→ Ιστορία → Νεότερη ελληνική ιστορία

«Όλοι ανέχθηκαν την εθνοκάθαρση»

Μανώλης Πιμπλής, εφ. Τα Νέα, 10/9/2005

Ο ιστορικός Γιώργος Mαργαρίτης για την τύχη δύο μειονοτήτων εντός των συνόρων μας, των Tσάμηδων και των Eβραίων

ΣHMEPA ΠΟY EXΟYME ΞENΟYΣ METANAΣTEΣ, ΔEN ΠPEΠEI NA KPYBΟYME TI ΣYNEBH ΣTHN EΛΛAΔA ME TΟYΣ TΣAMHΔEΣ KAI TΟYΣ EBPAIΟYΣ, ΛEEI ΣTA «NEA» Ο IΣTΟPIKΟΣ ΓIΩPΓΟΣ MAPΓAPITHΣ. TΟ BIBΛIΟ TΟY «ANEΠIΘYMHTΟI ΣYMΠATPIΩTEΣ» ANAΔEIKNYEI TA ΔIKA MAΣ MEΛANA ΣHMEIA ΣTHN ΠPΟΣΦATH IΣTΟPIA

H εκρηκτική «μακεδονική σαλάτα», που τόσο καλά περιέγραφαν ξένοι παρατηρητές όπως ο Τζον Ρηντ στα βιβλία τους, ήταν στην πραγματικότητα η βαλκανική ακραία εκδοχή ενός πανευρωπαϊκού φαινομένου. Στον Μεσοπόλεμο, όλη η Ευρώπη έβραζε από μειονοτικά προβλήματα - εκεί δεν είχαν προχωρήσει στις ριζοσπαστικές λύσεις που επέλεξαν Ελλάδα και Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών.

Όσο για τον όρο «εθνοκάθαρση», δεν είχε ακόμη ενταχθεί στο τρέχον πολιτικό λεξιλόγιο. Και στη χώρα μας όμως έσβησαν μειονότητες, με τον ένα ή τον άλλο - και όχι πάντα κομψό - τρόπο. Και επειδή ο στρουθοκαμηλισμός ή η αποσιώπηση κανένα πολιτικό νόημα δεν έχουν σήμερα, αν δεν είναι πολιτικό βαρίδι, ο καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, Γιώργος Μαργαρίτης έκανε το βήμα να δημοσιεύσει ένα βιβλίο για τους δικούς μας «Ανεπιθύμητους συμπατριώτες», όπως τους αποκαλεί στον τίτλο. Για τις μειονότητες εντός των συνόρων μας που καταστράφηκαν είτε με δικές μας ενέργειες, είτε με δικές μας συνέργειες. Ο λόγος για τους Τσάμηδες και τους Εβραίους.

«Έγραψα γι' αυτές τις δύο μειονότητες γιατί είναι εκείνες που καταστράφηκαν πλήρως», εξηγεί μιλώντας στο «Βιβλιοδρόμιο». «Μέσα σε λίγους μήνες, το 1943 και το 1944, οι δύο αυτές μειονότητες, από τις αρχαιότερες και τοπικά εξαιρετικά σημαντικές, χάθηκαν με τον πλέον δραματικό τρόπο. Οι Τσάμηδες ήταν περίπου 20.000 με 25.000 άτομα. Οι Εβραίοι το 1940 ήταν περίπου 70.000. Το 1947, είχαν πλέον απομείνει ελάχιστα μέλη των δύο κοινοτήτων και αυτά σκόρπια».

Αν στην περίπτωση των Εβραίων τον πρώτο λόγο είχαν οι ναζί, στην περίπτωση των Τσάμηδων την «εκκαθάριση» έκανε ο ΕΔΕΣ, αμέσως μετά τη σύμπτυξη των γερμανικών στρατευμάτων τον Ιούνιο του 1944. Την κατάληψη της Παραμυθιάς από τις δυνάμεις του ΕΔΕΣ ακολούθησε «σφαγείο», στις 27 Ιουνίου, που είχε και συνέχεια λίγο αργότερα στο Φιλιάτι. Οι νεκροί μουσουλμάνοι Αλβανοί πρέπει να ήταν περί τους 2.000, υπολογίζει ο Γιώργος Μαργαρίτης, ενώ 20.000-22.000 πέρασαν εκείνο τον καιρό τα σύνορα για την Αλβανία.

Αλλά και στην περίπτωση των Εβραίων, χωρίς φυσικά να αθωώνεται ο ναζιστικός παράγοντας, που ήταν εγκέφαλος και εκτελεστής ενός πανευρωπαϊκού σχεδίου εξόντωσής τους, ο Έλληνας ιστορικός πιστεύει ότι υπήρξε και ελληνική συμβολή. «Το ποσοστό θανάτων των Εβραίων στην Ελλάδα ήταν καταπληκτικό. Το 70% εξοντώθηκε, όταν στην ίδια τη Γερμανία το ποσοστό ήταν 65%. Ήταν το μεγαλύτερο ποσοστό θανάτων στην Ευρώπη μετά την Ολλανδία και ορισμένες Βαλτικές Χώρες. Στο Βέλγιο το αντίστοιχο ποσοστό θανάτων επί του εβραϊκού πληθυσμού ήταν 37%, στη Γαλλία 30% κ.ο.κ. Το 70% δεν εξηγείται χωρίς τη συνέργεια της τοπικής κοινωνίας», λέει.

Σε τι συνίσταται όμως η συνέργεια αυτή; «Ως προς το θέμα των Τσάμηδων, δεν υπάρχει θέμα σαφούς στρατηγικής εθνοκάθαρσης (οι σημερινοί όροι χρησιμοποιούνται καταχρηστικά), είτε από την κατοχική κυβέρνηση είτε από την κυβέρνηση του εξωτερικού. Απλώς, όταν άρχισε να συμβαίνει, παρακολούθησαν αμήχανοι και συναίνεσαν. Ακόμη και το EAM σπάνια κατηγόρησε κεντρικά τον ΕΔΕΣ για τη σφαγή των Τσάμηδων και μόνο το EAM Ηπείρου έκανε ό,τι μπορούσε για τη σωτηρία τους. Στην περίπτωση των Εβραίων έγιναν διαβήματα. H κατοχική κυβέρνηση, ο Λογοθετόπουλος, αλλά και ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός επισκέφθηκαν τον Γερμανό πληρεξούσιο επιτετραμμένο στην Αθήνα Άλτεμπουργκ προτρέποντάς τον να μην προβεί σε ενέργειες εναντίον των Εβραίων. Όταν όμως εκείνος απάντησε ότι δεν είναι στο χέρι του και ότι αυτά αντιμετωπίζονται σε κεντρικό επίπεδο, το ζήτημα θεωρήθηκε λήξαν. Δεν υπήρξε καμία κυβερνητική παραίτηση».

Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξε ταυτόχρονα πολυεπίπεδη υποστήριξη. «Είναι γνωστό ότι ο Δαμασκηνός έδινε πιστοποιητικά βάπτισης και ο αρχηγός της Αστυνομίας, Άγγελος Έβερτ, εξέδιδε αστυνομικές ταυτότητες που έκρυβαν την εβραϊκή καταγωγή. Αλλά επρόκειτο για φιλανθρωπία και όχι για πολιτική. H προστασία των Εβραίων, παρά το γεγονός ότι είχαν ελληνική υπηκοότητα, δεν ήρθη στο ύψος ενός κεντρικού ελληνικού προβλήματος, έμεινε στο επίπεδο του ηθικού καθήκοντος», επισημαίνει ο Γιώργος Μαργαρίτης. Στο κοινωνικό επίπεδο, «υπήρξαν πολίτες που πρόδωσαν ή που διευκόλυναν τους Γερμανούς, και άλλοι που θυσιάστηκαν για τους αλλόθρησκους συμπατριώτες τους». Αλλά «οι επιμέρους συμπεριφορές είναι δύσκολο να μετρηθούν, γι' αυτό και ψάχνουμε τις κορυφές. Στις τριάντα ιστορίες αυτοθυσίας μπορούμε να αντιπαραθέσουμε άλλες τριάντα περιπτώσεις προδοσίας και άλλες τριάντα πολιτών που επωφελήθηκαν για να καταπατήσουν περιουσίες. Εκεί που περιμένεις περισσότερα είναι από τους θεσμούς. H Ιστορία είναι Ιστορία προσώπων που στελεχώνουν θεσμούς».

Οικονομικό υπόβαθρο στις σφαγές

Το γιατί, βέβαια, συνέβησαν όσα συνέβησαν είναι περίπλοκο και το αναλύει σε βάθος ο Γιώργος Μαργαρίτης στο βιβλίο του. Ένα βιβλίο που βασίζεται σε πέντε εισηγήσεις σε συνέδρια, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό για τα θέματα αυτά, καθώς ο συγγραφέας έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την περίοδο της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου - είναι άλλωστε συγγραφέας και της δίτομης «Ιστορίας του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου» που κυκλοφόρησε το 2001 (Εκδ. Βιβλιόραμα).

«Σε όλες τις περιπτώσεις υπήρχε ισχυρό οικονομικό και περιουσιακό υπόβαθρο στα γεγονότα», εξηγεί. Στην περίπτωση των Τσάμηδων αυτό είχε να κάνει με την ιδιοκτησία των εύφορων ζωνών γης (την παραγωγή αλατιού στη Σαγιάδα, λαδιού στα πεδινά, ρυζιού στο Φανάρι). Ο συγγραφέας εκθέτει αναλυτικά την πορεία των συγκρούσεων μουσουλμάνων-χριστιανών στην περιοχή, καθώς και τον ρόλο που έπαιζαν είτε το ελληνικό κράτος - που πίεζε μέσω απαλλοτριώσεων, αλλά και εκτοπίσεων - είτε ακόμη και οι Ιταλοί, που είχαν βλέψεις στα Βαλκάνια και υποδαύλιζαν τον αλβανικό αλυτρωτισμό. Στην περίπτωση των Εβραίων ο Γιώργος Μαργαρίτης εκθέτει όλα τα βασικά κρούσματα αντιεβραϊσμού πρώτα (θανάτωση όλων των Εβραίων στην Τριπολιτσά το 1821) και αντισημιτισμού μετά (Ιόνια νησιά τη δεκαετία του 1890, Θεσσαλονίκη τη δεκαετία του 1930), με την έννοια που είχε ο αντισημιτισμός στην Ευρώπη από το 1870 και μετά. Στα οθωμανικά χρόνια ο ανταγωνισμός είχε να κάνει με τον ανταγωνισμό για τα κοινοτικά προνόμια που παραχωρούσε η αυτοκρατορία, τη δεκαετία του '30 με την πίεση του προσφυγικού στοιχείου στη Θεσσαλονίκη. Και όλα μαζί εντάσσονταν στους γενικότερους στόχους ομογενοποίησης της χώρας. Φυσικά, τα προσχήματα δεν έλειψαν. Οι Τσάμηδες θεωρήθηκαν «εκ φύσεως εγκληματίες» (παρά το γεγονός ότι «Τσάμης ληστής σαν τους Έλληνες Ρετζαίους στην Ήπειρο δεν υπήρχε»). Οι Εβραίοι κατά τον 19ο αιώνα κατηγορούνταν για ανθρωποθυσίες χριστιανοπαίδων και κατά τον 20ό για εθνική προδοσία. Ο ελληνικός αντισημιτισμός, πάντως, λέει ο συγγραφέας, εκινείτο σχεδόν πάντα παράλληλα με την έξαρση του αντισημιτισμού σε διεθνές επίπεδο.

«ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΤΡΕΧΟΥΝ NA ΠΡΟΛΑΒΟΥΝ»

«Οι ιστορικοί αισθάνονται πολιτικά πρόσωπα, που τρέχουν να προλάβουν κοινωνικές αναταραχές», λέει ο Γιώργος Μαργαρίτης. «H κοινωνία εξελίσσεται ραγδαία και ψάχνει στηρίγματα στο χθες για σημερινές συμπεριφορές. Ανατρέχει στο παρελθόν. Όλοι κάνουν λόγο για Ιστορία και πολλοί την τραυματίζουν. Εμείς είμαστε στη δυσάρεστη θέση να βάζουμε τα πράγματα στη θέση τους. Ευχαρίστως να συζητήσουμε για τους Ποντίους, όχι όμως να κρύβουμε τι συνέβη με τους Εβραίους και τους Τσάμηδες. H συζήτηση να γίνεται για τη γνώση, όχι ως πρόσχημα. Άρα ο ρόλος του ιστορικού είναι να τοποθετεί τα γεγονότα στις σωστές τους διαστάσεις ώστε να μη γίνονται λάβαρα ρατσισμού. Ο αντίθετος δηλαδή ρόλος από τους ιστορικούς του 19ου αιώνα που τους καλούσαν τα έθνη να δικαιολογήσουν εθνικά δικαιώματα. Με την Ιστορία του Παπαρρηγόπουλου η Ελλάδα μπορούσε να διεκδικήσει τα πάντα, μέχρι τον Ευφράτη».

Ο καθηγητής του Αριστοτελείου δεν κρύβει ότι ένας από τους λόγους που τον οδήγησαν να ασχοληθεί κατά προτεραιότητα με τα θέματα αυτά, ήταν η είσοδος των μεταναστών στην Ελλάδα και οι συνακόλουθες κοινωνικές αναταράξεις. «H εποχή δεν είναι εύκολη. Αλλάζει η μορφή της Ελλάδας. Και είμαστε χώρα ευρωπαϊκή μόνο στα δύσκολα. Ένα σημαντικό μέρος του εργατικού μας δυναμικού δεν έχει πολιτικά δικαιώματα. Είναι ξένοι. Αν υπάρξει κρίση κανείς δεν ξέρει τι θα γίνει με 600.000 ντε φάκτο συμπατριώτες μας. Πρέπει λοιπόν να τιθασεύσουμε τα πάθη όσο γίνεται. Χωρίς να τρέφουμε και αυταπάτες ότι ένας ιστορικός μπορεί να αλλάξει τη ροή των γεγονότων. Αν είναι να γίνει θα γίνει. Ευτυχώς, βέβαια, σήμερα χονδρικά δεν υπάρχουν - ούτε εδώ ούτε στην Ευρώπη - ακραία κινήματα. Μόνο ακραίες φωνές. Αν και κάποιες τηλεοπτικές συμπεριφορές καναλιών άπτονται του ποινικού νόμου».