Ρωμαϊκοί περίπατοι

Σταύρος Φραγκουλίδης*, εφ. Το Βήμα, 13/11/2005

Μια διασκεδαστική και εξαιρετικά τεκμηριωμένη εισαγωγή στον πολιτισμό της Pax Romana

H Ρώμη και ο κόσμος της είναι καρπός ενός τριετούς ερευνητικού προγράμματος με τίτλο «Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση», το οποίο εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας του υπουργείου Παιδείας με συντονιστή τον Δημήτρη N. Μαρωνίτη. Το εγχειρίδιο αποτελεί μοναδικό εγχείρημα στο είδος του, ένα είδος «πρεμιέρας» για την ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική πραγματικότητα: παρόμοια εισαγωγή δεν υπάρχει ούτε για τη ρωμαϊκή αλλά ούτε και για την ελληνική αρχαιότητα. Το εγχειρίδιο είναι γραμμένο με εξαιρετική ενάργεια και χιούμορ και καλύπτει όλο το φάσμα του ρωμαϊκού πολιτισμού με διαρκείς αναφορές στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό αλλά και στη σημασία της ρωμαϊκής διαμεσολάβησης για τη διάδοσή του στην Ευρώπη και στον κόσμο ολόκληρο. Είναι βέβαιο ότι η αξιοποίησή του στη μέση εκπαίδευση θα αποτελέσει ευφρόσυνη εμπειρία για μαθητές και εκπαιδευτικούς.

Οικείο στον μαθητή


Διαφημιστική αφίσα της ταινίας «Ο Δημήτριος και οι μονομάχοι» (1954). Από το λεύκωμα «Mighty Movies»


H ιστορία και ο πολιτισμός της Ρώμης από την κτίση της ως τη μετατόπιση του κέντρου της αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη αναπτύσσεται σε 15 συναρπαστικά κεφάλαια: Τι ήταν αυτοί οι Ρωμαίοι; Πάμε θέατρο; Αγαπημένη μου Κλεοπάτρα..., Πώς να γίνετε Πλανητάρχης, Μια μέρα στον ιππόδρομο, Αίνιγμα: Τι θα συμβεί αν γράψουμε ΡΩΜΗ ανάποδα; Δώρο Χριστουγεννιάτικο, ποίημα..., Εγώ, ο Κλαύδιος, Σινέ «Ρώμη», Το πορτρέτο του Καλλιτέχνη ως αυτοκράτορα -και αντιστρόφως, Διακοπές στις Βάιες, Στάση Κολοσσαίο, Εις την οδόν Φιλελλήνων, Οριεντ Εξπρές και τέλος, Ποιος φοβάται τα λατινικά;

Οι τίτλοι αλλά και οι υπότιτλοι των κεφαλαίων παραπέμπουν σε τίτλους κινηματογραφικών ταινιών του Χόλιγουντ, μιούζικαλ, ελληνικών ταινιών, ρεμπέτικων τραγουδιών και ποιημάτων με σκοπό να κάνουν το αντικείμενο ελκυστικό για τον αναγνώστη. Με την επιλογή αυτή ο Παπαγγελής καθιστά στον μαθητή τον ρωμαϊκό κόσμο οικείο και η Ρώμη λειτουργεί ως εύστοχο αφηγηματικό παράδειγμα για την τύχη κάθε σύγχρονης υπερδύναμης στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Στο τελευταίο κεφάλαιο του εγχειριδίου, Ποιος φοβάται τα λατινικά, αποκαλύπτεται με δεξιοτεχνία η συνάφεια της λατινικής και της ελληνικής γλώσσας και ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι ο ριζωμένος φόβος των μαθητών για τη λατινική γλώσσα είναι απόλυτα αδικαιολόγητος.

Ο τρόπος παρουσίασης των θεμάτων είναι εναργής και εμπνευσμένος. Για παράδειγμα, η παρουσίαση των ρωμαϊκών κωμωδιών γίνεται υπό μορφήν διαλόγου για να αναδειχθεί η θεατρικότητά τους. Σε άλλες περιπτώσεις, ο συγγραφέας επιλέγει την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, όπως για παράδειγμα στο τμήμα για τους αυτοκράτορες που διαδέχθηκαν τον Αύγουστο: ο Παπαγγελής παρουσιάζει τον τελευταίο από αυτούς, τον Κλαύδιο, να μας διαβάζει ο ίδιος τα «απομνημονεύματά» του με στόχο να ανακαλέσει συνειρμικά στη μνήμη του αναγνώστη την ομώνυμη τηλεοπτική σειρά Εγώ, ο Κλαύδιος. Στο κεφάλαιο για τον φιλελληνισμό στη Ρώμη εύστοχα επιλέγεται η μέθοδος της συνέντευξης με άτομα που έχουν διαφορετικές επαγγελματικές ιδιότητες, προκειμένου ο αναγνώστης να διαμορφώσει όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα για το τι σήμαιναν οι έννοιες Ελλάδα και Ελληνες για τους Ρωμαίους την εποχή εκείνη. H λογική της διαφορετικής μορφής παρουσίασης των θεμάτων ανάλογα με το περιεχόμενο βαδίζει συνειδητά ενάντια στη λογική της απομνημόνευσης και δίνει στον δάσκαλο τον δημιουργικό ρόλο που του αρμόζει μέσα στην τάξη αλλά και στον μαθητή τη δυνατότητα να μάθει και να εμβαθύνει.

Το βλέμμα του μονομάχου

H παρουσίαση των θεμάτων είναι ενδελεχής και πολυπρισματική: ο αναγνώστης παρακολουθεί τις μονομαχίες από τη θέση των θεατών αλλά και μέσα από το βλέμμα του ίδιου του μονομάχου ο οποίος αποκαλύπτει τον τρόμο που νιώθει για μια εμπειρία η οποία για τους Ρωμαίους ήταν δημοφιλέστατο θέαμα. H ίδια τεχνική υιοθετείται και στη συζήτηση για τις Βάιες, το περιβόητο ρωμαϊκό θέρετρο το οποίο ζωντανεύει στα μάτια μας μέσα από τις περιγραφές διαφόρων προσώπων: ενός ξεναγού, του ηθικολόγου φιλόσοφου Σενέκα, ο οποίος αστράφτει και βροντά για το απέραντο χαμαιτυπείο που έχουν καταντήσει οι Βάιες στην εποχή του, και δύο ποιητών, του «ζηλότυπου» και ειρωνικού εραστή Προπερτίου και του σατιρικού Μαρτιάλη.

H βαθιά γνώση του ρωμαϊκού πολιτισμού και του ερευνητικού προβληματισμού συνδυάζεται με τη γλαφυρότητα και την κομψότητα της γραφής με τρόπο ώστε το βιβλίο να διδάσκει και να τέρπει ταυτόχρονα. Ηταν ο Μάρκος Αντώνιος διεφθαρμένος, όπως τον ήθελε η προπαγάνδα του αντίπαλού του, μελλοντικού αυτοκράτορα Οκταβιανού, ή πέθανε με ρωμαϊκή αξιοπρέπεια; Ηταν η Κλεοπάτρα η μοιραία ανατολίτισσα βασίλισσα η οποία αυτοκτόνησε επειδή δεν μπορούσε να ζήσει χωρίς τον Αντώνιο ή επειδή δεν ήθελε να πέσει στα χέρια του Οκταβιανού;

Μαθητές και εκπαιδευτικοί θα έχουν πολλές ευκαιρίες να προβληματιστούν για το τι ακριβώς συνέβη και τελικά για τη σχέση Ιστορίας και μυθοπλασίας. Θα απολαύσουν επίσης τους «επαναστάτες» ποιητές της πρώτης και δεύτερης νεωτερικής γενιάς, την παρουσίαση της Ρώμης σε ταινίες του μεταπολεμικού κινηματογράφου ως την ενσάρκωση του Κακού, παρ' όλο που η εικόνα αυτή δεν έχει καμία σχέση με την ιστορική πραγματικότητα. Με δυο λόγια, βαθιά επιστημοσύνη και πρωτοτυπία, καμία σοβαροφάνεια.

H Ρώμη και ο Κόσμος της αποτελεί συναρπαστικό ανάγνωσμα και ταυτόχρονα πρωτοποριακή εισαγωγή για τον ρωμαϊκό πολιτισμό. Είναι βέβαιο ότι η αξιοποίησή του στη διδακτική πράξη θα δώσει πλούσια ερεθίσματα για γόνιμη σκέψη σε μαθητές και εκπαιδευτικούς, αλλά και μεγάλη ώθηση στη μελέτη του ρωμαϊκού κόσμου, που αποτελεί άλλωστε αναπόσπαστη συνέχεια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

* Αναπληρωτής καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης