→ Ιστορία → Νεότερη ελληνική ιστορία

«Με προτροπή των Βρετανών τα Σεπτεμβριανά»

Συνέντευξη στον Νίκο Παπαχρήστου, εφ. Καθημερινή, 11/9/2005

Ήθελαν τουρκική εμπλοκή στην Κύπρο, υποστηρίζει η ιστορικός Nτιλέκ Γκιουβέν

Το βράδυ της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955 ο ελληνισμός της Πόλης αλλά και οι κοινότητες των Αρμενίων και των Εβραίων βίωσαν μια δεύτερη «άλωση». Χιλιάδες «αγανακτισμένοι» Τούρκοι ξεχύθηκαν στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης και κατέστρεφαν ελληνικές κυρίως περιουσίες. Περισσότερα από τέσσερις χιλιάδες σπίτια και καταστήματα, 73 Ορθόδοξες Εκκλησίες και 35 σχολεία λεηλατήθηκαν, ενώ χριστιανικά νεκροταφεία βεβηλώθηκαν. Σύμφωνα με ανεπίσημα στοιχεία, οι νεκροί ξεπέρασαν τους δεκαπέντε ενώ εκατοντάδες γυναίκες, ακόμη και μικρά κορίτσια, βιάσθηκαν. Την αφορμή για την έναρξη των επιθέσεων έδωσε η είδηση ότι «εξερράγη βόμβα στο σπίτι που γεννήθηκε ο Μουσταφά Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη». Από την πρώτη στιγμή ωστόσο φάνηκε ότι οι βιαιοπραγίες είχαν οργανωθεί από τις μυστικές υπηρεσίες. Σήμερα, πενήντα χρόνια μετά, η ιστορικός κ. Ντιλέκ Γκιουβέν, αποκαλύπτει τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε το «βαθύ κράτος» της Τουρκίας στα «Σεπτεμβριανά». Η έρευνά της στηρίχθηκε στο ανέκδοτο υλικό του στρατιωτικού δικαστή Φαχρί Τσοκέρ, ο οποίος διεξήγαγε τις ανακρίσεις και συνέταξε τη δικογραφία της υπόθεσης. Για πρώτη φορά στο βιβλίο της, που κυκλοφόρησε πριν από μια εβδομάδα στην Τουρκία, δημοσιεύονται έγγραφα και περισσότερες από διακόσιες φωτογραφίες που επιβεβαιώνουν την ενεργή συμμετοχή του στρατού και της αστυνομίας στα γεγονότα. Στην συνέντευξη που παραχώρησε στην «K» η κ. Γκιουβέν επισημαίνει ότι «όλα είχαν σχεδιαστεί από καιρό με κάθε λεπτομέρεια και αποτελούσαν μέρος ενός γενικότερου σχεδίου κατά των μειονοτήτων».

— Τα γεγονότα του ’55 παρουσιάστηκαν ως «λαϊκό ξέσπασμα» για το «Κυπριακό» και την έκρηξη στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης. Ποιος ήταν ο πραγματικός στόχος τους;

— O βασικός σκοπός ήταν να αποδυναμωθούν αριθμητικά οι μειονότητες. Η έκρηξη στη Θεσσαλονίκη ήταν η αφορμή, ενώ το κυπριακό ζήτημα δεν αποτελούσε τη βασική αιτία για τις επιθέσεις. Την περίοδο βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη η δημιουργία του «εθνικού κράτους» που είχε ξεκινήσει με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. Από τη δεκαετία του ’20 η ηγεσία της Τουρκίας δεν εμπιστευόταν τις μειονότητες, όπως τους Eλληνες, τους Αρμένιους αλλά και τους Εβραίους, φοβούμενη ότι θα συνεργάζονταν με τους συμπατριώτες τους, που ζούσαν στα γειτονικά ανεξάρτητα κράτη. Για τον λόγο αυτό προηγήθηκαν μια σειρά από ενέργειες σε βάρος των μειονοτήτων όπως ο φόρος Περιουσίας ή ο εκτοπισμός των Αρμενίων και των Εβραίων από την περιφέρεια τη δεκαετία του ’30. Σε έκθεση που είχε συνταχθεί το 1944 υπογραμμιζόταν ότι «οι Ρωμιοί είναι η πολυπληθέστερη και η πλέον επικίνδυνη μειονότητα γιατί μπορεί να συνεργαστεί με την Ελλάδα». Αυτό μαρτυρεί γιατί οι Eλληνες δέχθηκαν τον μεγαλύτερο όγκο των επιθέσεων χωρίς ωστόσο να είναι οι μόνοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα «Σεπτεμβριανά» δεν χτυπήθηκαν μόνον οι Eλληνες. Αν δούμε τους αριθμούς πρόκειται για πάνω από 60% Ρωμιούς, 20% Αρμένιους και 12% Εβραίους. Αυτό δεν ήταν τυχαίο. Στους καταλόγους που κρατούσαν στα χέρια τους οι καθοδηγητές υπήρχαν και τα αρμενικά καταστήματα και οι αρμενικές οικογένειες. Κατά συνέπεια αν η αιτία ήταν το Κυπριακό για ποιο λόγο στράφηκαν εναντίον και των δύο άλλων κοινοτήτων; Γενικά οι μειονότητες ήταν ο πρώτος στόχος και ακολουθούσε το κυπριακό ζήτημα.

Aστυνομία και Στρατός

— Πώς και από ποιους οργανώθηκαν οι βιαιοπραγίες;

— Oλα έγιναν με απόλυτη μυστικότητα και το βέβαιο είναι ότι συνεργάστηκαν πολλοί και διαφορετικοί παράγοντες. Το σχέδιο υλοποίησαν στελέχη του Δημοκρατικού Κόμματος, οι μυστικές υπηρεσίες, των οποίων τα μέλη ήταν κυρίως στρατιωτικοί και το σωματείο «Η Κύπρος είναι τουρκική». Στο σωματείο αυτό συμμετείχαν ενώσεις φοιτητών, συνδικάτα και δημοσιογράφοι και ιδρύθηκε ύστερα από εντολή της Τουρκικής Πρεσβείας του Λονδίνου. Στις 6 Σεπτεμβρίου, στις ρωμαίικες συνοικίες έκαναν την εμφάνισή τους ομάδες 20-30 ανδρών. Πριν ακόμη κυκλοφορήσει η έκτακτη έκδοση της εφημερίδας Istanbul Express, έγινε γνωστό ότι «έβαλαν βόμβα στο σπίτι του Ατατούρκ» Οι φοιτητές άρχισαν να βγάζουν εμπρηστικούς λόγους σε διάφορα μέρη, κυρίως στην πλατεία Ταξίμ. Σε κάθε ομάδα υπήρχε ένας ή ακόμη και τρεις καθοδηγητές που υποδείκνυαν στο φανατισμένο πλήθος πού να χτυπήσει σύμφωνα με τους καταλόγους τους. Eτσι ξεχώριζαν ένα ελληνικό κατάστημα από ένα τούρκικο, το οποίο άφηναν άθικτο. Σύμφωνα με τα γαλλικά αρχεία, οι κατάλογοι αυτοί ετοιμάστηκαν από την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Από σταθμευμένα φορτηγά προμηθεύονταν πέτρες, σιδηρολοστούς και ολοκαίνουργιες σημαίες. Τις ομάδες συγκροτούσαν περισσότεροι από εκατό χιλιάδες άνθρωποι, κυρίως εργάτες, που μεταφέρθηκαν από γειτονικές πόλεις.

— Τι ρόλο έπαιξε η Βρετανία στα «Σεπτεμβριανά»;

— Το 1950 ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας είχε δηλώσει ότι «για εμάς δεν υπάρχει θέμα Κύπρου» προκαλώντας την ενόχληση των Βρετανών. Από τότε μέχρι και το 1955 άσκησαν τρομακτικές πιέσεις στην Τουρκία προκειμένου να εμπλακεί στην κυπριακή κρίση. Στόχος τους ήταν να μετατραπεί σε ελληνοτουρκική σύγκρουση. Υπάρχουν στοιχεία στα βρετανικά αρχεία που αποκαλύπτουν τον ρόλο της προς αυτή την κατεύθυνση. Τον Αύγουστο του 1955 αποφασίσθηκε η διάσκεψη του Λονδίνου οπότε και η Τουρκία εμπλέκεται πλέον οριστικά στο Kυπριακό. Επίσης στα βρετανικά αρχεία υπάρχουν έγγραφα στα οποία τίθεται το ερώτημα πόσο ωφέλιμο θα ήταν για την Αγγλία εάν υπήρχε στην Πόλη κάποιος ξεσηκωμός εναντίον των Ρωμιών. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι ένα χρόνο πριν από τα γεγονότα Άγγλος διπλωμάτης που υπηρετούσε στην Αθήνα σε τηλεγράφημά του ενημέρωνε το Λονδίνο ότι «αρκεί ένα χτύπημα στο σπίτι όπου γεννήθηκε ο Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη για να προκληθεί μείζονα κρίση στις σχέσεις των δύο χωρών, οι οποίες την περίοδο αυτή είναι άριστες». Με λίγα λόγια στη διοργάνωση των γεγονότων υπήρχε αγγλική προτροπή. Τα γεγονότα τους εξυπηρετούσαν και γι’ αυτό στα αρχεία δεν γίνεται λόγος για τις επιθέσεις κατά Αρμενίων και Εβραίων παρά μόνο πως «Τούρκοι και Eλληνες συγκρούσθηκαν για το Κυπριακό». Ταυτόχρονα απέτρεψαν τις ΗΠΑ να σταθούν στο πλευρό της Ελλάδας, η οποία σκόπευε να φέρει το πρόβλημα της Κύπρου στον ΟΗΕ.

Tο αρχείο Tσοκέρ

— Πώς βρέθηκαν τα στοιχεία αυτά στα χέρια του στρατηγού Τσοκέρ;

— Μετά τα γεγονότα κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος και ξεκίνησε η δικαστική διερεύνηση της υπόθεσης. Στην πρώτη δίκη οι κατηγορούμενοι ανάμεσα στους οποίους και τα μέλη του σωματείου «Η Κύπρος είναι τουρκική» αθωώθηκαν, προκειμένου να μην αποκαλύψουν τα ονόματα των οργανωτών των επιθέσεων. Ο Φαχρί Τσόκερ ήταν ο δικαστής του 2ου Δικαστηρίου Μπέγιογλου. Τότε του είχαν ζητήσει να αποκρύψει τα στοιχεία του προκειμένου να επιρρίψουν τις ευθύνες για τα γεγονότα στους κομμουνιστές. Για 45 χρόνια φύλαγε τον φάκελο με τα αποδεικτικά έγγραφα, κατηγορητήρια, τον κατάλογο των συλληφθέντων, τα ονόματα των ιδιοκτητών των καταστημάτων που καταστράφηκαν, καθώς επίσης και περίπου 200 φωτογραφίες τραβηγμένες από την Ασφάλεια και ξένους δημοσιογράφους. Στις φωτογραφίες φαίνονται οι αστυνομικοί να γελούν και να βοηθούν τους δράστες, ακόμη και να καταστρέφουν. Επίσης πολλά από τα εικονιζόμενα πρόσωπα είναι σημαδεμένα με ένα σταυρό και δίπλα υπάρχουν χειρόγραφες σημειώσεις όπως «είναι ο Τζιχάρ που μένει στο Τζιχανγκίρ». Οι δράστες δηλαδή δεν ήταν ένα απρόσωπο πλήθος, αλλά είχαν αναγνωρισθεί. Ο συνταξιούχος στρατηγός, ίσως επειδή τον ενοχλούσε η συνείδησή του, άφησε το φάκελο αυτό στο Iδρυμα Ιστορίας ζητώντας να αξιοποιηθεί μετά τον θάνατό του.

— Πόσο επηρέασαν τα γεγονότα την ελληνική κοινότητα;

— Μέσα στον πρώτο χρόνο περίπου 5.000 Eλληνες κυρίως νεαροί άνδρες έφυγαν από την Πόλη. Σύμφωνα με τα γερμανικά αρχεία μέχρι το 1964 ο πληθυσμός των Ρωμιών μειωνόταν κατά 10% τον χρόνο. Ο ελληνικός Τύπος θεωρεί ότι ο μεγάλος ξεριζωμός έγινε το 1964, αλλά είναι σημαντικό ότι η διαρροή άρχισε από το 1955. Εκείνη την περίοδο το Πατριαρχείο και το ελληνικό προξενείο άσκησαν μεγάλες πιέσεις ώστε να μην εγκαταλείψουν οι Ρωμιοί την Πόλη. Τελικά το 1964 η ελληνική μειονότητα που την περίοδο εκείνη αριθμούσε τις 70 χιλιάδες δέχθηκε τη χαριστική βολή.