώς, η περιπετειώδης ιστορία αυτών των κειμένων συνεχίζεται και η μοίρα τους εξακολουθεί να είναι μαύρη...

Tι μπορεί να βρει ο αναγνώστης

Tι κυκλοφορεί στο εμπόριο

Πέρα από τις συνεχείς επανατυπώσεις των απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη (με καλύτερη αυτή των εκδόσεων Καραβία), ελάχιστα πράγματα μπορεί να βρει κανείς στα βιβλιοπωλεία. Τα «Στρατιωτικά Ενθυμήματα» του Ν. Κασομούλη υπάρχουν ως τρίτομο έργο από δύο εκδοτικούς οίκους («Δημιουργία» και «Βεργίνα»). Ο τελευταίος εκδοτικός οίκος έχει εκδώσει μια μικρή σειρά (Φωτάκου, Θ. Κολοκοτρώνη, Ξάνθου, Αινιάνος, Περραιβού και τη βιογραφία του Ο. Ανδρούτσου από τον Κάρπο Παπαδόπουλο). Τα Γενικά Αρχεία του Kράτους είχαν εκδώσει τα απομνημονεύματα του Γ. Κολοκοτρώνη και τον τέταρτο τόμο της ιστορίας του Σπηλιάδη, αλλά δεν διαθέτουν τις εκδόσεις τους στο εμπόριο. Προς εξάντληση βρίσκεται και μια έκδοση των «απομνημονευμάτων του Π. Π. Γερμανού» (εκδ. Δρομεύς, 1996).

Πότε συντάχθηκαν και πότε εκδόθηκαν

Περραιβός: Εξήγγειλε την έκδοση των απομνημονευμάτων του το 1831. Τελικά κυκλοφόρησαν το 1836. Θ. Κολοκοτρώνης: Τα απομνημονεύματα του αρχιστράτηγου συνέταξε ο Γ. Τερτσέτης. Ο τελευταίος αφηγείται ότι τα έγραψε το 1836 και τα τύπωσε το 1850. Φωτάκος: Τα κείμενα του υπασπιστή του Κολοκοτρώνη εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1858 και εκ νέου το 1899. Κ. Δεληγιάννης: Ο ίδιος αναφέρει ότι έγραφε στα έτη 1854-56. Ν. Κασομούλης: Άρχισε να γράφει το 1832 και τελείωσε τη συγγραφή το 1841. Η έκδοση του έργου τελείωσε το 1942!